خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: تعاملات در سطح منطقه‌ای یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که در بین قدرت‌های اصلی در غرب آسیا مطرح است. با گذشت بیش از یک سال از حملات رژیم صهیونیستی به غزه و گسترش آن به جنوب لبنان، یک نکته مهم در سطح تحلیل منطقه‌ای این است که باوجود رقابت بین ایران و عربستان، سطح مشخصی از تعامل نیز بین این دو قدرت منطقه‌ای در تلاش برای مدیریت بحران شکل گرفته است.
اهمیت روابط ایران و عربستان باوجود اهداف متفاوت در غزه
با اینکه در مارس ۲۰۲۳ توافق برقراری مجدد روابط میان ایران و عربستان بعد از ۷ سال به امضا رسید اما واضح است که ایران و عربستان به عنوان دو بازیگر اصلی در منطقه غرب آسیا، منافع و اهداف متفاوتی را در سیاست خارجی خود دنبال می‌کنند. نزدیکی بین ریاض و تهران امری حیاتی است. در عین حال جنگ غزه که از هفتم اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شده، به صورت آشکار نشان دهنده پیچیدگی و مرکزیت روابط ایران و عربستان در غرب آسیا است.
در حالی که ایران از گزینه مقاومت و جنبش‌های مقاومت فلسطین از جمله حماس و جهاد اسلامی حمایت می‌کند، اما عربستان سعودی حامی مقاومت نیست. در بهترین حالت، ریاض در ازای عادی‌سازی به دنبال دستاوردهای سیاسی در فلسطین است. در حالی که مقامات سیاسی در ایران از نابودی رژیم صهیونیستی صحبت می‌کنند، محافل تصمیم‌گیر در ریاض از تل‌آویو به عنوان بخشی از روند امنیت منطقه‌ای و سیستم اقتصادی غرب آسیا حمایت می‌کنند.
با این وجود باید گفت که دولت‌ها همواره با دقت بالایی بین دوگانه همکاری و منازعه دست به انتخاب می‌زنند. با توجه به اهداف متفاوت ایران و عربستان به نظر می‌رسد که می‌بایست نشانه‌های رقابت، تعارض، رویارویی و همکاری بین این دو قدرت منطقه‌ای را به صورت توأمان در نظر گرفت.
تقویت دیپلماسی منطقه‌ای ایران و عربستان در جنگ غزه
تقویت دیپلماسی منطقه‌ای در جنگ غزه از مهم‌ترین اولویت‌های ایران و عربستان است. برخی از کارشناسان معتقدند در شرایطی که دیپلماسی قدرت‌های بزرگ در حل بحران‌های منطقه‌ای کارایی ندارد، تقویت دیپلماسی منطقه‌ای چشم‌اندازی برای ایجاد ثبات در منطقه ارائه می‌دهد. به همین دلیل ریاض و تهران در دو سال اخیر سعی کرده‌اند تا سیاست منطقه‌ای خود را از راهبرد بازدارندگی به راهبرد همکاری تغییر دهند. جنگ غزه فرصتی را برای ایران و عربستان فراهم کرده تا طرح‌های امنیت منطقه‌ای را متناسب با واقعیت‌های سیاسی در مورد فلسطین، دریای سرخ، خلیج فارس و … در دستور کار قرار دهند.
عربستان و ایران سعی کرده‌اند تا روایتی که بر قانونی بودن تجاوز تل‌آویو به فلسطین و لبنان تاکید دارد را زیر سوال ببرد. وزیر خارجه عربستان در چارچوب کمیته مشترک اتحادیه عرب و سازمان سازمان کشورهای اسلامی با سفر به پایتخت‌های مختلف از جمله پکن و مسکو، با سران جهان در مورد آتش بس فوری گفت و گو کرد. مقامات ریاض همچنین اعلام کردند که هر بحثی پیرامون عادی‌سازی با تل‌آویو قبل از روشن شدن تکلیف آتش‌بس در غزه را نمی‌پذیرند. وزیر خارجه عربستان در نوامبر ۲۰۲۳ اعلام کرد: «زمانی که غزه در حال نابودی است، چه آینده‌ای برای صحبت وجود دارد».
