به گزارش خبرگزاری مهر، در قوانین و مقررات حقوقی، یکی از شروط اصلی صحت معاملات «اهلیت» است. طبق ماده ۲۱۰ قانون مدنی، متعاملین باید برای معامله، اهلیت داشته باشند.
به موجب ماده ۲۱۱ قانون مدنی، برای اینکه متعاملین اهلیت داشته باشند و اهل محسوب شوند باید بالغ و عاقل و رشید باشند؛ لذا سه شرط لازم برای اهلیت، بلوغ و عقل و رشد است و کسی که اهلیت نداشته باشد در اصطلاح محجور نامیده می‌شود.
بنابراین محجور کسی است که به علت کمی بودن سن یا اختلال در وضعیت روانی و عقلی نمی‌تواند به راحتی و آزادانه در امور مالی خود تصرف کند و قادر به انجام معامله نخواهد بود. به همین جهت قانون، این افراد را مورد حمایت ویژه‌ای قرار داده است.
طبق قانون اداره مالی و تصرف در اموال محجور بر عهده ولی قهری (پدر و جد پدری) است.
ولی قهری به چه کسی گفته می‌شود؟
معنای لغوی ولایت به معنی تسلط و حکومت کردن است. هر یک از پدر و جد پدری نسبت به اولاد خود ولایت دارند.
ولایت قهری در اصطلاح به معنی سلطه‌ای است که پدر یا جد پدری به حکم قانون بر فرزند محجور خود دارد.
ولایت قهری حق و تکلیفی است که قانون‌گذار برای اداره اموال و حقوق مالی و مراقبت و مواظبت اشخاص محجور به پدر و جد پدری داده است.
مهمترین وظیفه ولی قهری نمایندگی کسی است که ولایت او را برعهده دارد.
به این ولایت از این جهت قهری یا اجباری یا قانونی گفته می‌شود که پدر و جد پدری به حکم شرع و قانون مکلف‌اند امور کسی که بر او ولایت دارند را اداره کنند و نیازی به حکم دادگاه یا موافقت پدر یا جد پدری نیست.
فصل سوم قانون مدنی به موضوع ولایت قهری پدر و جد پدری می‌پردازد.
انواع ولایت
ولایت را می‌توان به دو نوع ولایت عام و ولایت خاص تقسیم کرد:
۱- ولایت عام: ولی عام کسی است که مرجع صلاحیت‌دار یعنی دادگاه او را به این سمت برگزیده است و امور مربوط به عموم افراد را در حدود قانون انجام می‌دهد مانند دادستان در خصوص تعیین امین برای اداره امور غایب و جنین و تعیین قیم برای حفظ اموال مجانین بر عهده دادستان است.
۲- ولایت خاص: قانون‌گذار در ماده ۱۱۹۴ قانون مدنی، پدر و جد پدری و وصی منصوب از طرف یکی از آنان، ولی خاص طفل می‌نامد. ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی در این زمینه بیان می‌دارد هر یک از پدر و جد پدری بعد از وفات دیگری می‌تواند برای اولاد خود که تحت ولایت اوست وصی معین کند تا بعد از فوت خود در نگهداری و تربیت آن‌ها مواظبت کرده و اموال آن‌ها را اداره نماید. همچنین ماده ۱۱۸۹ قانون مدنی مقرر داشته است: هیچیک از پدر و جد پدری نمی‌تواند با حیات دیگری برای مولی‌علیه خود وصی معین کند.
چه افرادی تحت ولایت قهری قرار می‌گیرند؟
بر اساس ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی، این افراد تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود قرار دارند:
۱- طفل صغیر (زیر سن بلوغ شرعی)
۲- فرزند غیر رشید (کسی که تصرفاتش در اموال و حقوق مالی‌اش عقلایی نباشد) در صورتی‌که عدم رشد او متصل به صغر باشد.
۳- فرزند مجنون در صورتی که جنون او متصل به صغر باشد.
طبق قانون، هرگاه طفل هم پدر و هم جد پدری داشته باشد و یکی از آن‌ها محجور یا به علتی ممنوع از تصرف در اموال مولی علیه شود، ولایت قانونی او ساقط می‌شود.
وظایف و اختیارات ولی قهری چیست؟
بر اساس قانون مدنی، ولی در کلیه امور مربوطه به اموال و امور حقوقی مالی مولی‌علیه، نماینده قانونی اوست.
