به گزارش خبرنگار مهر، یوزپلنگ یکی از واژه های اصیل ایرانی است که از ترکیب دو کلمه یوز و پلنگ حاصل شده است. یوز بُن مضارع مصدر یوزیدن به معنای "جَستن، جهیدن و طلب کردن" است و از این رو یوزپلنگ، به معنای پلنگی است که به دنبال شکار خود گشته و آن را با جستن و دنبال کردن می گیرد.
یوزپلنگ در زبان انگلیسی "چیتا Cheetah" گفته می‌شود که ریشه سانسکریتی داشته و از هندوستان بدست آمده است. امروزه در سرتاسر دنیا این جانور را با نام انگلیسی آن می شناسند. در جهان دو گونه یوزپلنگ وجود دارد که یک گونۀ آسیایی و دیگری گونۀ آفریقایی است. گونۀ آفریقایی یوزپلنگ در شمال این قاره پهناور منقرض شده و فقط محدود به جنوب آن شده است.
برنامه حفاظتی 40 ساله ایران برای جلوگیری از انقراض یوزپلنگ
نسل یوز آسیایی که زمانی در گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود از 20سال پیش جز در ایران منقرض شده است. در حال حاضر زیستگاه یوزپلنگ آسیایی فقط در کشور ما که از 40 سال پیش برنامه حفاظتی خود را برای نگهداری نسل این‌حیوان آغاز کرده محدود می‌شود به همین دلیل است که امروزه به یوز آسیایی، یوز ایرانی نیز گفته می‌شود.
یوزپلنگ از خانواده گربه سانان به شمار می‌آ‌ید و به دلیل داشتن دست و پاهای بلند بدنی باریک و کشیده و سینه‌های فراخ تا حدودی شبیه سگ تازی است ولی برخلاف سگ سانان سر کوچک و گردن و پوزه‌های کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد. به طور کلی می‌توان آن را به سگی با کله گربه تشبیه کرد.
رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. بسیاری از مردم یوز را با پلنگ اشتباه می‌گیرند اما تفاوت بارز این دو حیوان در شکل خال‌هایشان است در یوز خال‌ها توپر و گرد است در حالی که‌خال‌های پلنگ درشت و توخالی و گل مانند است.
وجود نوار سیاه رنگ خط اشک به موازات بینی تا گوشه لب ها
وجود نوار سیاه رنگی که از گوشه داخلی چشم‌های یوز به موازات بینی تا گوشه لب ها امتداد یافته و به خط اشک معروف است نیز از مشخصات بارز یوز است. چشمان یوز در بالای کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن یوزپلنگ بالغ از 112 تا 137 سانتیمتر، طول دم 64 تا 86 سانتیمتر و بلندی شانه‌هایش 71 تا 84 سانتیمتر است و وزن حیوان به 34 تا 54کیلوگرم می‌رسد.
جنس نر یوز اندکی بزرگتر از جنس ماده است. برخورداری از ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، ظرفیت بالای ریه، بدنی عضلانی و باریک یوزپلنگ را تیز‌روترین شکارچی جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل 110 کیلومتر بر ساعت بدوند. یوزپلنگ‌ها سریع‌ترین جانور دونده بر روی خشکی هستند. نکته جالب توجه اینکه مطالعات اخیر نشان می‌دهد که موفقیت این گربه‌سانان در شکار بیش از اینکه وابسته به سرعت بالای آنها باشد به توانایی منحصر بفردشان در باز ایستادن از حرکت و شروع به دویدن ناگهانی به واسطه داشتن چالاکی فوق‌العاده است.
زیستکره خوارتوان شاهرود پناهگاه و مهمترین زیستگاه پوزپلنگ آسیایی
یوزپلنگ در دشت های باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی و نیمه کویری و زیستگاه های باز که شکار در آن وجود داشته باشد دیده می‌شود. زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش‌هایی از استان های کرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و اصفهان را در بر می‌گیرد.
اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است. پارک ملی، پناهگاه حیات وحش و ذخیرگاه زیستکره خوارتوان واقع در بیارجمند شاهرود، مهمترین زیستگاه این گونه نادر جانوری است که جمعیت آن 10 تا 14 قلاده برآورد شده است. با این حساب آمار یوز آسیایی در ایران گاهی بین 50 تا 60 قلاده و در کل کمتر از 100 قلاده تخمین زده اند. این جانور عمدتاً از جبیر، آهو، قوچ، میش، کل و بز و خرگوش وحشی تغذیه می‌کند.
