دکتر داریوش فرهود بنیانگذار گروه ژنتیک انسانی دانشگاه تهران در گفتگو با خبرنگار مهر به تاریخچه تشکیل کمیته اخلاق در ژنتیک پزشکی سازمان بهداشت جهانی اشاره کرد و گفت: در حدود 35 سال پیش سازمان جهانی بهداشت از بنده به عنوان کارشناس ژنتیک انسانی دعوت به همکاری کرد و در حدود 15 سال پیش این سازمان به دلیل حساسیت بحث شبیه‌سازی(کلونینگ) "کمیته اخلاق در ژنتیک پزشکی" را متشکل از 16 نفر از دانشمندان ژنتیک، فلاسفه برجسته، وزاری سابق کشورهای مختلف تشکیل داد و سیاست گذاری اخلاقی در ژنتیک پزشکی را پایه‌گذاری کرد.
برای تثبیت و اشاعه اخلاق در جامعه نمی‌توان تنها یک وجه از اخلاق را در نظر گرفت
عضو کمیته ملی اخلاق زیستی کمیسیون ملی یونسکو، خودمختاری ( بیمار در مورد درمان خود مختار است)، بیمارمحوری(منفعت بیمار)، بی‌زیان‌مندی و عدالت در توزیع خدمات درمانی را از اصول چهارگانه اخلاق پزشکی و اخلاق در ژنتیک مصوبه سازمان جهانی بهداشت اعلام کرد و افزود: عدالت در ارائه خدمات یک اصل طلایی است که در جهان کمتر شاهد اجرای آن هستیم اما با گنجاندن این اصل امیدواریم حداقلها رعایت شود. درست است که ما در جامعه اصل عدالت اجتماعی را نمی توانیم محقق کنیم اما هر پزشکی در مطب خود می تواند عدالت فردی را در مواجه با بیماران خود عملی کند.
دکتر فرهود افزود: نمایندگان کشورهای مختلف که در این کمیته حضور داشتند، در کشور خود این مسائل را مطرح کرده و قرار شد خدمات درمانی خود را مبتنی بر اصول اخلاقی چهارگانه بپرورانند که متأسفانه در ایران این کار اتفاق نیفتاد تا اینکه در سال 83 انجمن اخلاق در علوم و فناوری به همت دکتر معین وزیر اسبق علوم پایه گذاری شد که در پی آن فصلنامه تخصصی"اخلاق در علوم و فناوری" نیز منتشر شد.
وی به رشته های مختلف اخلاق در علوم و فنون اشاره کرد و گفت: تا کنون 80 زمینه تخصصی اخلاق در زیر مجموعه های علوم اجتماعی، علوم فلسفی، علوم پزشکی و زیستی، علوم فنی و مهندسی، علوم اقتصادی و علوم زیست محیطی و بوم شناسی تعریف شده است.
سردبیر مجله تخصصی "اخلاق در علوم و فناوری"، اخلاق را یک رسالت درونی خواند و با اشاره به حدیث نبوی" انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق" افزود: پیامبر، اخلاق را دلیل بعثت خود عنوان می کنند. برای تثبیت و اشاعه اخلاق در جامعه نمی توان تنها یک وجه از اخلاق را در نظر گرفت چراکه همه امور به یکدیگر متصل هستند. اخلاق باید از مهدهای کودک شروع شود وقتی یک بچه عادت به دروغگویی کرد و بعد در مدرسه هم این مسئله ادامه پیدا کرد آن وقت در سال دوم پزشکی به آن جوان نمی توان اخلاق پزشکی آموخت و گفت باید در آزمایشات زیستی اخلاقی بود.
دکتر فرهود اخلاق در دین را یکی از زیر مجموعه های اخلاق علوم فلسفی خواند و از اشاعه افکار خرافی و احادیث جعلی که تیشه به ریشه اسلام می زند به شدت اظهار تأسف و نگرانی کرد.
