سید محمود علائی معروف به آیت‌الله طالقانی 13 اسفند 1289 ه.ش در خانواده‌ای اهل علم و دارای روحیات انقلابی در روستای گلیرد طالقان دیده به جهان گشود، وی که در اواخر حكومت سلسله قاجاریه پا به عرصه گیتی نهاده بود، پس از پشت سر نهادن دوران حكومت پهلوی اول و دوم، چند ماه بعد از به ثمر رسیدن پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۱9 شهریور 1358 چشم از جهان فرو بست.
مرحوم آیت الله طالقانی از جمله روحانیون سیاست‌مدار و از فعالان نهضت ملی شدن نفت و نهضت مقاومت ملی و نیز از بنیادگذاران نهضت آزادی ایران به شمار می رود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضو مجلس خبرگان قانون اساسی در آمد و نخستین امام جمعه تهران پس از انقلاب بود.
وی تحصیلات ابتدایی را نزد پدر آغاز کرد و پس از آن تا سال 1317 در مدارس رضویه و فیضیه قم، تحصیل را تا درجه اجتهاد ادامه داد و پس از دریافت اجازه اجتهاد از سوی آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی به سال 1318 برای تدریس در مدرسه سپهسالار راهی تهران شد. اما پس از چندی، دلیل اعتراض به سیاست‌های رضا خانی زندانی شد.
آیت الله طالقانی به دلیل علاقمندی به فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی، پس از شهریور 1320 «كانون اسلام» را تأسیس نمود و به گفتن تفسیر برای عموم مردم پرداخت و گروه‌های مختلف از جمله دانشجویان در جلسات تفسیر قرآن ایشان شركت می‌كردند. در جریان كودتای 28 مرداد 1332، آیت‌الله طالقانی به اتهام پنهان كردن شهید نواب صفوی مجددا به زندان افتاد و پس از ترور حسین علاء، نواب و دوستانش برای مدتی در منزل آیت‌الله طالقانی پنهان شدند.
این عالم مجاهد در سال 1338 به همراه آیت الله میرزا خلیل کمره به نمایندگی از سوی آیت الله العظمی بروجردی در كنفرانس بیت‌المقدس شركت نمود و از طرف آیت‌الله بروجردی برای رساندن پیام ایشان به شیخ شلتوت راهی مصر شد.
مرحوم آیت الله طالقانی به دنبال مبارزات و فعالیت‌های سیاسی در سال 1341 برای مدتی به زندان رفت و بار دیگر در سال 1342 پس از قیام 15 خرداد، دستگیر و به 10 سال محكوم شد كه در سال 1346 به دنبال عفو عمومی از زندان آزاد گردید و علما هم عمل رژیم پهلوی را در محكوم کردن وی، به باد انتقاد گرفتند و اعلامیه‌هایی صادر نمودند.
آیت‌الله طالقانی که مسجد هدایت را كانون تبلیغ و ترویج دین كرده و جلسات پرسش و پاسخ به مدت 30 سال آن هم به صورت ماهیانه در این مسجد تشكیل داده بود موجب جذب جوانان تحصیل‌كرده در این جلسات گردید و عمدتا پیرامون رواج فساد و اخلاق در جامعه، مبارزه با ظلم و ستم و بگیر و ببند رژیم نسبت به افراد آزادی‌خواه سخنرانی می کرد و به دلیل همین روشنگری ها نسبت به ماهیت واقعی رژیم پهلوی بار دیگر در سال 1350 دستگیر و تبعید شد و 18 ماه بعد به تهران بازگشت و بار دیگر در سال 1354 زندانی گردید و در آبان 1357 آزاد شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سمت های مختلفی را بر عهده گرفت. نخست، پس از ترور شهید آیت الله مرتضی مطهری، ریاست شورای انقلاب اسلامی را عهده دار شد و پس از آن، با رای مردم تهران در ۱۲ مرداد ۱۳۵۸ به عنوان نماینده این شهر راهی مجلس خبرگان قانون اساسی شد و در مرداد همان سال از سوی امام خمینی(ره) به عنوان امام جمعه تهران منصوب گردید و مجموعا تا قبل از درگذشتش 5 نماز جمعه را در تهران اقامه کرد و سرانجام در 19 شهریور 1358 به دلیل عارضه قلبی چشم از جهان فرو بست و حضرت امام خمینی(ره) طی سخنانی در تجلیل از شخصیت مجاهد این عالم برجسته، از وی به عنوان بازوی توانای اسلام یاد کردند.