چشم طمع هند به دنبال یوزهای ایران دوخته شده
افزایش تعداد دام بدون توجه به ظرفیت محیط در تخریب گیاهان نقش مؤثری داشته و این به نوبه خود به از بین رفتن سُمداران وحشی که مهترین خوراک یوزپلنگ هستند منتهی می شود. از سوی دیگر تقریباً تمام روستاییان ساکن در زیستگاه یوزپلنگ بز، گوسفند و شتر پرورش می‌دهند و این مسئله مدت زیادی است که به مانعی در حفاظت از حیات وحش تبدیل شده است.
شکار مستقیم وحوش در ایران با افزایش سلاح گرم و استفاده از خودرو توسط شکارچیان غیر مجاز که اهمیت یوزپلنگ و طعمه‌های آن در نظام بوم شناختی را نمی دانند، خطری جدی برای بقای نسل یورپلنگ به شمار می رود. در اهمیت حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی همین بس که چند سالی است که هند چشم طمع به یوزهای ایران دوخته و حتی حاضر است که 17 جفت از گونه‌های جانوری موجود خود را به ایران بدهد و در قبال آن یک جفت یوز بگیرد تا با استفاده از فناوری های جدید ژنتیک اقدام به تکثیرشان کند.
مخاطرات چرای دام برای منطقه حفاظت شده توران
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان سمنان با اشاره به اینکه در منطقۀ حفاظت شدۀ توران تعدادی آغل قدیمی وجود دارد که پیش از معرفی این منطقه به عنوان منطقۀ حفاظت شده ساخته شده اند، تصریح کرد: بخشی از مجموعۀ حفاظتی توران (پارک ملی، پناه گاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده) در استان سمنان است که در سال های اخیر، همواره با معضل بزرگ دام های اهلی روبرو بوده است.
حمید ظهرابی همچنین با بیان اینکه وجود گله های گوسفند و سگ های نگهبان را موجب بروز ناامنی منطقه برای حیات وحش و به وجود آمدن تعارض هایی مانند کشته شدن حیوانات توسط سگ های گله می شود، گفت: بر اساس قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست چرای دام در محدوده منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش، با رعایت قوانین و مقررات مربوط و در حد ظرفیت قابل برداشت مراتع، امکان پذیر است.
وی وجود گله های گوسفند مازاد بر ظرفیت منطقه، تهدیدی جدی برای مراتع و پوشش گیاهی منطقه محسوب می شود افزود: که هم بر کاهش جمعیت علف خواران وحشی منطقه که به عنوان طعمۀ گوشتخواران شناخته می شوند، فرسایش خاک و بیابانی شدن مراتع را نیز بدنبال دارد.
ضرورت ایجاد محدوده 100 هزار هکتاری پارک ملی در مجموعه ذخیره گاه زیستکره خارتوران
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان سمنان ضمن اشاره به هماهنگی های به عمل آمده با شرکت تعاونی دامداران سنگسر، منابع طبیعی و امور عشایر استان برای جانمایی دامداران مستقر در پارک ملی توران گفت: در صددیم تا محدوده 100 هزار هکتاری پارک ملی را از مجموعه یک میلیون و 500 هزار هکتاری مجموعه خارتوران به عنوان مأمن و پناهگاه حیات وحش در مجموعه ذخیره گاه زیستکره خارتوران ایجاد کنیم.
ظهرابی با بیان اینکه استان سمنان با داشتن دو ذخیره گاه، خارتوران و کویر، بخش عمده ای از مساحت ذخیره گاه های کشور را به خود اختصاص داده است، تصریح کرد: در کشور 11 ذخیره گاه زیست کره وجود دارد که این استان با داشتن دو ذخیره گاه، خارتوران و کویر، بخش عمده ای از مساحت ذخیره گاه های کشور را به خود اختصاص داده است.
وی تنوع زیستی فوق العاده استان سمنان را یادآور شد و خاطرنشان کرد: این استان با برخورداری از مناطق حفاظت شده به میزان 2.5 برابر میانگین کشوری، هشت نوع از گربه سانان موجود در کشور را در خود جای داده است.
ذخیره گاه خارتوران شاهرود مامن 8 گونه یوزپلنگ/شاهرود توليدکننده يوز
ظهرابی از رویت هشت نوع یوزپلنگ از طریق دوربین های کاشته شده در استان سمنان خبر داد و گفت: این عملیات شناسایی تنها در 25 درصد منطقه خارتوران شاهرود انجام گرفته و این در حالی است که یوزپلنگ آسیایی در همه بخش های استان پراکنده است و رقم واقعی جمعیت این گونه در استان رقم بالایی پیش بینی می شود.
