خبرگزاری مهر، گروه استانها - هانی رستگاران*: جنگل ابر، بخشی از پرونده ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی است که در ۱۴ تیر ماه ۱۳۹۸ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. این اثر میراث طبیعی، در فاصله حدود ۵۰ کیلومتری شمال شرقی شهرستان شاهرود، با مساحتی بالغ‌بر ۲۰ هزار هکتار در زمره خاص‌ترین جنگل‌های ایران محسوب می‌شود.
جنگل‌های ابر که از شمال روستای ابر شاهرود به‌صورت پراکنده و انبوه شروع‌شده است و تا جنگل‌های متراکم استان گلستان ادامه دارد، نام خویش را از وضعیت خاص اقلیمی منطقه گرفته است. به دلیل شرایط خاص کوه‌های البرز در این منطقه و همچنین رطوبت بالای مناطق شمالی کشور، در اکثر اوقات سال، ابرها در طی روز چندین بار تا سطح زمین پایین می‌آیند و دوباره اوج می‌گیرند.
ارتفاع زیاد جنگل از سطح دریا، پایین بودن درجه حرارت در فصل گرما و وجود چشمه‌سارهای فراوان و پوشش جنگلی متنوع از شاخصه‌های این جنگل است. این جنگل در شهرستان شاهرود، استان سمنان و در نزدیکی روستای ابر واقع‌شده و تقریباً مرز استان سمنان و استان گلستان است جایی که از ضخامت کوه‌های البرز کاسته می‌شود و ابرهای گرفتار در پشت این دیواره از لابه‌لای دره‌ها به سمت جنوب سرازیر می‌شوند؛ به همین خاطر تقریباً از بعدازظهر تا نیمه‌های شب با سرد شدن هوا چنان می‌نماید که جنگل به روی ابرها سوار شده است.
اقلیم ابر
این اتفاق منطقه ابر را دگرگون کرده و آب و هوایی متفاوت از سراسر استان سمنان به آن داده است. در عمق جنگل، تپه‌های پرشیبی وجود دارد که سراسر پوشیده از درختان بلند است. مشهورترین درخت منطقه اورس است. درختی باریشه‌های بلند که روی زمین می‌خزد. مناطق ابتدایی جنگل ابر ییلاق چوپانان گلستانی است، اما در عمق جنگل اثری از انسان دیده نمی‌شود. اول این‌که قسمتی از جنگل‌های باستانی هیرکانی است و گیاهان دارویی آن کم‌نظیر است که مربوط به «اکوتن» این ناحیه می‌شود؛
یعنی مرز میان‌بند بین دو اکوسیستم منطقه نیمه بیابانی و جنگلی. به‌طوری‌که می‌توان در جنگل‌های این ناحیه درختان سوزنی‌برگ را در کنار درختان پهن‌برگ مشاهده کرد که این امر در گونه‌های جانوری هم تأثیرگذار بوده است. دلیل سوم آنکه به خاطر جغرافیای خاص منطقه که دو منطقه کم ارتفاع و بلند را در کنار هم قرار داده است، شاهد تشکیل اقیانوس ابر در این منطقه هستیم که پدیده کم‌نظیری در دنیا محسوب می‌شود.
قدمت جنگل‌های هیرکانی که جز دوران سوم زمین‌شناسی هستند از یک‌سو و وجود ۸۰ گونه گیاهان چوبی به همراه گونه‌های گیاهی بسیار نادری مانند بلوط، توسکا، نارون، گیلاس وحشی، باران، سرخدار، نمدار و نظایر آن از سوی دیگر، نشان می‌دهد که این اراضی می‌توانند همچون موزه زنده‌ای برای جذب گردشگران داخلی و خارجی مورداستفاده قرار بگیرند. بخشی از گردشگران این منطقه، گیاه‌شناسانی هستند که برای دیدن گونه‌های نادر گیاهی موجود در جنگل‌های هیرکانی به ایران می‌آیند.
