خليج فارس درياي نيمه بسته اي است كه با مساحتي برابر 40 هزار كيلومتر مربع از يك طرف توسط تنگه هرمز به اقيانوس هند راه دارد و در منطقه گرمسيري و و خشك واقع شده است و اين وضعيت سايكولوژيكي و محيطي موجب شده كه آبزيان موجود در اين پيكره آبي به خاطر فشارهاي زياد دامنه تحمل شان نسبت به تغييرات محيطي كم باشد و با ورود آلاينده ها در اثر بروز آلودگي ها به شدت آسيب پذير باشند.
خليج فارس به دليل شرايط اقليمي ويژه حاكم بر آن بسيار شكننده و آسيب پذيراست و ورود كمترين آلاينده به داخل دريا اثرات مخربي بر روي سلامت آبزيان و موجودات آن دارد زيرا حداكثر درجه حرارت آب دريا در تابستان گاهي اوقات به 36 تا 37 درصد و در شمال خليج فارس به 12 مي رسد كه البته ميانگين آن در سطح دريا بين 26 تا 27 درجه است و در اثر شدت گرما ميزان تبخير نيز بسيار بالا و به1400 ميليون ليتر در سال مي رسد و همچنين ميزان غلظت نمك موجود در آب نيز به خاطر شدت گرما و تبخير بالا حدود 40 گرم در ليتراست به طوري كه اين ميزان نمك خليج فارس را به يكي از شورترين نقاط دنيا تبديل كرده است كه البته علاوه بر تبخير بالابه دليل عدم ورود آب شيرين كافي از طريق رودخانه ها به داخل دريا بر اثر ايجاد سد در قسمت بالادست رودخانه ها نيزناشي مي شود.
تنوع زيستي شگفت انگيز
اما خليج فارس با تمام مشكلات محيطي و اقليمي كه بر آن حاكم است از تنوع زيستي و گونه گوني آبزيان برخوردار است ، به طوري كه نسبت به درياي خزر وضعيت بسيار مطلوب تر و متنوع تري دارد به طوري كه بعنوان مثال فقط بين 400 تا 450 گونه ماهي - در حاليكه در درياي خزر بيش از 100 گونه ماهي وجود ندارد- در اين دريا زندگي مي كنند كه از تعداد زيادي از اين ماهيان بهره برداري اقتصادي مي شود . همچنين علاوه بر ماهيها حدود 300 تا 450 نوع انواع ديگر آبزيان نيز در اين دريا مي زيند كه اين عامل درياي خليج فارس را از نظر تنوع زيستي جزء مناطق كم نظير و بالفطره پرتنوع معرفي كرده است.
لازم به ذكر است كه حدود 70 تا 100 نوع پرنده مهاجر و بومي نيز در سواحل و مناطق اطراف اين دريا به طور موقت يا دايم زندگي مي كنند كه از گونه هاي نادر و برجسته آن "گيلان شاه" ، " مرغ آتشين يا فلامينگو ها" و "كاكايي ها " هستند ، البته عمده آنها پرندگان مهاجري هستند كه جهت زمستان گذراني و تغذيه در اين مناطق فرود آمده و مجددا به پرواز خود ادامه مي دهند.
بر پايه اين گزارش از ديگر زيستگاههاي حساس و اكولوژيك درياي خليج فارس آب سنگ هاي مرجاني و مناطق رشد مرجان هاي دريايي است و در كنار آن پهناي جزر و مدي وجود دارد كه به هنگام جزر و مد ازآب پروخالي مي شوند و محل زمستان گذراني و تغذيه پرندگان مهاجريا بومي هستند.
يك كارشناس محيط زيست دريايي در گفتگو با خبرنگار اجتماعي خبرگزاري مهر با اشاره به اينكه مرجان هاي دريايي به مانند پوشش هاي گياهي سطح مناطق خشكي نقش مهمي در زنجيره غذايي و حيات درياها دارند ، مي گويد: مرجان هاي درياي خليج فارس به شدت از طريق صيد بي رويه توسط غواصان و افراد سودجو و فروش آنها و لنگراندازي و برخورد لنگر كشتي ها با صخره هاي مرجاني مورد تهديد واقع مي شوند .
