مروری بر مباحث گذشته
گفته شد که ماه مبارک رمضان، از یک سو ماه تلاوت کلام الهی ست که از مصدر وحی نازل شده است و از سوی دیگر، ماه راز و نیاز عبد با ربّ است که از آن تعبیر به دعا میکنیم. لذا ماه مبارک رمضان، هم ماه تلاوت قرآن است و هم ماه دعا است.
بحث ما راجع به دعا و مضامین ادعیهای بود که انسان برای خود یا دیگران و در قالب دعاهای مأثوره و غیر مأثوره به کار میگیرد. دعاهای انسان به دو گونه مادی و معنوی است که در معارف ما نسبت به امور مادی، کفاف را به عنوان سقف آن مطرح کردهاند.
ادعیه معنوی سقفی ندارند
دعا در امور معنوی مقابل دعا در امور مادّی قرار میگیرد. بین حاجات دنیوی و اخروی تقابلی وجود دارد؛ به این صورت که در حاجات دنیوی مادی سقف قرار دادهاند و کفاف را مطرح کردهاند، ولی در امور معنوی اینگونه نیست. در باب امور مادّی تعبیراتی نظیر «لَا تَکُنِ الدُّنْیَا أَکْبَرَ هَمِّکَ»(بحارالأنوار، 42 ، 202) وجود داشت که «همّ» را «هدف» معنی کردیم. یعنیدنیا را نباید به عنوان هدف در نظر گرفت؛ دنیا وسیله و ابزار است. لذا در راه زیادهطلبی دنیوی سعی و تلاش نکن.
امور اُخروی در مقابل امور دنیوی، همان امور معنوی است که در آیات و روایات ما نیز وارد شده است. علی(ع) میفرماید: «اجعَل هَمَّکَ لِمَعَادِکَ»(غررالحکم، 144) معاد را هدفگیری کن. اگر میخواهی غصه بخوری، برای قیامت غصه بخور نه برای دنیا! در روایت دیگری نیز ایشان میفرمایند: «استَفرِغ جُهدَکَ لِمَعَادِکَ».(غررالحکم، 144) تمام تلاشت را بگذار برای آخرتت! باز در روایتی دیگر میفرمایند:«إنَّکُم إلَى الإهتِمَامِ بِمَا یَصحَبُکُم إلَى الآخِرَةِ أحوَجُ مِنکُم إلَى کُلِّ مَا یَصحَبُکُم مِنَ الدُّنیَا».(غررالحکم، 145) تمام کوششت را برای معاد بگذار؛ احتیاج شما به چیزهایی که همراه خود به آخرت میبرید بیشتر از امور دنیایی و مادّی شما است.
انسان برای آخرت خلق شده است
در بحث امور مادی گفتیم که انسان برای اینکه بتواند خودش را توجیه کند تا در دعاهایش به طور جدّی از خدا کفاف را بخواهد، باید نگرشش را نسبت به خلقت خود، دنیا و خلقت خودش در ارتباط با دنیا تصحیح کند. همین مسأله در امور معنوی هم مطرح میشود. علی(ع) میفرماید: «إنَّکَ مَخلُوقٌ لِلآخِرَةِ فَاعمَل لَهَا».(غررالحکم، 145) تو برای آخرت خلق شدهای؛ پس برای آنجا کار کن! از آنطرف هم میفرماید: «إنَّکَ لَن تَخلُقَ لِلدُّنیَا فَازهَد فِیهَا وَ أَعرِض عَنهَا».(غررالحکم، 138) تو برای دنیا خلق نشدهای؛ پس به آن دل مبند! در این روایات، مسأله خلقت انسان، خلقت دنیا، خلقت آخرت و رابطه خلقت انسان با دنیا و آخرت مطرح میشود.
در امور دنیوی گفته شد که دنیا در دست تو عاریه است و میگذاری و میروی. تو در دنیا مهمان هستی و دنیا گذرگاه تو است، اما آخرت برعکس است. در آیه شریفهای که پیش از این نیز مطرح شد، اینگونه آمده است: «یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ».(سوره مبارکه غافر، آیه 3) دنیا متاع و ابزاری در دست تو است؛ امّا خانه و جایگاه اصلی تو، آخرت است.علی(ع) هم میفرماید: «الآخِرَةُ دَارُ مُستَقَرِّکُم فَجَهِّزُوا إلَیهَا».(غررالحکم، 148) آخرت خانهای است که در آن میمانید پس خود را برای آن آماده کنید.