وی از اجرای فاز اول برآورد جمعیت یوز آسیایی تصريح كرد: سال گذشته با نصب تعداد 60 دوربين تله‌اي در استان سمنان، تعداد هشت نوع يوزپلنگ مولد شناسايي شد که البته جمعیت این گونه در استان از این رقم بیشتر است اما دوربین های نصب شده در فاز اول تصویر هشت قلاده مختلف از این گونه نادر را برداشتند.
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان سمنان از ادامه پروژه شناسايي و برآورد جمعیت یوزپلنگ در سالجاری خبر داد و افزود: بخش خارتوران شاهرود جزو مناطقي است كه توليد كننده يوزپلنگ آسيايي است و نقش مهمي در افزايش اين گونه دارد.
نگهداری"دلبر" در پارک ملی توران شاهرود
در حال حاضر در پارک ملی توران ماده یوزی به نام "دلبر" نگهداری می شود که توسط سگ های گله یک چوپان در بهار سال ۱۳۹۰ در منطقۀ توران به دام افتاد. پس از به دام افتادن توله یوز چوپان تصمیم به نگهداری از آن می گیرد. پس از مدتی چوپان دیگری، زمانی که مشغول چرای گله خود بود متوجه حیوان عجیبی در بین گله دیگر می شود.
وی پس از مشاهده دقیقتر متوجه می شود که حیوان عجیب یک یوزپلنگ است. پس از متقاعد کردن همکار خود توله یوز را گرفته و به منزل خود می آورد. خوشبختانه منزل چوپان در نزدیکی پاسگاه محیط بانی تجور بوده و بلافاصله محیط بانان را از این موضوع مطلع کرده و توله یوز را به محیط بانان تحویل می دهد. در حال حاضر دلبر در پارک ملی توران در محیط فنس کشی شده که تردد و بازدید کننده در آن کم است، نگهداری می شود.
توله یوزها شکار کردن را بوسیله مادرشان در سن یک سالگی آموزش می بینند
متأسفانه به دلیل سن کم دلبر و عدم توانایی در شکار، همچنین عدم موفقیت در پیدا کردن مادر "دلبر"، رها سازی این توله یوز امکان پذیر نبوده و منجر به مرگ زود هنگام او می شود. دلبر در حال حاضر با خرگوش زنده و گوشت گوسفند تغذیه می شود.
دلبر در چندین جشنوارۀ گردشگری که در شهرستان شاهرود برگزار شد با همکاری خوب محیط بانان و رعایت توصیه های محیط بانان در بر هم نزدن آرامش حیوان مورد بازدید قرار گرفت که نقش مثبتی در معرفی و درک ارزش این گونۀ مهم جانوری به گردشگران ایفا کرد.
امروزه اگر قرار است نظر مردم را به یوزپلنگ آسیایی جلب کنیم باید در رسانه‌ها بیش از گذشته به این مسئله بپردازیم به ویژه آن که مطبوعات و صدا و سیما مشتاقانه از طرح چنین مباحثی استقبال می کنند. آموزش بومیان از جمله اقداماتی است که می بایست برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و دیگر گونه های کمیاب در معرض خطر انقراض، نظیر گورخر آسیایی صورت پذیرد.
ضرورت احداث مرکز تکثیر یوزپلنگ آسیایی در پارک ملّی توران شاهرود
امید است با احداث هر چه سریعتر مرکز حفاظت و تکثیر یوزپلنگ آسیایی در پارک ملّی توران شاهرود، کمک شایان توجه ای به حفظ و تکثیر یوزپلنگ آسیایی و مکانی برای بازدید علاقمندان به حیات وحش و گردشگران داخلی و خارجی ایجاد کنیم. به تبع آن بهره مندی جوامع محلی و روستایی منطقه از ورود گردشگران باعث می شود تا آنها نیز بیش از پیش به اهمیت حفظ حیات وحش و زیستگاه آنها پی ببرند و بدانند که حفظ این گونه های در معرض انقراض در ورود گردشگر و بهبود معیشت و درآمد آنها تأثیر مستقیم دارد.
يوزپلنگ ایرانی یکی از مواريث طبيعی ماست و باید همانند حفظ میراث تاریخی، فرهنگی و معنوی خود به بهترین شکل ممکن از آن صیانت و بر فرهنگ اصیل خود ببالیم که اين امانت الهی را به نسل های بعد می سپاریم.
امیدواریم بتوانیم یوزپلنگ ایرانی را به عنوان سمبل تاریخ طبیعی میهن عزیزمان و به عنوان جاذبه ای گردشگری بی نظیر به همۀ مردم جهان معرفی کنیم.
............................................................
عکس و گزارش از علیرضا اسلام پناه