دكتر فاطمي با بيان اينكه سازمان محيط زيست بايد قوانين جديدي جهت حفاظت و ممنوعيت صيد مرجان ها وضع نمايد ، اظهار مي دارد: اخيرا يك باند افراد سودجو كه قصد قاچاق چند تن مرجان به تهران را داشتند دستگير شده و سازمان محيط زيست ضمن برخورد و جريمه آنها را تحويل مراجع قضايي داده است.
به گفته اين استاد دانشگاه افزايش غلظت آب بر اثر احداث اسكله هاي نفتي و بار اندازها ، خاك برداري و غيره موجب نابودي و خفه شدن مرجان ها در درياي خليج فارس مي شود ، به طوري كه اين موجودات ديگر قادر نيستند كه غذاي خود را از آب تامين كنند.
وي تصريح مي كند كه تمام مرجان هاي اطراف جزيره قشم بر اثر توسعه شهري و ورود فاضلاب هاي شهري و صنعتي دچار مرگ تدريجي شده اند و كمتر در سطح اين جزيره قابل مشاهده هستند.
بر اساس اين گزارش از ديگر ويژگي ها و امتيازات زيست محيطي اين منطقه وجود درختان حرا به مساحت 20 هزار هكتار در اطراف درياي خليج فارس و عمان است كه بزرگترين جامعه اين درختان در شمال جزيره قشم در منطقه اي بين "لاف" و "خمير" به مساحت 10 هزار هكتار قرار گرفته است و به دليل توسعه مناطق ساحلي، قطع سرشاخه هاي اين درختان توسط دامداران وبرخورد آلاينده هاي مختلف بويژه نفتي در ياي خليج فارس با اين درختان بخش زيادي ازجنگل هاي حرا در حال خشكيدن است.
شايان ذكر است كه در خليج فارس چيزي حدود 200 تا 250 " خور" در سواحل جنوبي وجود دارد ( خورها بر اثر پيشرفتگي آب دريا در داخل خشكي گفته مي شود كه جزو مناطق حساس ساحلي به شمار مي رود).
دكتر فاطمي با بيان اينكه خورها محل تخم ريزي و زادآوري آبزيان دريايي است ، تصريح مي كند: به علت بالا بودن مواد غذايي در خورها ، بسياري از آبزيان جهت توليد مثل وارد اين مكان ها مي شوند.
وي با تاكيد بر نقش ويژه خورها و اهميت حفاظت از آن اظهار مي دارد: همانطور كه پاكيزگي زايشگاهها متضمن تامين سلامتي كودكان انسان است ، خورها نيز زايشگاههاي دريايي است كه متاسفانه طي سال هاي اخير در پي توسعه آب آنها به انواع آلاينده ها آلوده شده و قابليت هاي خود را از دست داده اند .
به گفته وي خور موسي نمونه بارزي است كه به دليل مجاورت با مناطق شهري و صنعتي دچار آلودگي شده است و ديگر آبزيان منطقه كمتر از آن براي تخم ريزي استفاده مي كنند.
دكتر فرشچي مشاور سازمان محيط زيست نيز در اين باره مي گويد: منطقه خور موسي يكي از نقاط بسيار آلوده خليج فارس است كه به دليل فعاليت صنايع نفتي و پتروشيمي بيشترين نوع آلاينده ها مواد نفتي و جيوه حاصل از فعاليت صنايع پتروشيمي منطقه است.
منابع توليد يا انتقال آلاينده ها
بخشي از آلاينده هاي موجود در خليج فارس در درون دريا از طريق فعاليت شناورها ، نفت كش ها، اسكله هاي نفتي، اكتشافات نفتي و بخشي هم از طريق ساحل توسط صنايع حاشيه دريا و رودخانه هاي منتهي به آن وارد آب دريا مي شود كه البته بخش اعظم آلاينده هاي موجود در درياي خليج فارس از نوع نفتي است .
دكتر فاطمي در خصوص منشا ورود آلاينده ها به درياي خليج فارس مي گويد : بخشي از آلاينده ها در اثر حركت نفتكش ها و شناورها ، رها كردن آب توازن كشتي ها ، حفاري ها و عمليات كشف نفت، تراوش و استخراج نفت ، ريختن زباله ها از داخل شناورها به داخل دريا وگل حفاري به درياي خليج فارس تزريق مي شوند.
