خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب: محمدمهدی سیدناصری نویسنده، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین الملل کودکان به‌تازگی یادداشتی درباره ادبیات کودک و نوجوان و افق پیش رویش نوشته که با عنوان «ضرورت تحول در ادبیات کودک و نوجوان برای نسل زِد و آلفا» در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفته است.
مشروح متن این یادداشت را در ادامه می خوانید:
دنیای کودکان نسل زِد و آلفا دنیایی خالی از رنج‌ها و غصه هاست. از دیدگاه کودکان این نسل زندگی شاد و لذت‌آور است و بدین‌خاطر مدام در حال جست و جو و پرسش هستند. دنیای کودکان نسل انقلاب صنعتی چهارم، دنیای امیدواری است و «امید» حلال همه مشکلات بشر است. کودک دارای فطرت پاکی است و غل و غش در نهاد او نیست. بنابراین ادبیات کودکان که مثل احساس کودکان لطیف است، سرشار از ویژگی‌های پاک انسانی است و این ویژگی‌ها منجر به این شده که ادبیات کودک، ادبیات انسان‌ساز دانسته و خوانده شود. شکاف اجتماعی که در جامعه ایجاد شده و در کنار آن با انقلاب دیجیتالیسم در جهان در این چند سال و به‌خصوص پس از شیوع کرونا، نسل جدید (نسل زد و آلفا) نگاه متفاوت‌تری به مسائل فرهنگی و اجتماعی دارند.
رشد شکاف میان نسلی که در گذشته تصاعد حسابی داشت، به شکاف میان نسلی با رشد تصاعد هندسی تبدیل شده است! این کودکان (نسل زِد و آلفا) که به بومیان دیجیتال معروفند، رفتارهای متفاوتی با سایر نسل‌ها دارند، شاید به‌عنوان ناشر، نویسنده، مترجم، ویراستار و حتی تصویرگر در حوزه ادبیات کودک و نوجوان فکر کنیم آشنایی با خصوصیات نسل زد و آلفا اصلاً چقدر دارای اهمیت است و چرا باید این نسل را بشناسیم؟! جمعیت فعلی ایران تا پایان مرداد ۱۴۰۳ براساس ارزیابی از آخرین داده‌های سازمان ملل متحد ۹۱ میلیون و ۶۸۱ هزار و ۳۱۵ نفر که حدود ۱۹ میلیون نفر از انان کودک هستند است. جمعیتی را که اکنون ۳۲ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد، با حدود دو و نیم میلیارد انسان، که متولدان دهه‌ی ۱۹۹۰ تا اواسط دهه‌ی ۲۰۱۰ میلادی هستند -۱۳۷۰ تا شمسی ۱۳۹۰- نسل «زد» می‌نامند؛ نسلی که امروز تعدادی در دانشگاه‌ها و تعدادی در مدرسه‌ها تحت اشراف نظام تعلیم و تربیت مدرسه‌ای و آموزش عالی هستند.
در کلیه کشورهای جهان نسل زد و آلفا یکی از مهم‌ترین نسل‌ها به شمار می‌آید و بر اساس آنچه گفته می‌شود افراد نسل زد تا چند سال آینده بیش از پنجاه درصد بازار کار را تشکیل می‌دهند و این روند صعودی همچنان ادامه خواهد داشت. پس می‌بایست نحوه ارتباط با این نسل را بدانیم تا به تعاملی بهتر با آنها خصوصاً در محیط‌های کاری دست پیدا کنیم! ذینفعان مستقیم و غیر مستقیم فرهنگی مرتبط با حوزه‌ی ادبیات کودک و نوجوان باید خصوصیات مهم این نسل را بشناسند، ویژگی‌هایی همچون؛ ۱- آنها فناوری بخشی از زندگی آن‌هاست و زندگی بدون آن برایشان قابل‌تصور نیست، ۲- در قیاس با نسل‌های پیشین، دامنه توجه کوتاه‌تری دارد، ۳- از اصلی‌ترین مشغولیت‌های آنان، بازی‌های آنلاین است ،۴- توانایی‌های بالایی در پردازش سریع اطلاعات دارند، پس باید یک قدم از آنها جلوتر باشیم! ۵- با تغییرات لحظه‌ای دنیای اطراف خودشان انعطاف زیادی دارند ؛۶- به‌شدت کنجکاو و به‌طور دائم خود را در حال جست‌وجوگری می‌بینند، ۷- از مهم‌ترین ویژگی آنها خیال‌پرداز بودن است آنهم به‌صورت حرفه‌ای، ۸- زندگی را در تمام ابعاد آن به‌صورت فشرده و غذای فست فودی یعنی سریع می‌خواهند، ۹- آنها سلطه‌ناپذیر پس بنابراین، مطمئناً روش‌های کهنه ارتباطی برای ارتباط با آنها مؤثر نیست، ۱۰- کودکان نسل اینترنت داشتن حریم شخصی برایشان بسیار اهمیت دارد ،۱۱- آنها ساختارشکن هستند و به‌شدت واقع‌بین و همچنین قاعده‌ناپذیری و الگوستیزی از شاخصه‌های ویژه نسل زِد و آلفا است، ۱۲- مقاوم بسیار سر سخت در برابر نصیحت و از کنترل‌کردن آنها اجتناب کنید.
