خبرگزاری مهر - گروه بین الملل: شهید آیت‌الله محمدباقر حکیم از مهم‌ترین شخصیت‌های تاثیرگذار معاصر در عراق است. برآمدن از خانواده‌ای سرشناس و بانفوذ در جامعه عراق، به ایشان جایگاه ارزنده‌ای در تحولات جامعه شیعی و به ویژه سازمان‌دهی به گروه‌های سیاسی شیعی در دوره حکومت حزب بعث بخشید. ایشان در دوره ابتدای سقوط صدام نیز نقشی محوری در مقابله با سیاست‌های اشغالگران و تحرک‌بخشی به شیعیان در بازیابی جایگاه واقعی خود در سیاست و قدرت عراق داشتند. به مناسبت سالگرد شهادت این عالم بزرگ نگاهی به زندگی، مبارزات و شهادت ایشان خواهیم داشت.
سیاست‌ورزی در مقابله با رژیم بعثی
سیدمحمدباقر حکیم فرزند مرجع تقلید شیعیان آیت‌الله سیدمحسن حکیم در ۱۳۱۷ ش در شهر نجف متولد شد. وی از کودکی به حوزه علمیه رفت و در عرصه علمی موفق به دریافت مدرک اجتهاد در فقه، اصول و علوم قرآنی شد. وی در طول تحصیل از وجود اساتید مبرزی چون آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی، آیت‌الله سیدمحسن حکیم، علامه شهید سیدمحمدباقر صدر و آیت‌الله شیخ مرتضی آل یاسین استفاده کرد. از ایشان آثار مختلفی در عرصه‌های سیاسی فرهنگی با محوریت قرآن و سیره اهل بیت (ع) برجای مانده است.
آیت‌الله حکیم به عنوان یک عالم نامدار در کنار فعالیت‌های دینی، همواره توجه خاصی به سیاست داشت و در اوایل جوانی در زمره مبارزان سیاسی پیوست. او در بین شیعیان عراق از پیشگامان فعالیت سیاسی و همچنین مبارزه با رژیم بعث بود و در این راه سال‌ها در زندان‌های رژیم بعثی در بند بود. او نخستین مرتبه در ۱۹۷۴ م به همراه شهید محمدباقر صدر بازداشت و بعد از انتقال به بغداد مورد آزار و شکنجه قرار گرفت. در سال ۱۹۷۶ م مجدداً بازداشت شد که در نهایت با تلاش‌های امام موسی صدر آزاد شد. در سال ۱۹۷۷ مجدداً بازداشت و به حبس ابد محکوم شد. اما در سال ۱۹۷۹ م بعد از صدور فرمان عفو عمومی به همراه تعداد دیگری از زندانیان آزاد شدند.
آیت‌الله حکیم پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و چند ماه قبل از شروع تجاوز نظامی عراق به ایران، به تهران آمد و در نزدیک بیت امام سکونت گزید. حکیم در سخنانی در حضور امام (ره) آمادگی خود را برای مقابله با حکومت بعثی اعلام کرد. امام (ره) نیز به ایشان فرمودند که «راهی را که انتخاب کرده‌اید، سخت و دشوار است. شما فرزند مرجع بزرگ شیعیان آیت‌الله سید محسن حکیم هستید؛ می‌توانید به قم بروید و تحصیلات حوزوی را ادامه داده یا این که به مبارزه ادامه دهید؛ برای انتخاب یکی از این دو راه آزاد هستید.» حکیم راه دوم و مبارزه با حکومت بعثی را انتخاب کرد.