وی با بیان اینکه دانشگاه فارغ از همه مسائل سیاسی، قومی و مذهبی باید محل تضارب آرای علمی باشد، تأکید کرد: هر کسی در درون خود باید مزین به اخلاق و دین باشد.
تعارف جدید از زندگی و مرگ تعیین کننده است/ شبیه‌سازی انسانی غیر اخلاقی است
عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران، اخلاق زیستی را بحثی بسیار گسترده خواند و به نگرشهای مذهبی و علمی مسائل جدید پزشکی اشاره کرد و افزود: برخی تعارف جدید از زندگی و مرگ ناشی از تکنولوژی های تازه، برای ما تعیین کننده است.
وی شبیه سازی را بحث بسیار جدی و متفاوت در اخلاق زیستی دانست و گفت: پیشگیری از تولد موجودات بد و ناقص چه در انسان و چه در حیوانات با دخالتهای ژنتیکی و نیز اصلاح ژنتیکی در جهت بهسازی، با شبیه سازی متفاوت است. در واقع شبیه سازی این است که ما از قسمتی از سلول فرد عین خودش درست کنیم.
دکتر فرهود کدهای اخلاقی در ژنتیک که با دستکاری ماده توارث سروکار دارد را با کدهای اخلاقی در سایر رشته های پزشکی متفاوت خواند و گفت: همه جای دنیا بحث شبیه سازی انسانی غیر اخلاقی است و ادیان و سازمان جهانی بهداشت هم به شدت آن را رد کرده اند اما متأسفانه عده ای که صرفا بر روی گاو و گوسفند کار کرده اند فکر کرده اند که می توانند انسان هم تولید کنند و دیگر عواقب آن را در نظر نمی گیرند.
عضو کمیته اخلاق در ژنتیک پزشکی سازمان جهانی بهداشت با بیان اینکه شبیه سازی قرنهاست که در گیاهان توسط انسان با قلمه زدن انجام می شود، افزود: دانشمندان شبیه سازی را در جانوران انجام داده اند اما در انسان این کار بسیار مشکل است چون مسائل جانبی به صورتی است که نمی گذارد این سلول زنده بماند اما دور از ذهن نیست که یک زمانی این اتفاق بیفتد اما تمام سازمانهای بین المللی این را نفی می کنند و تنها شبیه سازی اعضای بدن را اجازه داده اند اما در این میان با ورود سلولهای بنیادی کل بحث شبیه سازی اندام کمرنگ شد. در ایران نیز بحث شبیه سازی انسان هم مطرح است که بیشتر به خودنمایی می ماند.
دکتر فرهود در عین اینکه شبیه سازی انسانی(کلونیگ) را بسیار زیان آور و خطرناک خواند، افزود: ما حتی اخلاقا اجازه نداریم با دستکاری ژنتیک بر هوش افراد تأثیر بگذاریم اما یکسری از کارهای پیشگیرانه با نوع تغذیه و آب و هوای سالم در تولد افراد هوشمند مؤثر است. تمام تلاش سازمان جهانی بهداشت بر این است که از شبیه سازی پیشگیری کند و تمام مجامع علمی و بهداشتی جهان و مذاهب مختلف اکیدا شبیه سازی را ممنوع کرده اند.
انسان با شرایط محیطی خود را سازگار می‌کند
وی اصلاح ژنتیکی در انسان را به این معنی که فرد از نظر ظاهر متفاوت شود را اخلاقا غیرمجاز خواند و در عین حال تأکید کرد: طبیعت خود بسیاری از اصلاحات را به مرور زمان انجام می دهد. برخی از کشورها به دلیل ازدواجهای که داشته اند کم کم نسلی بلند قد در آنها رشد کرده و اساسا انسان با شرایط محیطی خود را سازگار می کند.
وی به فرضیه "ماندگاری اصلح ترین" داروین اشاره کرد و گفت: در طبیعت یک تغییراتی صورت می گیرد که این تغییرات به نفع افرادی است که می توانند در آن محیط بمانند این تغییرات ژنتیکی لزوما در محیط زیست نیست بلکه در محیط اجتماعی نیز همینطور است به قول سعدی باران که در لطافت طبعش خلاف نیست در دشت لاله روید و در شوره زار خس.