روایت دیگری از علی(ع) نقل شده است که حضرت فرمود: «فَاجْعَلُوا عِبَادَ اللَّهِ اجْتِهَادَکُمْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا التَّزَوُّدَ مِنْ یَوْمِهَا الْقَصِیرِ لِیَوْمِ الْآخِرَةِ الطَّوِیلِ»؛ کوششتان را برای توشه برداشتن از روزی که کوتاه است ـیعنی دنیاـ برای روزی که بلند است ـیعنی آخرتـ قرار دهید. «فَإِنَّهَا دَارُ عَمَلٍ وَ الْآخِرَةَ دَارُ الْقَرَارِ وَ الْجَزَاءِ»(بحارالأنوار، 74 ، 352) زیرا دنیا محل عمل است و آخرت محل استقرار و جزادهی. روایات بسیاری در این باب آمده است. هدف همه این روایات تصحیح نگرش و بینش ما نسبت به آخرت و خودمان و ارتباط ما با آخرت است.
خانه خودت را آباد کن
تو برای دنیا خلق نشدهای؛ بلکه برای آخرت خلق شدهای! دنیا خانه همیشگی تو نیست. تو در این نشئه مهمان هستی و از اینجا خواهی رفت. در آخرت فنایی وجود ندارد و دار بقا است. اگر در خانهای مهمان شدی، آیا آنجا را آباد میکنی یا خانه خودت را آباد میکنی؟! عقل میگوید برای آن خانه و نشئهای که همیشه در آن هستی کار کن. انسان عاقل برای خودش کار میکند.
در روایات بیان شد که برای امور مادیات سقف قرار بده، ولی در امور معنوی سقفی را بیان نکردند. آیا انسان سقفی برای منافع خودش میگذارد؟ خیر! برای آخرت هر اندازه هم کار کنی، باز هم کم است. پس طمعت را در راه آخرت به کار بینداز! حسّ زیادهطلبی حس بدی نیست، ولی راه را اشتباه آمدهای! باید این حس را در راه توشهگیری برای آخرت به کار بیندازی. اگر برای آخرت کار کنی، برای خودت کار کردهای و بهرهاش را خودت میبری. انسان عاقل اینگونه کار میکند؛ به خلقت خودش و آخرت و رابطه خودش با خلقت آخرت توجه میکند و به سادگی نتیجهگیری میکند.
قیامت روز حسرت نیکوکار و بدکار
یکی از اسامی قیامت «یوم الحسرة» است؛ یعنی روزی که انسان حسرت میخورد. پیغمبر اکرم(ص) در روایت مفصلی که در بحارالانوار نقل شده، خطاب به عبدالله بنمسعود میفرمایند: «یَا ابْنَ مَسْعُودٍ أَکْثِرْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ الْبِرِّ فَإِنَّ الْمُحْسِنَ وَ الْمُسِیءَ یَنْدَمَانِ»؛ ای ابن مسعود! به اعمال صالحت بیافزا؛ زیرا نیکوکار و زشتکار، هر دو در قیامت نادم و پشیمان هستند. چرا روز قیامت محسن و نیکوکار هم پشیمان میشود؟ زیرا امور معنوی سقف ندارد. «یَقُولُ الْمُحْسِنُ یَا لَیْتَنِی ازْدَدْتُ مِنَ الْحَسَنَاتِ»؛ نیکوکار در روز قیامت، حسرت میخورد و میگوید ای کاش به حسناتم در دنیا افزوده بودم! پشیمان است که چرا به آخرتش نیافزوده است. «وَ یَقُولُ الْمُسِیءُ قَصَّرْتُ»؛ از آنطرف، فرد بدکار هم میگوید پشیمان است که چرا کوتاهی کرده است. «وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ».(بحارالأنوار، 74 ، 105) تصدیق این امر، قول و قسم خداوند است که قسم یاد میکند به آن مرتبهای از روح انسان که او را نکوهش میکند.
بنابر این، نه تنها برای امور معنوی سقف نگذاشتهاند، بلکه به کثرت در آن نیز ترغیب کردهاند. اگر در امور دنیوی میخواهی دعا کنی، کفاف را رعایت کن؛ اما نسبت به امور اخروی و معنوی هر چه زیادتر بخواهی بهتر است. بنابر این، هم دنیا بخواه و هم آخرت؛ اما مراقب باش که در مضامین ادعیهای که میخواهی به کار بگیری، مبادا در امور معنوی به سقفی بسنده کنی!
برای سفر به آخرت آماده باش
زینالعابدین(ع) در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان این دعا را از اول شب تا آخر شب مکرر میخواندند: «اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی التَّجَافِیَ عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الْإِنَابَةَ إِلَى دَارِ الْخُلُودِ وَ الِاسْتِعْدَادَ لِلْمَوْتِ قَبْلَ حُلُولِ الْفَوْتِ».(بحارالأنوار،95، 63) بار خدایا، دوریگزیدن از خانه فریب دنیا و بازگشت به سوی خانه جاودانه آخرت را روزی من کن! این طرف نشئه دنیا است و آن طرف نشئه آخرت؛ خدایا آمادگی برای کوچ کردن از این نشئه قبل از فرا رسیدن مرگ را روزی من کن! استعداد برای کوچ هم در جایی مطرح میشود که توشه راه را به همراه داشته باشی.
-----------------------------------------------
پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله مجتبی تهرانی