خبرگزاری مهر، گروه استانها- هانی رستگاران*: جاده‌سازی در ایران به دوران باستان بازمی‌گردد در دوران هخامنشیان، جاده‌های شاهی یا «راه شاهی» ساخته شد که از شوش تا ساردیس در ترکیه امروزی امتداد داشت سپس در دوران ساسانیان جاده‌سازی ادامه یافت و جاده‌های مهمی برای ارتباط بین شهرهای بزرگ ساخته شد و این جاده‌ها به توسعه اقتصادی و نظامی امپراتوری کمک شایانی کردند.
در دوران اسلامی نیز جاده‌سازی همچنان ادامه یافت و بازرگانان و کاروان‌ها از این جاده‌ها برای تجارت و سفر استفاده می‌کردند پس از دوران قاجار، با ورود تکنولوژی‌های جدید و نیاز به ارتباطات سریع‌تر، جاده‌سازی در ایران وارد مرحله جدیدی شد. در این دوره، تلاش‌هایی برای بهبود و توسعه جاده‌ها صورت گرفت.
تاریخچه جاده سنگفرش
جاده سنگفرش در جنوب منطقه سیاه کوه شهرستان گرمسار، یکی از نخستین جاده‌های رسمی شناخته‌شده در ایران به شمار می‌رود. پیترو دلاواله نخستین جهانگردی است که در سفرنامه خود به ماجرای عبور خود از جاده سنگفرش اشاره کرده است حضور وی در ایران و عبور از جاده سنگفرش مصادف با دوران حکومت شاه‌عباس صفوی است و جاده سنگفرش در دست احداث است. او در بخشی از سفرنامه خود که درباره عبور از محور قدیم گرمسار است، می‌نویسد: «غروب یکشنبه بیست و هشتم ژانویه (۱۶۱۸) از کاشان خارج شدیم شب را در بیدگل به سر آوردیم دوشنبه صبح زود شروع به حرکت کردیم، زیرا محلی که بتوان شب در آنجا بیتوته کرد جای دوری واقع‌شده بود اطراف ما را صحرای لم‌یزرعی فراگرفته بود و پای حیوانات تا زانو در شن فرو می‌رفت.
تمام زمین کویر هموار و سفید و مملو از نمک خالص بود… در داخل کویر حتی یک‌چند بوته خار هم به چشم نمی‌خورد. تابستان در این زمین خشک گرمای طاقت‌فرسایی حکم‌فرماست و به همین جهت مسافران باید با سرعت از تنها راهی که وجود دارد عبور کنند. در زمستان زمین کویر پر از آب باران است که به علت نمک سفید می‌شود و این آب آن‌قدر زیاد است که گهگاه تا شکم اسب می‌رسد و تمام لباس‌های ما به علت گل‌ولای و نمک کثیف و آلوده‌شده بود.»
جاده سنگفرش ابریشم و کاروانسراهای مختلف در منطقه سیاه کوه و پارک ملی کویر یکی از جاذبه‌های گردشگری و توریستی پارک ملی کویر در منطقه گرمسار است. در زمان حکومت شاه‌عباس مردم برای رفت‌وآمد از کاشان و اصفهان به سمت گرمسار با شتر از کنار دریاچه نمک و دشت کویر گذر می‌کردند و به دستور شاه‌عباس ۳۴ هکتار در نمکزارهای دشت کویر جاده سنگفرش احداث شد. شاه صفوی برای اقامت و استراحت مردم نیز به فاصله هر ۳۵ کیلومتر در این جاده یک کاروانسرا احداث کرد که ازجمله آن‌ها کاروانسرای قصر بهرام کاروانسرای عین‌الرشید و بنای حرم‌سرای اشاره کرد.
شرایط اقلیمی
امتداد مسیر جاده سنگفرش بر اساس تطبیق تصاویر هوایی تاریخی که از سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۷ شمسی گرفته‌شده‌اند، ترسیم‌شده است. بر اساس مطالعات انجام‌شده، ابتدای جاده از مرز زمین‌های زراعی جاده سنگفرش آغاز می‌شود و در حد مرزی دامنه سیاه کوه محو می‌گردد. احتمالاً این انطباق مبتنی بر زمین باتلاقی بستر بوده و با شروع زمین‌های با بستر سنگی و کوهستانی، دیگر نیازی به احداث جاده سنگفرش و تأمین مسیر امن با زیرسازی مناسب نبوده است.