به گفته وي از طرف خشكي نيز بسياري از آلاينده هاي نفتي، گازوئيل، مواد چرب، پساب كارخانجات، آفت كش هاي كشاورزي و كودهاي شيميايي، عناصر سنگين مانند جيوه ، مس ، كادنيوم و كبالت، فاضلاب هاي شهري و انساني بوسيله رودخانه ها به طرف دريا هدايت مي شوند.
اين كارشناس محيط زيست دريايي در ادامه تصريح مي كند: با توجه به قرار گرفتن رودخانه ها در كنار شهرها و مراكز صنعتي و كارخانجات پساب اين مناطق به همراه ضايعات انساني و كشاورزي وارد آب رودخانه شده و در نهايت به داخل دريا مي ريزد.
وي در ادامه خاطر نشان مي سازد كه در محيط دريا 80 درصد آلودگي هاي نفتي از طريق شناورها و نفتكش ها به دريا تزريق مي شود و البته در محيط خشكي نيز به مقدار زيادي از آفت كش هاي كشاورزي و سموم و فاضلاب ها و پسمانده هاي اغلب شهرهاي ساحلي بويژه بندرعباس ، بوشهر و اهواز وارد درياي خليج فارس مي شود.
اين استاد دانشگاه همچنين با بيان اينكه رودخانه كارون 90 درصد آب شيرين خليج فارس را تامين مي كند ، اظهار مي دارد: اين رودخانه همچنين 90 درصد آلودگي ها و آلاينده هاي خاص مناطق خشكي را با خود حمل كرده و وارد آب درياي خليج فارس مي كند ، زيرا بخش اعظمي از صنايع نفت، گاز ، نساجي و كشاورزي ايران در كنار اين رودخانه است و مقادير زيادي از آلاينده هاي كشور عراق نيزاز طريق رودخانه دجله و فرات ، وارد كارون و در نهايت به خليج فارس مي ريزد.
به گفته وي سازمان محيط زيست با مكلف كردن شهرداري ها و كارخانجات به نصب تصفيه خانه هاي فاضلاب تاكنون به اندازه يك درصد جهت كاهش ورود آلاينده ها قدم برداشته است.
دكتر فرشچي نيز در اين باره با بيان اينكه لنگرگاهها، مسير تردد كشتي ها ، اطراف اسكله هاي نفتي و محل اكتشافات نفتي و بندرها نقاطي هستند كه بيشترين آلاينده ها را دارند ، تصريح مي كند: در مناطق تحت حفاظت ايران آبهاي اطراف جزيره خارك، اطراف بنادر امام و شهيد رجايي و خورموسي آلوده ترين نقاط هستند.
به گفته وي با توجه به عبور 60 درصد مواد نفتي دنيا از خليج فارس ، آلودگي هاي نفتي حا صل تردد كشتي ها و نشت طبيعي مواد نفتي، غرق شدن نفتكش ها نسبت به ديگر آلاينده ها بيشتر است و به دليل نيمه بسته بودن دريا آلاينده ها به راحتي از منطقه خارج نمي شوند.
مشاور سازمان محيط زيست در ادامه خاطر نشان مي كند : بخش ديگري از آلودگي هاي خليج فارس مربوط به مواد مغذي و ميكروبي رشد دهنده جلبرگ هاست و مشكل ديگر خليج فارس افزايش عروس هاي دريايي است كه ضمن مشكل ساز بودن براي زنجيره غذايي دريا براي كشتي ها نيز مشكل ساز خواهند بود.
وي اضافه مي كند: طي سال هاي گذشته به دليل آلودگي بالا 2 يا 3 بار مرگ و مير زياد ماهيها را داشتيم كه البته بيشتر در آبهاي كشور كويت رخ داده بود.
دكتر فاطمي نيز در تشريح تخريب هاي صورت گرفته در درياي خليج فارس بر اثر ورود آلاينده ها مي گويد: كاهش ميزان آبزيان، نابودي ماهيان و مرجان ها و خشكيدن درختان حرا از جمله اثرات زيانبار آلاينده ها بر محيط زيست خليج فارس است.