ولی قهری عمدتاً ناظر به اموال و امور مالی محجور است، البته اعمال حقوقی که لزوماً جنبه مالی ندارد نیز توسط، ولی انجام می‌شود. چرا که بعضاً صغیر باید اقدامی انجام دهد که به دلیل صغر سن نمی‌تواند آن را انجام دهد و یا مجنون به دلیل اختلالات عقلی در امور غیر مالی خود نمی‌تواند تصمیمی اتخاذ کند. اما فرد غیر رشید برخلاف صغیر و مجنون می‌تواند در امور غیرمالی خود مانند خروج از قیمومیت شکایت کند، زیرا اشخاص غیر رشید فقط در امور مالی خود اهلیت ندارد.
در چه صورتی، ولی قهری عزل می‌شود؟
هرچند پدر و جد پدری همواره مصلحت کسانی‌که تحت سرپرستی آن‌ها هستند را رعایت می‌کنند، اما گاهی گاهی، ولی رفتارهایی بر خلاف مصلحت محجور از خود نشان می‌دهد.
۱- محجور شدن ولی قهری: هرگاه، ولی قهری طفل محجور شود مانند اینکه مجنون یا سفیه شود، صلاحیت اداره امور خود را نخواهد داشت لذا، به طریق اولی شایستگی ولایت بر فرزندان خود را ندارند بنابراین نمی‌تواند مصلحت طفل را رعایت کند. (ماده ۱۱۸۵ قانون مدنی)
۲- خیانت در امانت، ولی قهری در امور محجور: هرگاه دادستان به وسیله اماراتی مطلع شود، ولی قهری در امور محجور کوتاهی می‌کند، در مواردی که برای عدم امانت، ولی قهری نسبت به دارایی طفل، امارات قویه موجود باشد می‌تواند از دادگاه تقاضای رسیدگی کرده و در صورتی که عدم امانت، ولی قهری محرز شود فردی به عنوان قیم برای طفل تعیین می‌شود. (ماده ۱۱۸۶ قانون مدنی)
۳- عدم رعایت مصلحت صغیر: هرگاه، ولی قهری طفل رعایت غبطه (مصلحت) صغیر را نکند و مرتکب اقداماتی شود که موجب ضرر مولی‌علیه شود به درخواست یکی از نزدیکان وی و یا به درخواست رئیس حوزه قضائی، بعد از اثبات این امر، دادگاه، ولی مذکور را عزل و از تصرف در اموال صغیر منع می‌کند و برای اداره امور مالی طفل فرد صالحی را به عنوان قیم تعیین می‌کند. (ماده ۱۱۸۴ قانون مدنی)
۴- کهولت سن یا بیماری: اگر، ولی قهری به واسطه کهولت سن یا بیماری و امثال آن قادر به اداره اموال مولی‌علیه نباشد و شخصی را هم برای این امر تعیین نکند طبق مقررات فردی به عنوان امین به، ولی قهری منضم می‌شود. (ماده ۱۱۸۴ قانون مدنی)
۵- در مواردی که، ولی قهری نتواند به امور مولی‌علیه رسیدگی کند: هرگاه، ولی قهری به واسطه غیبت یا حبس یا به هر علتی از قبیل اغما و بیهوشی نتواند به امور مولی‌علیه رسیدگی کند و کسی هم از طرف خود تعیین نکرده باشد، دادگاه موقتاً یک نفر امین به پیشنهاد مدعی‌العموم برای اداره اموال مولی‌علیه و سایر امور راجعه تعیین می‌کند. (ماده ۱۱۸۷ قانون مدنی)
ولایت قهری چه زمانی به پایان می‌رسد؟
طبق ماده ۱۱۹۳ قانون مدنی به محض اینکه طفل محجور کبیر و رشید شود از تحت ولایت خارج می‌شود و خودش می‌تواند در خصوص امور مالی و غیرمالی تصمیم بگیرد. اما اگر بعد از سن رشد مجدداً سفیه یا مجنون شود برای او قیم تعیین می‌شود.
مرجع صالح رسیدگی به دعوای عزل ولی قهری
به موجب ماده ۴۸ قانون امور حسبی و رأی وحدت رویه شماره ۷۵۳ مورخ ۱۳۹۵/۰۶/۰۲ هیئت عمومی دیوان عالی کشور، رسیدگی به دعوای عزل، ولی قهری در صلاحیت دادگاه واقع در حوزه اقامتگاه محجور است.