خبرگزاری مهر، گروه استانها - هانی رستگاران*: قدیمی‌ترین سند تصویری از منظر کلی شهر بسطام مربوط به‌عکس اریک اشمیت، باستان‌شناس شهیر آلمانی است که از این شهر، به‌وسیله هواپیمایی که بر فراز آسمان شهرهای باستانی ایران در سال ١٣١٧ خورشیدی به پرواز درآمده بود، تهیه‌شده است.
در این تصویر که از نقطه دید پرنده از سمت جنوب شهر ثبت‌شده، آخرین محدوده باروی شهر، مسجد جامع، گنبد غازان خان و سایر بناهای شناخته‌شده آن و معابر و گذرهای تاریخی قابل‌مشاهده است. این محدوده به گفته فریزر جهانگرد اسکاتلندی که در سال ١٢٣٦ هجری قمری به بسطام سفرکرده بود تطابق دارد.
وی اظهار داشته: «شهر با دیوارهایی مجهز به برج‌های گرد محصورشده بود که در حدود یک مایل و نیم بود.» گزارش اعتمادالسلطنه از برج و باروی شهر نیز قابل‌توجه است. وی که در سال ١٣٠٢ هجری قمری به بسطام آمده نوشته است: «شهر بسطام، باره استوار و بروج بسیار دارد. قطر اساس باره سه ذرع و نیم و ارتفاع دیوار حصار از فرق کنگره‌های باره تا سطح زمین تقریباً دوازده ذرع می‌شود. چهل‌ودو برج در چهار سمت قلعه است که غالباً فاصله مابین هر دو برج پنجاه ذرع است و معدودی از برج‌ها کلاً مخروطی و متناسب البنا می‌باشد. دور قلعه شهر یقناًی خندق بوده در السنه و افواه است که قلعه حالیه بسطام را نواب حسین قلی خان ثانی برادر خاقان مغفور فتح علیشاه یا نواب حسین قلی خان جهان سوز ساخته ولی از آثار معلوم می‌شود که قلعه قدیم است.»
محلات و بخش‌های مختلف بسطام
شهر بسطام درگذشته شامل چهار محله اصلی با عنوان محله بازار، محله رنگرزان، محله سرآسیاب و محله کاشی‌ها بوده که درروند توسعه و گسترش بعدی قالب و کالبد خود را در هشت محله ساماندهی کرده است. این هشت محله به ترتیب عبارت‌اند از: محله حاج صفرعلی (میرزا)، محله قلعه، محله صباغیان، محله اسماعیل میرزا، محله دولت، محله فردوس، محله بابا ابوالقاسم و در نهایت محله سر آب
موقعیت این محلات هشتگانه نیز به شرح زیر بوده است: محله صباغیان: شمال شرق- محله قلعه و حاج صفرعلی: شمال و شمال غرب- محله سراب: غرب و جنوب غرب- محله فردوس: جنوب- محله بابا ابل: جنوب شرق- محله دولت: شرق-محله اسماعیل میرزا: مرکز. درباره باروی بسطام باید گفت، در حال حاضر حدود ٥٥ متر از طول بارو در گوشه شمال شرق هسته کهن شهر و بخشی در شمال غرب آن باقی‌مانده است.
در سال ١٣٨٨ خورشیدی محدوده بافت تاریخی شهر بسطام تعیین‌شده است که شامل بخش جنوب شرقی شهر و باروی کهن است. این محدوده شامل مجموعه مقبره بایزید بسطامی و مسجد جامع و سایر قطعات این محدوده می‌شود. نکته قابل‌توجه این است که بخش‌های باقی‌مانده از باروی شهر در محدوده بافت تاریخی قرار نگرفته است.