وي مي افزايد: در گذشته صدف هاي مرواريد ساز به قدري در خليج فارس زياد بودند كه با چشم قابل رويت بود ولي به دليل آلودگي هاي نفتي به جز در يكي دو نقطه از دريا به ندرت مي توان اثري از اين صدف ها يافت.
سهم كشورهاي ساحلي در آلودگي خليج فارس
آلاينده هاي 8 كشور ساحلي به انضمام عراق - از طريق دجله و فرات و خورعبدالله - در آلودگي درياي خليج فارس سهيم هستند و ايران از طريق فاضلاب هاي شهري و صنعتي و كشورهاي عربي حاشيه دريا نيز بواسطه آب شيرين كن ها و فعاليت هاي نفتي آلاينده وارد آب دريا مي كنند.
دكتر فاطمي با بيان اينكه عربستان، كويت و امارات به ترتيب بيشترين سهم را در آلودگي خليج فارس دارند ، تصريح مي كند: 80 درصد آب شيرين كن هاي دنيا در كشورهاي ساحلي خليج فارس قرار دارند و تعداد آنها به 150 كارخانه مي رسد.
به گفته وي پساب كارخانه هاي آب شيرين كن كه آب هاي شور با حرارت بالا هستند وارد آب دريا شده و لطمات زيادي به محيط زيست منطقه و آبزيان زده است.
وي با بيان اينكه كشور هاي عربي اقدامات مثبتي در جهت نصب تصفيه خانه و رعايت استانداردهاي زيست محيطي كردند ، اظهار مي دارد: علي رغم اين اقدامات هنوز كشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس با توجه به سطح درآمد وميزان بهره برداري شان از دريا بيشتر از كشورهاي شمالي آلاينده ايجاد مي كنند.
دكتر فرشچي نيز دراين باره معتقد است : كشورهاي جنوبي مانند امارات و كويت به دليل داشتن آب شيرين كن ها در كنار دريا سهم زيادي در آلودگي آب منطقه دارند ، زيرا يكي از اثرات مخرب اين دستگاهها آلودگي حرارتي و افزايش غلظت نمك آب است .
اقدامات ايران و كشورهاي ساحلي در جهت كاهش آلاينده ها
دكتر فاطمي مي گويد: از جمله اقدامات مثبت ايران در جهت كاهش آلودگي آب در ياي خليج فارس طرح ساماندهي رودخانه ها است كه تاكنون 60 رودخانه در قالب اين طرح از نظر آلاينده ها مورد بررسي قرار گرفتند.
وي با اشاره به طرح جامعه كاهش آلودگي رودخانه كارون مي افزايد: تمام صنايع و شهرداري ها موظف به كم كردن آلاينده هاي خروجي شان در يك برنامه بلند مدت شدند ولي در عرض يك يا دو سال نمي توان فاضلاب هايي كه وارد رودخانه مي شود را به نقاط ديگري انتقال داد.
به گفته اين كارشناس محيط زيست دريايي بر اساس ضوابط جديد فعاليت كشتي ها و شناورها در دريا بايد سازگار با محيط زيست باشد ، مي افزايد: سازمان بنادر و كشتيراني نيز در اين زمينه شناورها را كنترل مي كند و كشتي هاي داراي گواهينامه زيست محيطي نبايد مواد زايد خود را به داخل دريا بريزد.
وي مي گويد: در صورت اجراي مستمر اين قوانين تا 10 سال آينده ميزان آلاينده هايي كه از طريق رودخانه وارد دريا مي شود به ميزان زيادي كاهش مي يابد.
دكتر فرشچي نيز در اين باره مي گويد: كشورهاي ساحلي با تدوين برنامه حفاظت از محيط زيست درياي خليج فارس و عمان به نام"راپني" درصد وضع دستور العمل ها و مصوباتي جهت كاهش آلودگي ها هستند.
در هر حال خليج فارس و سواحل زيبايش از سوي عوامل انساني تهديد مي شود . آنچه بايد بر آن تاكيد كرد اين است كه مسوولان ذيربط در اين باره بايد هر چه سريع تر تدبيري بينديشند كه مواهب خدادادي و طبيعت خيره كننده كشورمان از تعرض و تخريب مصون بماند كه براي هر اقدامي قطعا فردا دير خواهد بود .