مهم‌ترین عامل تخریب جاده سنگفرش اثر نمک بر سطح جاده است. به‌عنوان عامل دیگر در تخریب جاده باید از حفاری‌های غیرمجاز جویندگان آثار باستانی نام برد همچنین واگذاری اراضی اطراف جاده به گروه‌های مشاع کشاورزی به‌ویژه در حواشی روستای رشمه تا دکل علی‌آباد عامل سوم خرابی این جاده تاریخی است.
راهداری در دوره صفویه با در نظر گرفتن مسائل فنی و معماری نسبت به استحکام جاده در مناطق سست کویری از آگاهی خاصی به همراه تجربه برخوردار بوده است و ایجاد مسیرهای سنگفرش در بخش‌های صعب‌العبور از استراتژی‌های منحصربه‌فرد صفوی و به‌ویژه شاه‌عباس محسوب می‌شود.
پیش از اعلان مراتع سیاه کوه به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده پارک ملی کویر دامداران و عشایر گرمسار گله‌های خود را از طریق این جاده به مراتع مذکور گسیل می‌داشتند. این راه از جنوب گرمسار پس از عبور از روستای ساروزن بالا و پایین کهک یا سنرد و دکل علی‌آباد در جهت جنوب غرب به مجموعه تاریخی سیاه کوه منتهی می‌گردد.
ورود میراث فرهنگی
در حال حاضر نیز تردد از این جاده تاریخی به‌صورت موردی انجام می‌گیرد و با توجه به مدیریت پارک ملی کویر و مجموعه تاریخی سیاه کوه توسط سازمان‌های محیط‌زیست و میراث فرهنگی استان تهران و صدور مجوز بازدید از این مناطق توسط ادارات استان تهران ورود به منطقه از طریق جاده ورامین، پیشوا، امامزاده جعفر (ع)، جاده شوسه کنار راه‌آهن و آبادی‌های عسگرآباد و حصار گلی انجام می‌گیرد.
دو پل مهم در مسیر جاده سنگفرش عبارت‌اند از پل سفید و پل سیاه بر روی رودخانه شور لات و پل سفید بر روی رودخانه گلو احداث گردیده بود. پل رودخانه سفید دارای هفت دهنه بوده است. در بعضی از این طاق چشمه‌ها محلی برای اُتراق کاروانیان منظور گردیده بود، طاق چشمه‌ها و بخش‌های مانده‌ی پل براثر مرور زمان و متروکه شدن جاده و عدم استفاده تخریب و ویران‌شده‌اند. تا دو دهه پیش آب‌های ناشی از سیلاب‌های بهاری از زیر بقایای دهانه‌های پل پس از سالیان دراز جریان داشته است.
مسیر جاده سنگفرش با دانه‌بندی عرض ارتفاع از سطح جاده و همین‌طور مصالح و جنس سنگ متنوع در بخش‌های مختلف آن قابل‌شناسایی است. بنا به بستر جاده و با توجه به عبور رودخانه‌های فصلی از مسیر آن از ساختار نسبتاً متفاوتی در مسیر عبور جاده استفاده‌شده است.
مخاطرات بارندگی
در قسمت‌های آغازین فعلی به دلیل دور بودن از مسیر رودخانه با ارتفاع کمتری نسبت به سطح بستر پیرامونی و با دانه‌بندی ریزتری از سنگ‌های به‌کاررفته برای پوشش سطح جاده مواجه هستیم. جاده شوسه به‌موازات جاده سنگفرش و جهت حفاظت از آن احداث‌شده است چرا که تا سال‌های اخیر تردد خودرو و موتورسیکلت‌های عبوری از مسیر دقیقاً از روی جاده سنگفرش انجام می‌گرفت زیرسازی با سنگ برای ایجاد اختلاف ارتفاع حدود ۳۰ سانتیمتری با بستر پیرامونی انجام‌گرفته و برای ایجاد حائل در بخش‌هایی که با خطر شست و شو در اثر بارندگی مواجه هستند از گابیون بهره گرفته‌شده است.
در خاتمه باید گفت روسازی جاده نیز با استفاده از شن انجام‌یافته و از بابت انتخاب نوع مسیر و عدم استفاده از پوشش آسفالت گزینه مناسبی برای هماهنگی و همگونی با زمینه به شمار می‌رود و ضمن حفظ یکپارچگی بصری بافت جاده، با آرام‌سازی حرکت خودروها امکان توجه و تمرکز بیشتر بر روی مناظر مسیر را فراهم می‌آورد.
*پژوهشگر میراث فرهنگی و ثبت میراث ملی