باروهای معروف بسطام
این در حالی است که این بارو از معدود باروهای شهری باقی‌مانده در ایران است. در حال حاضر بیش از ٦٠ متر از بارو باقی‌مانده است که در قسمت‌های شمال شرق و شمال غربی شهر قرار دارد. شایان‌ذکر است بر اساس اسناد ثبتی برج و باروی بسطام، بخش کوچکی از بارو در جنوب شرق محدوده نیز در سال ١٣٨٠ خورشیدی وجود داشته که اکنون تخریب‌شده است.
بر اساس رویکردهای نوین حفاظت و احیا محدوده‌های تاریخی فرهنگی، این محدوده‌ها به بخش یا بخش‌هایی از شهر اطلاق می‌شوند که منعکس‌کننده ارزش‌های تاریخی فرهنگی شهر بوده و شکل آن‌ها، حاصل تعامل مکان (جغرافیا و بوم)، زمان (تاریخ) و باور (اعتقادات) در رابطه با انسان در یک پهنه زیستی در طول تاریخ است.
این محدوده‌ها که به لحاظ ویژگی‌های شکلی، ساختاری و ارزش‌های تاریخی فرهنگی از سایر پهنه‌های شهری متمایز، قابل‌تشخیص و مستلزم شناسایی است همچنین این محدوده‌ها با توجه به ویژگی‌های شکلی (ریخت‌شناسی)، عناصر و اجزا متشکله و ساختارهای فرهنگی اجتماعی‌شان قابل‌شناسایی هستند. این محدوده‌ها، همچنین کلیه نظامات وابسته، اعم از نظام طبیعی، قنوات و نظایر آن، نیازمند توجه ویژه در نظام سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی توسعه شهری هستند.
منظر تاریخی شهر
محدوده‌های تاریخی فرهنگی به‌عنوان میراث فرهنگی یک ملت، سازنده اصلی منظر تاریخی شهری، بیانگر ارزش‌های اجتماعی، اقتصادی و محیطی‌اند. ازاین‌رو با توجه به بررسی‌های انجام‌شده، اسناد باقی‌مانده از محدوده بارو و در نظر گرفتن اصالت و یکپارچگی بافت، به نظر می‌رسد محدوده بافت تاریخی شهر بسطام فراتر از محدوده مصوب سال ١٣٨٨ خورشیدی بوده و لایه‌های ارزشی متعددی در خارج از محدوده مصوب و درون محدوده بارو وجود دارد.
در تصاویر هوایی از شهر بسطام، طی سال‌های پس از انقلاب اسلامی به‌تدریج تخریب بارو و توسعه شهر در نقاط پراکنده خارج از بارو به‌خصوص در جنوب شهر قابل‌مشاهده است. این توسعه تحت تأثیر احداث معبر شرقی غربی در جنوب شهر به شکل کمربندی و موازی با خط بارو بوده است. علاوه بر آن، ساخت‌وساز در باغ‌ها و مزارع درون بارو که عمدتاً در قسمت شمال شرقی شهر قرار داشته و محدوده‌ی ارگ در شمال آغازشده است. با تخریب بخش عمدهای از بارو معبرهایی بر روی خط بارو و خندق مجاور آن ایجادشده که شهر را همچون کمربندی در شمال، غرب و شرق در برگرفته است.
این محدوده چندضلعی همانند برخی از شهرهای کوچک دیگر در ایران در سده اخیر به‌وسیله دو معبر عمود بر هم به چهار بخش کلی تقسیم‌شده است. در دهه‌های اخیر با احداث میدانی بزرگ در شرق محدوده در بخش ورودی شهر از مسیر جاده شاهرود به بسطام و گرگان، شهر به سمت شرق نیز توسعه‌یافته است. افزایش این توسعه در طرح جامع تفصیلی شهر نیز پیش‌بینی‌شده است. به‌طورکلی روند گسترش و توسعه شهر بسطام در مقایسه با شهرهای بزرگ ایران چه در دهه‌های آغازین سده پیشین و چه در سال‌های توسعه پس از جنگ تحمیلی به آهستگی صورت گرفته است.
*پژوهشگر میراث فرهنگی