تشکیل مجلس اعلای اسلامی عراق
مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق از جریان‌های اسلامگرای میانه رو شیعه در عراق است که در ۱۷ نوامبر ۱۹۸۲ م تشکیل شد. هدف تشکیل این گروه، تمرکز نیروهای جهادی عراق با همکاری اعضای حزب الدعوه بر ضد رژیم بعث بود. مجلس اعلا از ابتدای فعالیت، دفاتر زیادی در نقاط مختلف دنیا دایر کرد و فعالیت‌های زیادی داشته است. این گروه از مخالفان حکومت صدام بود و رهبران آن از جمله محمدباقر حکیم، عبدالعزیز حکیم و عمار حکیم بعد از تهاجم آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، نقش‌های اصلی را در فرایند سیاسی عراق ایفا نمودند. مجلس اعلا از پایگاه اجتماعی گسترده در بین شیعیان عراق برخوردار و دارای ارتباط تنگاتنگی با مرجعیت شیعه به ویژه آیت‌الله سیستانی است. ناظران سیاسی این مجلس را در دوره صدام مانند یک دولت خودخوانده می‌شناختند.
مجلس اعلا به عنوان چارچوبی فراگیر برای کلیه نیروهای معارض اسلامی عراق، در ابتدا شامل کلیه احزاب و اشخاص مستقل معارض اسلامی مستقر در ایران بود. حتی برخی از رهبران سنی و ملی‌گرایان معارض را در دوره اول نیز شامل می‌شد. عضویت اشخاص در این مجلس نه بر اساس تعلق گروهی، بلکه مقبولیت، سابقه مبارزه و توان اشخاص در فرایندی طبیعی و غیر دیوان‌سالارانه در دوره اول بود. آیت‌الله حکیم تشکیل رسمی این مجلس را در تهران اعلام کرد و پیوستگی قابل توجهی با ایران داشت. این گروه هم زمان در ایران، سوریه و انگلیس شعبه‌های فعالی را ایجاد و فعالیت کرد. اولین کنفرانس مجلس اعلا در سال ۱۹۸۵ در تهران با عنوان «کنفرانس برای مردم عراق» برگزار شد. در آن کنفرانس گروه‌های معارض غیراسلامی هم مشارکت داشتند.
تشکیل سازمان نظامی بدر
مناسبات گرم مجلس اعلا با ایران در جنگ تحمیلی و اقدامات این گروه علیه صدام آشکارتر شد. آیت‌الله حکیم در مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در نهم رجب سال ۱۹۸۴ م یک بازوی قدرتمند نظامی با عنوان لشکر ۹ بدر را تشکیل داد. این لشکر شامل ۱۲ هزار مجاهد عراقی حاضر در ایران بود. یک گروه از نیروهای بدر در ناحیه اهوار بین بصره، میسان و ذی‌قار، به خصوص در اطراف هورالهویزه مستقر بودند و در دوره جنگ در شناسایی منطقه و فراهم شدن زمینه‌های عملیات‌های خیبر، بدر، سلسله عملیات‌های قدس و عملیات عاشورای ۴ در شمال هورالهویزه نقش ایفا کردند. لشکر بدر در عملیات‌های مهمی مانند کربلای دو، کربلای پنج و والفجر ۱۰ نیز نقش ایفا کرد و پس از جنگ تجربیات این لشکر در اختیار نیروهای انقلابی انتفاضه شعبانیه سال ۱۹۹۱ قرار گرفت که نقش بسیار مهمی در ایجاد چالش برای دولت بعثی داشت.
مقابله با نیروهای اشغالگر
آیت‌الله حکیم بعد از سقوط صدام نقش مهمی در بازپروری مناسک شیعه در عراق ایفا نمود. به علاوه از منظر سیاسی نیز مشی ایشان بر مقابله با گروه‌های افراطی و نیروهای اشغالگر قرار داشت. مجلس اعلا که در دوره صدام به عنوان گروهی معارض فعال بود، بعد از سقوط صدام نیز همین نقش را حفظ کرد. این موضوع به ویژه با حضور نمایندگان مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در کنفرانس‌هایی که در لندن و صلاح‌الدین برگزار شد، مشخص شد. ایشان در اندک زمانی که پس از بازگشت به کشور، در فضای سیاسی عراق پس از صدام قرار داشتند، در مقابل اقدامات آمریکا از جمله دستگیری‌های رهبران شاخه نظامی مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق واکنش نشان دادند.