ادبیات کودک و نوجوان به نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژه‌ی کودکان و نوجوانان می‌گویند. این نوع ادبیات هم شامل بخشی از فرهنگ شفاهی عامه، مانند لالائی‌ها، مثل‌ها، قصه‌ها است و هم داستان‌ها و نمایشنامه‌ها و اشعار و نیز نوشته‌هایی در زمینه‌ی دین، دانش اجتماعی، علم و کاربردهای آن، هنر و سرگرمی را در بر می‌گیرد که نویسندگان و سرایندگان برای کودکان و نوجوانان پدید می‌آورند. همانطور که می‌دانید ادبیات کودک و نوجوان ۵ هدف بسیار مهم دارد که عبارتند از :۱- آماده کردن کودک برای شناختن، دوست داشتن و ساختن محیط، ۲- شناساندن کودک به خویشتن، ایجاد احترام به اصالتو کرامت انسانی و میل به اعتلای مدام، ۳- سرگرم کردن و لذت‌بخش بودن با توجه به جذاب بودن محیط دیجیتال در این عصر، ۴- علاقه‌مند کردن کودک به مطالعه و ایجاد عادت به آن، ۵- ایجاد و تقویت صلح در جهان.
در همین راستا دانشگاه آکسفورد در جدیدترین گزارش خودش با عنوان شاخصه‌های ادبیات کودکان نسل زِد و آلفا در عصر اینترنت ۳ نکته‌ی مهم را بررسی می‌کند ؛۱- ادبیات کودک در عصر فضای مجازی باید با زبان و بیان، توانایی درک و زبان نوشتاری، قوه‌ی تخیل بالا و تجربه‌های کودکان و نوجوانان در محیط دیجیتال متناسب باشد، ۲- نوشتارها می‌بایست به رشد و پرورش شخصیت خواننده با مخاطب سنجی درست این نسل و با بالا بردن سواد دیجیتال نویسندگان و ناشران کمک شایانی به‌همراه شدن با کودکان این نسل کنید، ۳- اهمیت تصویر را برای کودک نسل زِد و الفا برابر با اهمیت نوشته می‌داند و همواره بخشی از پیام را با تصویر بیان می‌کند و از تصویرگران حوزه‌ی ادبیات کودک می‌خواهد تا از قوه‌ی تخیل آنان یک پله جلوتر بروند و به‌روز شوند و از پیله‌های تکراری خود بیرون بیایند. این نکته‌ی مهم را نیز ذکر می‌کند در این گزارش که کودکان نسل آلفا و زِد از شنیدن نصایح مکرر و رودررو و مستقیم بیزار هستند و این یک مسئله ذاتی است. بنابراین نصیحت دادن به آنان باید طبق الگوهای رفتاری مشخصی انجام پذیرد. در آن دسته از داستان‌های تعلیمی و آموزشی که شخصیت‌های آن افراد انسانی هستند، کودکان با گروهی از افراد انسانی سر و کار دارند و وقتی از سوی یکی از آن شخصیت‌ها نصیحت می‌شنوند، چه بسا آن را مانند فردی واقعی تصور کنند و از شنیدن نصیحت او سر باز بزنند. از این‌رو، در نصیحت کردن باید به شیوه‌ی غیرمستقیم عمل کرد و نویسندگان امروزی می‌توانند با استفاده از الگوهای موفق ادبی در حوزه‌ی کودک، ضمن پند دادن، تعهد داشتن را به کودکان عصر اینترنت آموزش بدهند و نتیجه‌گیری می‌کند که کلیه مرتبطان مستقیم و غیر مستقیم در حوزه ی ادبیات کودک باید در این مسیر بیفتند تا کودکان را از حال مصرف‌کنندگی خارج کرده و به فردی مسئولیت‌پذیر و فعال تبدیل کنند.
کتاب و کتاب‌خوانی یکی از مؤلفه‌های مهم فرهنگی هر جامعه است و لزوم توجه به آن بر هیچ‌کس پوشیده نیست. در کنار اهمیت مطالعه در جامعه، موضوع انس کودکان نسل زِد آلفا با کتاب نیز بسیار قابل توجه و مهم است. از آن جایی که کتاب دریچه‌ی ورود به دنیای حیرت‌انگیز علم و دانش است و یکی از مهم‌ترین روش‌های افزایش توانمندی‌های کودک به شمار می‌رود، همگان باید توجه ویژه‌ای نسبت به فرهنگ‌سازی و نهادینه شدن عادت مطالعه در کودکان داشته باشند. به‌خصوص که در دوره پس از کرونا و خلق فناوری بلاکچین و ظهور و گسترش روز افزون پدیده‌های جدید تکنولوژیک در زندگی‌هایمان و وابستگی کودکان به عنوان آسیب‌پذیرترین قشر جامعه به ابزار دیجیتال، مطالعه و کتاب‌خوانی در کودکان دچار آسیب شده و فضای مجازی و ابزارهای دیجیتال تا حدود بسیاری جای کتاب‌خوانی را در کودکان گرفته است. پس می‌بایست نحوه‌ی ارتباط با این نسل را بدانیم تا به تعاملی بهتر با آنها دست پیدا کنیم! طبعاً هرگونه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای امور علمی و تربیتی این نسل، نیازمند شناخت عمیق و دقیق از ویژگی‌های اختصاصی ایشان و وجوه تفاوت‌های آنها با نسل‌های پیشین است؛ ویژگی‌هایی که اگر به‌خوبی درک و مدیریت شوند، فرصتی برای پیشرفت این نسل و نقش‌آفرینی مفید و مناسب آنها در آینده‌ی این سرزمین خواهند بود و اگر صرفاً با نگاه تهدید و برجسته‌کردن جنبه‌های منفی این خصوصیات دنبال شوند، به ابرچالشی برای نظام تربیتی و طبعاً نظام اجتماعی ما تبدیل خواهند شد! بله همه‌ی ما به‌عنوان ناشر، نویسنده، مترجم، ویراستار و تصویرگر در حوزه‌ی ادبیات کودک نوجوان نقش مهمی در آینده نسل زِد و آلفا داریم!