خبرگزاری مهر - گروه استانها، هادی شمسی ثانی: در حالی که صدای پای زمستان چند روزی است با بارش برف و سرمای بی سابقه هوا در مشهد و سایر شهرستان‌های استان خراسان رضوی شنیده شده و زمین سرد و سپیدپوش جای برگ‌های زرد و نارنجی پاییزی را گرفته است مردم خراسان رضوی با قلب‌هایی گرم و لب‌هایی خندان، گرد هم می‌آیند تا آخرین شب فصل زیبای پاییز و طولانی‌ترین شب سال را جشن بگیرند؛ شبی که ریشه در تاریخ و فرهنگ این دیار کهن دارد و با همه زیبایی‌هایش نسل به نسل منتقل شده و هر ساله با شکوه بیشتری برگزار می‌شود.
شب یلدا فراتر از یک مراسم ساده، به عنوان نمادی از پیوندهای عمیق و استوار خانوادگی میان مردم این سرزمین با برقراری پیوند میان گذشته و حال، فرصتی را برای احیای آداب و رسوم و گره زدن دل‌ها با رشته‌هایی از مهر و شادی فراهم می‌کند.
«شو چله» در خراسان
بلندترین شب سال یا همان شب یلدا که در لهجه خراسانی از آن به عنوان «شو چله» یاد می‌شود با آیین‌هایی مانند شاهنامه‌خوانی، دوتار نوازی، بازی‌های بومی و محلی، کف‌زنی و … در فضایی معطر به غذاها و خوراکی‌های محلی برگزار می‌شود که در همه ادوار تاریخی بر اساس اسناد مکتوب از آن به عنوان «چله‌نشینی» یاد شده است.
«شو چله» که در تاریخ و ادبیات ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار و نشانه‌ای از عمق فرهنگی و تاریخی این سرزمین است در خراسان رضوی نیز با آداب و رسوم متنوع و خاصی نسل به نسل منتقل شده است؛ آداب و رسومی که حول محور خانواده و کنار هم قرارگرفتن خویشاوندان و نزدیکان در کنار هم با تاکید بر احترام و تکریم بزرگترها قرار گرفته است تا این گرمای دورهم بودن از سرمای فصل زمستان بکاهد.
گرچه گذشت زمان و تغییر نسل‌ها موجب شده تا بخشی از سنت‌های ساده و زیبای شب یلدا به فراموشی سپرده شود و بخشی نیز اسیر زرق و برق و تجمل‌گرایی دنیای مدرن قرار گیرد اما هنوز هم می‌توان آثاری از آداب و رسوم ساده و کهن «شو چله» را در گوشه و کنار استان خراسان رضوی به ویژه در روستاها مشاهده کرد.
جمع شدن اعضای خانواده دور کرسی، نقل داستان‌های تاریخی و خاطره گویی توسط بزرگترها، شاهنامه خوانی و کف‌زنی از جمله آداب و رسوم «شو چله» در مناطق مختلف خراسان رضوی است.
شب یلدا؛ شب همنشینی و مهرورزی و تقویت همگرایی
سیدهاشم حسینی، خراسان پژوه درباره آداب و رسوم شب‌یلدا گفت: این آئین از پیشینه بلندی در خراسان بزرگ برخوردار است؛ در سرزمین خراسان به‌علت گستردگی زمین و منابع خدادادی، اقتصاد و معیشت مردم از شیوه کشاورزی و دامداری تأمین می‌شده و به همین دلیل مردم این خطه پس از پایان مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول، آغاز فصل سرما را زمانی برای تجدیدقوای خود می‌دانستند و در حال حاضر نیز برگزاری آئین شب یلدا توأم با شب‌زنده‌داری و خوردن خوراکی‌های انرژی‌زاست و در این شب پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها کانون اصلی تجمع افراد خانواده هستند که همین موضوع باعث افزایش حس احترام و ارزش‌گذاری کوچک ترها به بزرگترها و تقویت حفظ همگرایی خانوادگی می‌شود.
سیدهاشم حسینی افزود: به‌طور کلی شب‌یلدا شب زندگی، شادابی، همنشینی و مهرورزی و نیز شب انس و الفت است و اگر در فلسفه شب‌چله دقت کنیم در اصل کسب مهرورزی و محبتی است که از درون این همنشینی به‌وجود می‌آید.
وی تصریح کرد: مردم در قدیم معتقد بودند میان فرشته خوبی و بدی در این شب جنگی در می‌گیرد که با شکست اهریمن (فرشته‌بدی) در طلوع آفتاب به پایان می‌رسد، در نهایت از آنجا که در دین مبین اسلام صله‌رحم یکی از آموزه‌های اخلاقی مورد تاکید است، در این شب پیوند دین، مذهب و سنت را به‌خوبی شاهد هستیم.
خوراکی‌های خاص «شو چله»
دورهمی «شو چله» خوراکی‌های خاص و ویژه خود را نیز دارد که شاید بتوان از هندوانه و انار به عنوان میوه‌های نمادین این شب یاد کرد که در کنار آجیل و خشکباری مانند بادام، برگه زردآلو و … رنگ و لعاب خاصی به این دورهمی‌های خانوادگی می‌دهد.
البته در کنار این خوراکی‌های خوش‌رنگ و خوشمزه، پخت نان قندی یا تهیه غذاهایی مانند آش و جوش پره و … نیز در دورهمی‌های «شو چله» به چشم می‌خورد.