عضو کمیته ملی اخلاق زیستی کمیسیون ملی یونسکو، با بیان اینکه کدهای اخلاقی در مورد استفاده از جانوران در مصارف گوناگون پزشکی در کشورهای مختلف، متفاوت است، افزود: در تمام کدهای اخلاقی بر عدم زجر حیوانات تأکید شده است که در استفاده های پزشکی از جانوران نیز باید فرد مقید به یکسری از کدهای اخلاقی باشد.
وی با بیان اینکه اصلاح ژن انسانی برای ارتقای مقاومت بدنی در برابر بیماری های متفاوت ضرورتی ندارد، گفت: انسان یا با محیط سازگار شد یا از بین رفت. بیماری ها خود این کار را می کنند مثلا تالاسمی یک نوع صفت است نه بیماری این افراد در جاهایی که مالاریا است بیشتر مقاومت می کنند.
متأسفانه اخلاق بومی نداریم
بنیانگذار ژنتیک انسانی دانشگاه تهران، ورود گویه های میکروبی و ویروسی به انسان را مطلقا غیرمجاز و غیراخلاقی خواند و گفت: این کار جرم بسیار سنگینی است که متأسفانه گاهی می شنویم در زندانها انجام می شود، البته آزمایش دارو بر روی انسان با رضایت و اطلاع فرد انجام می شود ضمن اینکه قبل از آزمایش بر روی انسان دارو حدود پنج مرحله آزمایشی را باید طی کرده باشد.
فرهود، تصویب قوانین در حمایت از اخلاق زیستی را یادآور شد و گفت: چه بهتر که قوانین پشتیبان اصول اخلاقی باشند اما متأسفانه در خیلی از جاها قوانین رو در روی اصول اخلاقی هستند و برخی قوانین غیراخلاقی داریم و یا قانون در مورد بسیاری از مسائل زیستی سکوت کرده است.
وی با اظهار تأسف از عدم حمایت قوانین از اصول اخلاقی در کشورمان افزود: در کشور ما بیشتر مسائل اخلاقی بر بال مسائل مذهبی سوار است اما در برخی از جاها مسائل جدید وارد شده به مذهب، نقض غرض می کند که نیاز به ورود صاحبنظران علوم دینی برای پالایش آن داریم.
عضو کمیته اخلاق در ژنتیک پزشکی سازمان جهانی بهداشت به پیشینه اخلاق در فرهنگ ملی و دینی مردم ایران اشاره کرد و در عین حال تأکید کرد: در اخلاق زیستی ما قوانین مدونی نداریم اما در پی این هستیم که این مسائل قانونی شود. اما باید گفت که ما به مسئله اخلاق به معنای کلاسیک و دانشگاهی هنوز دست پیدا نکرده ایم.
وی با بیان اینکه هنوز اخلاق برای ما بومی نیست، تأکید کرد: باید برای مسائل اخلاقی اصول مدونی وجود داشته باشد. ملاحظات اخلاقی تنها برای پزشکی نباید باشد بلکه حتی قوانین باید اخلاقی باشد و مجلس شورای اسلامی و هیئت وزیران نیز اصول اخلاقی داشته باشند.
نایب رئیس انجمن اخلاق در علوم و فناوری با بیان اینکه اگر در جامعه ای اخلاق رعایت نمی شود نمی توان انتظار داشت که مباحث اخلاقی در آزمایشگاه و امور پزشکی رعایت شود، افزود: متأسفانه اخلاق به مانند دین برای ما نهادینه نشده است.
دکتر فرهود با اشاره به فعالیت انجمن اخلاق در علوم و فناوری، تأکید کرد: متأسفانه جهت انجمنهای ما جهت NGO نیست و دولتهای مختلف در ایران انجمنها را رو در روی خودشان می بینند در حالیکه باید آنها را بازوان خود بدانند.