یکی از برجسته ترین ابعاد شخصیتی و علمی آیت الله طالقانی توليد فكر و انديشه از مبانی دينی است؛ وی تلاش‌های فكری، فرهنگی و نوانديشی دينی خود را در زندان نه تنها كنار نگذاشت بلكه يكی از ارزشمندترين آثار خود یعنی «پرتوی از قرآن» را در همان شرايط شكل داد، آیت الله طالقانی در تفسیر «پرتويی از قرآن» سعی كرده است قرآن كريم را در صحنه زندگی و جوامع بشری از زوايای شخصی تا اجتماعی و سياسی وارد كند. مجموعه شش جلدی «پرتوی از قرآن» شامل جلد اول سوره حمد تا آيه 144 سوره بقره، جلد دوم بقيه سوره بقره، جلد سوم سوره آل عمران، جلد چهارم از ابتدا جزء 30 تا آخر سوره الطارق، جلد پنجم بخش پايانى جزء 30 و در آخرين جلد يعنى جلد ششم 22 آيه نخست سوره نساء است.
آيت الله طالقانى در مقدمه این کتاب یادآور می شود که خود را مفسر نمی داند و این مطالب پرتوی از قرآن است که به ذهن وی تابیده است. یکی از ویژگی های تفسیر قرآن آیت الله طالقانی متن محورى است؛ وی از الفاظ قرآن براى تفسير استفاده کرده و معتقد بود که اين الفاظ بار مفهومى خاصى دارد که هيچ کلمه اى نمی تواند اين مفهوم را برساند. به حدى که حتى وی به آهنگ و الفاظ قرآن هم توجهى خاص داشته و معتقد بود که اگر حرکت و تشديد و آهنگ يک کلمه جابجا شود، مفهوم را نمى رساند. همچنین قرآن و ساختار و جمله بندى خود قرآن را نيز از مولفه هاى تفسيرى می دانست و حتى معتقد بود که در سوره بقره و آل عمران آيه آخر سوره بقره با آيه اول آل عمران با هم ارتباط دارد.
در مورد اینکه آیا تفسیر پرتوی از قرآن علمی است یا خیر، نظرات گوناگونی اعلام شده است اما بايد به چند نکته توجه داشت: نخست آنکه بحث علم و دين، جدی ترين مسئله دانشمندان و متفکران مذهبى در دوران پيش از انقلاب اسلامى بود و به جرات در کنار مارکسيسم و اعتقادات الحادى، بيشترين توان علمى متفکران و رجال سياسى را به خود معطوف کرده بود و طبيعى بود که مرحوم آيت اللّه طالقانى با نگاه خاصى که به قشر دانشجو داشتند، نمى بايست از اين امر غفلت نمايند. دوم آنکه تاريخچه تدوين تفسير بخصوص در دوران بازداشت ايشان و حضور برخى از رجال فکرى آن دوران که به دين و بالطبع قرآن کريم، نگاهى علمى داشتند، در زندان و حضور اين افراد در مباحث تفسيرى، وی را به نوعى با تفکر تفسير علمى مواجه کرده بود. اين امر سبب شده است که در لابلاى تفسير رد پاى اين نوع نگرش مشاهده شود. اما ديدگاه ايشان در رابطه با دين بسيار روشن است. آیت اله طالقانی علم را مانند چراغى مى دانست که راه محقق را روشن مى کند. علم به خودى خود حقيقت مطلق نيست اما عالم دنبال حقيقت است، به آنچه که مى رسد چراغى است که راه را براى ديگران روشن مى کند. اگر اين چراغ را به حقايق مطلق که آيات قرآن است بتابانيم مفهوم آن حقيقت قرآنى را بهتر درک مى کنيم.