اراضی کوهستانی و پوشش سنگی
محدوده جنگلی ابر، مجموعه‌ای از اراضی کوهستانی با پوشش جنگلی و بعضاً مرتعی است که تحت عنوان حوزه ابر موردمطالعه قرار می‌گیرد. این محدوده در شمال شهرستان شاهرود در استان سمنان قرارگرفته است. ازنقطه‌نظر ساختاری محدوده یادشده در زون ساختاری البرز شرقی قرارگرفته است. بر اساس بررسی عکس‌های هوایی و عملیات صحرایی سیزده واحد لیتولوژیک شامل سازندهای سلطان میدان، مبارک و قزل‌قلعه، خوش ییلاق، رسوبات پرمین، دورود، روته، الیکا، زیارت، شمشک، ولکانیک‌های دونین، نهشته‌های پلیوسن به همراه رسوبات جوان کواترنری شناسایی گردیده‌اند که واحدهای ذکرشده عمدتاً مربوط به پالئوزوئیک و مساحت کمتری مربوط به مزوزوئیک هستند و واحدهای آبرفتی مربوط به هولوسن بوده و در این زمان تشکیل شده‌اند.
بر اساس بررسی‌های ساختاری به‌عمل‌آمده در محدوده حوزه و بخش‌های اطراف آن گسل‌ها دارای یک‌روند غالب می‌باشند که سازوکار گسل‌های یادشده راندگی، گسل معکوس پر زاویه و گسل راست لغز است بر اساس بررسی آماری روند درزها در دو ایستگاه در نظر گرفته‌شده و سطح واحدهای سنگی در حوزه حاکی از وجود درزهای برشی و کششی در منطقه بوده و روند کوتاه شدگی محلی بر اساس روند درزها تعیین شد. بر اساس بررسی‌های صورت پذیرفته بر روی نمونه‌های میکروسکوپی و همچنین گزارش‌های موجود عملکرد هوازدگی فیزیکی شامل اثر یخبندان، عملکرد ریشه گیاهان و تغییرات درجه حرارت در طول شبانه‌روز بوده و همچنین هوازدگی شیمیایی در سطح واحدهای لیتولوژیک حوزه‌ها و به‌ویژه واحد آهکی چشمگیر است.
بررسی‌های صورت پذیرفته ازنقطه‌نظر حساسیت به فرسایش واحدهای سنگی حاکی از این امر است که واحدهای سنگی نسبتاً مقاوم به فرسایش؛ و رسوبات مخروط‌های آبرفتی جوان و واریزه‌های حساس، رو به فرسایش می‌باشند. پس از بررسی سن، بافت و ترکیب سنگ‌شناسی واحدهای آبرفتی حوزه منشأ رسوبات آبرفتی و عوامل جابجایی آن‌ها موردبررسی قرارگرفته است. بر اساس بررسی صورت پذیرفته رسوبات آبرفتی در اوایل هولوسن در اثر ریزش‌های جوی شدید در طول دوره‌های پر بارش گذشته حاصل شده‌اند.
گونه‌های درختی
گونه‌های درختی، درختچه‌ای و علفی متنوع و باارزشی در جنگل ابر وجود دارد که هرکدام در زمان مشخصی از فصل رویش، رشد و نمو پیدا می‌کنند که لیست تشریحی فلورستیک گونه‌های گیاهی آن در جدول ذیل ارائه گردیده است. گونه‌های کمیاب جانوری شامل پلنگ، خرس، گربه جنگلی، چوکا، مرال یا گاو کوهی، انواع خزندگان و انواع پرندگان در این ناحیه زندگی می‌کنند که با احداث جاده و سپس ویلا سازی پس‌ازآن زندگی این گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر قرار می‌گیرد.
ازلحاظ جنگل‌شناسی، گونه‌های ارس و سرخدار، از درختان جنگلی غیرقابل قطع طبق قانون و همچنین بی‌نظیر در دنیا هستند که در جنگل ابر به چشم می‌خورد و با برنامه‌ی احداث جاده‌ای که مقرر بود شاهرود را به استان گلستان متصل کند و از میانه عرصه این جنگل عبور می‌کرد، ممکن بود گونه‌های ۴ هزارساله درخت کمیاب ارس زیر چرخ بولدوزرها و ماشین‌های راه‌سازی از بین برود که این خطر هنوز هم تا حدودی پابرجاست.
جنگل ابر از دوره سوم زمین‌شناسی برجای‌مانده و دارای درختان سرخدار است که قدمتی ۴ هزارساله دارند. در این جنگل ۵۰۰ هکتار درخت سرخدار به چشم می‌خورد که به لحاظ وسعت، مشابه چندانی در جهان ندارد. از این درختان اسانسی به نام «تاکسول» به دست می‌آید که در درمان انواع سرطان‌ها کاربرد دارد.
*پژوهشگر میراث فرهنگی و ثبت میراث ملی