شهادت آیت‌الله
بعد از سقوط صدام و گسترش گروه‌های تکفیری که به اسم مقابله با صلیبیون در عراق حضور داشتند، بی‌ثباتی گسترده‌ای در عراق حاکم شد. اما در واقع هدف اصلی این گروه‌ها اخلال در روند سیاسی عراق و در نتیجه تضعیف دولت ملی با اکثریت شیعیان بود. در این راه ترور شخصیت‌های شیعی و بزرگ عراقی که می‌توانستند نقشی عمده در عراقی جدید ایفا کنند، در دستور کار قرار گرفت. آیت‌الله حکیم نیز یکی از همین شخصیت‌های موثر و در واقع نماد اصلی روحانیت مبارزه در عراق بود. بر این اساس در حالی که هنوز چند ماه از ورودش به عراق نگذشته بود، در هفتم شهریور ۱۳۸۲ (۲۹ آگوست ۲۰۰۳) در یک عملیات تروریستی پس از اقامه نماز جمعه نجف به شهادت رسید. روز شهادت ایشان در عراق به عنوان روز شهید نام‌گذاری شده است.
بعد از شهادت آیت‌الله حکیم، رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیامی در این ارتباط از ایشان با این جمله یاد کردند: «عالم مجاهدی که سال‌های متمادی برای احقاق حق ملت عراق با رژیم خبیث صدام مبارزه کرد و پس از سقوط آن مجسمه شر و فساد، در مقابله با اشغالگران آمریکایی و انگلیسی همچون سد محکمی ایستاده و مبارزه‌ای دشوار با نقشه‌های شوم آنان آغاز کرد و خود را برای شهادت در راه این جهاد بزرگ و پیوستن به خیل شهیدان خاندان معظم آل حکیم و دیگر شهیدان علم و فضیلت در عراق آماده کرده بود.» ایشان همچنین فرمودند که: «شهید آیت‌الله حکیم، مظهر خواست‌های به حق ملتی بود که دین و استقلال و آینده کشور خود را در معرض تهدید و خانه خود را زیر چکمه اشغالگران می بیند و می‌خواهد از هویت دینی و ملی خود در برابر متجاوزان دفاع کند. شهادت این سید بزرگوار، مصیبت جانکاهی برای ملت عراق و سند دیگری بر جرم اشغالگران است که ناامنی و حرج و مرج را با حضور نامشروع خود بر عراق تحمیل کرده‌اند. اما دشمنان عراق مستقل و مسلمان بدانند که با این شهادت مظلومانه، عزم و مقاومت ملت عراق در برابر نقشه‌ها و هدف‌های استکبار و صهیونیزم و ایمان و وفاداری آنان به خط اسلام و رهبری دینی ضعیف نمی‌گردد و بر عکس خواسته آنان پایدارتر خواهد گشت. انشاالله»
نتیجه
آیت‌الله سید محمدباقر حکیم از فرزندان سید محسن حکیم مرجع تقلید شیعه و از شخصیت‌های تاثیرگذار مهم در عراق در دوره حکومت بعثی و پس از آن در ابتدای اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی بود. ایشان در دوره حکومت صدام نقش مهمی در تشکیل هسته‌های مقاومت علیه دولت صدام به ویژه در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و انتفاضه عراق داشت. در دوره بعد از صدام نیز ایشان نقش مهمی در احیای مناسک شیعه داشتند. ایشان را می‌توان یکی از مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز تحرک‌بخشی شیعیان و رسیدن آنها به جایگاه واقعی در فضای سیاسی عراق دانست.
سجاد مرادی کلارده، پژوهشگر روابط بین‌الملل