وی کتاب «پيدايش و مرگ خورشيد» را از ژرژ گامف با دقت مطالعه کرده و بعد از اين که کتاب را خواند، بر این مسئله تأکید کرد که «سراجا وهاجا» در قرآن براى خورشيد به کار رفته است. مفسران گفتند چراغى که نور مى پراکند و آيت اللّه طالقانى با خواندن اين کتاب گفت که ساختار خورشيد را جز سراج نمى تواند بيان کند و «وهج» يعنى پراکندن نور و حرارت از جايى به جاى ديگر و سراج هم زمانى مى گويند که نور از خود چراغ باشد اما اگر از جاى ديگر باشد مشکاه مى گويند اگر به شکل غير مستقيم نور گرفته شود مصباح مى گويند. وی معتقد بود در قرآن کلمه مترادف نيامده است و هر کلمه اى در معناى خود آمده است. وهاج ساختار خورشيد را نشان مى دهد که نور را به شدت پرتاب مى کند.
تناسب آيات و سور از دیگر مباحثی است که آیت الله طالقانی بر آن تأکید داشته و معتقد بود که تنظيم آيات را خود پيغمبر اکرم(ص) انجام داده اند، چون تنظيم آيات هم روى حساب خاصى و به عبارتى يک معجزه بوده است و به بزرگى و کوچکى و ترتيب نزول آيات ارتباطى ندارد. هر چند بخشى از تفسير نتيجه درسهاى وی در شرايط محدودى مى باشد، اما به شهادت متن تفسير و گزارشهاى حاضران در کلاسهاى ايشان برخى منابع مورد توجه قرار گرفته است.
آیت الله طالقانی در بخشی از این کتاب تفسیری، شرط اول تابش هدايت قرآن بر عقول را توجه به حجابها و سعي براي بركنار نمودن آنها خوانده و با اشاره به آیات قران تأکید می کند: اينکه آيات و مانند آن از حجابهايي که مانع هدايت آيات است به: حجاب، اكنة، وقر، غلف، قفل، تعبير كرده گويا هر يك از اينها اشاره به نوعي از حجاب است، که مربوط به يكي از مدارك باطني مي باشد: حجابي که عمق ضمير را فرا مي گيرد، يا پيرامون آن را مي پوشاند، يا گوش و چشم باطن را از شنوايي و بينايي باز مي دارد. يا حجاب نفساني غير‌اكتسابي است: مانند كساني که عقل فطري آنها از جهت عدم تفكر بيدار نگشته و ديدشان در محيط ظواهر زندگي دنيا محدود مانده. معلومات و دانشهاي غرور انگيز اكتسابي نيز حجابهايي است که از تدبر در آيات و فرا گرفتن هدايت باز مي دارد چه بسا اصطلاحات و دانشهايي که براي فهم دين و آيات كتاب حكيم بكار رفته که خود حجابي بر آن شده، و تفسيرهايي از قرآن که تفسير هنر و معلومات مفسر مي باشد، تا آنجا که مفسر خواسته همه آراء و انديشه‌هاي خود را مستند به قرآن سازد.
مرحوم آیت الله طالقانی از جمله عالمان و روحانیون مجاهدی بود که در راستای تبيين لزوم ايجاد حكومت دينی و اسلامی آثاری را از خود به جای گذاشت و همواره در تمام عرصه‌های فرهنگی، اعتقادی، سياسی، اجتماعی و مبارزاتی رويكردی قرآنی و دینی داشت که برخی از آراء وی همچون کتاب مقدمه، توضیح و تعلیق برکتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة آیة الله نائینی ، اسلام و مالکیت، ترجمه جلد اول کتاب امام علی بن ابی طالب(ع)، عبدالفتاح عبدالمقصود. ، به سوی خدا می رویم که سفر نامه حج است، پرتوی از نهج البلاغه.، آینده بشریت از نظر مکتب ما.، آزادی و استبداد، آیة حجاب.، مرجعیت و فتوا، درسی از قرآن، درس وحدت منتشر شده است.