ایران نیز در نشست‌های متعدد سازمان همکاری اسلامی، بریکس و شانگهای دیپلماسی را در خدمت برقراری آتش‌بس در غزه و کاهش مصائب مردم فلسطین قرار داد. در شرایطی که مقامات تل‌آویو سعی می‌کردند از جنگ در غزه برای تثبیت موقعیت و گسترش حوزه نفوذ خود بهره بگیرند، ایران برای بی‌اثرکردن این نقشه روند تعامل با کشورهای عربی را پیمود. وزیر خارجه ایران در چارچوب سازمان کشورهای اسلامی با سفر به عربستان رایزنی‌ها با مقامات کشورهای اسلامی را برای دستیابی به آتش‌بس در اولویت قرار داد. مرحوم ابراهیم رئیسی رئیس جمهور سابق ایران به دعوت ولیعهد عربستان در نشست اضطراری سران سازمان همکاری اسلامی پس از آغاز جنگ غزه شرکت کرد که اولین دیدار دوجانبه در سطح بالا بین دو کشور بعد از یک دهه بود.
ارتقا مسیر دیپلماسی بعد از وعده صادق ۱
شتاب در دیپلماسی منطقه‌ای ایران و عربستان در دوره رئیس جمهور مسعود پزشکیان با محوریت جنگ غزه نیز ادامه یافت. پزشکیان در سفر به قطر در اکتبر ۲۰۲۴ برای شرکت در اجلاس مجمع گفت و گوی همکاری آسیا با وزیر خارجه عربستان دیدار و بر اهمیت جایگاه عربستان در توقف جنایات تل‌آویو تاکید کرد. وزیر خارجه عربستان نیز گفت: «ما بنا داریم صفحه اختلاف‌نظرها میان دو کشور را برای همیشه ببندیم و مانند دو کشور دوست و برادر به حل مسائل و توسعه روابط میان خود بپردازیم. ما به حکمت و درایت شما در کنترل شرایط و همچنین ایفای نقش در مسیر تحقق آرامش و صلح در منطقه اطمینان داریم.»
به ویژه پس از عملیات وعده صادق ۱ کشورهای حاشیه خلیج فارس با محوریت عربستان تعامل خود با تهران را دو چندان کردند. در واقع دو طرف لزوم تعاملات دو سویه برای جلوگیری از گسترش درگیری غزه به یک جنگ منطقه‌ای را دریافته‌اند. به ویژه کشورهای عربی به این نتیجه رسیده‌اند که برنامه‌های توسعه آنها نمی‌تواند در منطقه‌ای که درگیر منازعه دائم است، قابلیت تحقق داشته باشد.
وزیر خارجه عمان در نشست گفت و گوهای آسیایی به وضوح اظهار داشت: تنها با پایان دادن به اشغال غیرقانونی فلسطین توسط (رژیم) اسرائیل است که می‌توان امیدوار بود صلح را به منطقه بازگرداند. هر کسی که معتقد است می‌توانیم از راه‌های دیگر به صلح برسیم یا متوهم است یا اجتناب عمدی از حقیقت دارد.» وزرای خارجه کشورهای خلیج فارس در یک نشست مشترک غیررسمی با وزیر خارجه ایران، در مورد بی‌طرفی در درگیری‌ها به تهران اطمینان دادند.
نتیجه
همکاری سیاسی ایران و عربستان باوجود اهداف متفاوت در موضوع فلسطین و جنگ غزه، در نشست‌های مختلف از جمله در سازمان همکاری‌های اسلامی تبلور یافته است. دو کشور با درک تلاش‌های رژیم صهیونیستی برای گسترش جنگ به دیگر مناطق غرب آسیا، خطر گسترش جنگ را موجب بی‌ثباتی فزاینده در کل منطقه می‌دانند.
سجاد مرادی کلارده؛ پژوهشگر روابط بین‌الملل