«کف زدن»؛ تهیه خوردنی شیرین در فضایی شاد و بانشاط
«کف‌زدن» نیز از جمله آئین‌های ویژه شب یلدا در شهرستان‌های جنوبی استان خراسان رضوی است؛ در این آئین سنتی ریشه گیاهی به نام چوبک که در این مناطق به «بیخ» مشهور است را پس از گرفتن پوست صورتی آن، در آب خیسانده و بعد از چند بار جوشاندن، هنگامی که سرد شد در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند.
در این مرحله مایع موجود در «تغار» توسط تعدادی از مردان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» آن‌قدر هم زده می‌شود تا به کف سفید رنگی تبدیل شود؛ البته باید این مرحله در محیط سردی انجام شود تا مایع حاصل شده کف کند.
کف آماده شده که توسط برخی خانواده‌ها با زعفران طعم‌دار می‌شود پس از آماده شدن با شیره انگور یا شکر مخلوط و سپس با مغز گردو و پسته در ظروفی سفالی تزئین می‌شود و میزبان با این بستنی خاص و زمستانی از مهمانان پذیرایی می‌کند.
یکی از پژوهشگران تاریخ و غذای سنتی گناباد در گفتگو با خبرنگار مهر از «کف‌زنی» به عنوان یکی از آئین‌های ویژه شب یلدا یاد و اظهار کرد: مایع حاصل شده از «بیخ» را بیش از یک ساعت هم می‌زنند تا کف غلیظی از آن به دست آید.
ابوالحسن دلشاد نوغابی افزود: برای شیرین کردن کف در قدیم از شیره انگور استفاده می‌شد ولی الان گاهی اوقات برخی افراد به جای شیره انگور از شکر هم استفاده می‌کنند.
وی با بیان اینکه «کف زنی» علاوه بر تهیه این شیرینی خاص زمستانی موجب ایجاد فضایی سرشار از نشاط و شادابی در دورهمی‌ها می‌شود، خاطرنشان کرد: هنگام کف‌زنی تمام اعضای خانواده به شادی و سرور و شوخی با یکدیگر می‌پردازند تا شبی ماندگار را رقم بزنند.
«اوسنه» همراه با نوای موسیقی سنتی و آواز محلی
موسیقی سنتی و آوازهای محلی نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از شب یلدا در خراسان رضوی هستند. نوازندگان محلی با سازهای سنتی خود مانند دوتار، در محفل‌های خانوادگی و عمومی، قطعات موسیقی زیبایی اجرا می‌کنند که روح تازه‌ای به این شب می‌بخشند.
نقل داستان یا همان «اوسنه» در کنار شاهنامه خوانی و گرفتن فال حافظ نیز از دیگر آداب و رسوم «شوچله» در سرزمین حکیم ابوالقاسم فردوسی است که در گذر زمان سینه به سینه محفوظ مانده و هنوز هم در برخی از خانواده‌های قدیمی رواج دارد.
شُو چِله‌ای عروس
بردن هدیه شوچله‌ای توسط خانواده داماد برای نوعروس یکی از مراسم شب یلدا در شهرهای خراسان رضوی است؛ در این شب خانواده داماد هدایایی از قبیل لباس زمستانی، کفش، چادر و سبدهای تزئین شده از انواع میوه‌ها و تنقلات زمستانی را داخل سینی‌های بزرگ مسی به نام مجمعه در قالب خنچه می‌گذارند و برای دخترانی که به تازگی عقد شده‌اند می‌برند و همین بهانه‌ای می‌شود برای دور هم جمع شدن خانواده‌های عروس و داماد.
لذت شب یلدا با قصه‌گویی‌های دور کرسی
علی‌اکبری پیرمرد ۷۸ ساله‌ای مشهدی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به صفا و صمیمیت شوچله‌ای های دوران کودکی‌اش گفت: شوچله برای من همیشه یادآور شب‌های قصه‌گویی پدربزرگم است که داستان‌های شاهنامه را با چنان زبانی نقل می‌کرد که همه خانواده محو شنیدن می‌شدیم.
محمدی خانم مسنی که به همراه دختر و نوه‌اش مشغول خریدهای شب یلدا بود در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: در دوران کودکی‌ام، شب یلدا را با کرسی‌های گرم و انارهای سرخ به یاد می‌آورم؛ خانواده‌ها دور هم جمع می‌شدند و از خوراکی‌های مخصوص این شب لذت می‌بردیم.
سنت‌های شب یلدا را به نسل‌های بعدی هم منتقل کنیم
رضازاده جوان دانشجویی که در حال خرید شیرینی بود در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه شب یلدا فرصت مناسبی برای دورهمی‌های خانوادگی و دوستانه است، افزود: وقتی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایمان از شیرینی‌های شب یلدا و سنت‌های خوب آن خاطره تعریف می‌کنند فقط حسرت می‌خوریم که خیلی از آنها را الان دیگر نمی‌بینیم و باید سعی کنیم همین مقداری که باقیمانده است را به خوبی حفظ و به نسل‌های بعدی منتقل کنیم.
ابراهیمی دختر جوانی که به همراه خواهرش هندوانه‌هایی در دست داشتند درگفتگو با خبرنگار مهر اظهار گرد: من عاشق تزئین هندوانه‌های شب یلدا هستم و هر ساله سعی می‌کنم با تزئینات جدید و خلاقانه، شب یلدا را برای اعضای خانواده به یادماندنی‌تر کنم.
امسال همزمانی شب یلدا با ولادت باسعادت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بیش از هر زمان دیگری به ما یادآوری می‌کند که باید شکرگزار نعمت‌ها و سرمایه‌های ارزشمندی مانند مادر و پدر باشیم و قدر تک تک دقیقه‌های بودن در کنار آنها را بدانیم قبل از اینکه سرما جای گرمای حضور و وجودشان را بگیرد.