بهره بردن آیت‌الله طالقانی از روش‌های نوین در فهم حقایق قرآن

خبرگزاری مهر - گروه دین و آیین- فاطمه علی آبادی: امروز سالروز درگذشت عالم مجاهد و مفسر قرآن کریم آیت الله سیدمحمود طالقانی است. تفسیر «پرتوی از قرآن» یا «درس‌هایی از تفسیر پرتوی از قرآن» عنوان تفسیری است ناتمام از مرحوم آیت‌الله سید محمود علایی طالقانی که طی قریب به ۴۰ سال تألیف شد. این کتاب تفسیری در ۶ مجلد و شامل تفسیر برخی سوره‌های نخست قرآن کریم و تمامی سوره‌های جز سی می‌باشد. در جلد اول سوره حمد تا آیه ۱۴۴ سوره بقره، در جلد دوم بقیه سوره بقره، در جلد سوم سوره آل عمران، در جلد چهارم جز سی‌ام از ابتدا تا آخر سوره الطارق، در جلد پنجم بخش پایانی جز سی‌ام و در آخرین جلد یعنی جلد ششم ۲۲ آیه نخست سوره نساء تفسیر شده است.

شخصیت آیت الله طالقانی و روش او در تفسیر قرآن، سبب اقبال گروه قابل توجهی از فرهیختگان به این تفسیر در سالهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی گردید. این تفسیر، شیوا و مجهز به ویژگی‌های ممتازی بود که تا آن زمان، تقریباً در شیوه‌های نگارش دینی و تفسیری به زبان فارسی سابقه نداشت. بر همین اساس برای شناخت بیشتر با روش تفسیری این مفسر گرانمایه با محمدمهدی جعفری، مترجم و شارح کتاب شریف نهج‌البلاغه و از شاگردان مبرز و سالهای دور آیت الله طالقانی به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:

*مرحوم آیت‌الله طالقانی دوران نوجوانی خود را در چه فضایی از نظر خانوادگی و فرهنگی سپری کردند؟

سید محمود طالقانی در روستای گِلِ یَردِ منطقه طالقان در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی متولد شد. پدر ایشان مرحوم سید ابوالحسن طالقانی از علمای بزرگ تحصیل کرده نجف بود که در تهران و طالقان به فردی تأثیرگذار و فعال شهرت داشت. یادآور می‌شود در دوران پر خفقان رضا شاه، مرحوم ابوالحسن طالقانی، مرحوم مدرس و پدر مهندس بازرگان همکاری‌هایی در زمینه مسائل دینی و سیاسی داشتند؛ بنابراین آیت الله محمود طالقانی نوجوانی خود را در چنین فضایی سپری کرد و رشد یافت.

سپس به قم رفت و توسط پدر به مرحوم شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم معرفی شد؛ بنابراین ایشان مقدمات و دوره سطح دروس حوزوی را در بلاد اسلامی چون شهر مقدس قم و در محضر آیات حجت و سید محمد تقی خوانساری و بخش دیگر را در نجف گذراند. پس از تحصیل در نجف به قم برگشت و درنهایت پس از گرفتن اجازه اجتهاد از سوی آیت الله حائری، سال ۱۳۱۸ به تهران مراجعت کرد.

*هدفشان از این مراجعت به تهران چه بود؟

آیت الله طالقانی حوزه علمیه قم را به مقصد تهران و با هدف ترویج اسلام به وسیله قرآن ترک کرد، ایشان بر این باور بود که قرآن باید راهنمای عمل مسلمانان در زندگی باشد که می‌توان همه مسائل روز را به آن ارجاع داد و سپس تبیین کرد. از این جهت ایشان به تهران آمد و در آن دوران خفقان رضاخانی به ترویج معارف قرآنی پرداخت.

بعد از شهریور ۱۳۲۰ به مقتضای شرایط روز یعنی اشغال کشور توسط متفقین، رفتن رضاخان و مهیا شدن فضای باز در ایران، آیت الله طالقانی نیز از این فرصت استفاده کرد و به احیای تفکر دینی پرداخت.

آن مرحوم از فرصت به وجود آمده بهره لازم را برد و فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی و دینی خود را آغاز و گسترش داد. ایشان بیشتر تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه درس می‌داد و از این دو کتاب ارزشمند در فعالیت‌های خود الهام می‌گرفت. همچنین به تأسیس کانون اسلام و انتشار مجله دانش‌آموز اقدام کرد و در مجلات دینی دیگر هم مقاله می‌نوشت.

فعالیت سیاسی آیت الله طالقانی دو بعد ملی و جهانی تعریف می‌شد، در بعد ملی می‌توان به حضور وی در نهضت ملی و مبارزه با دیکتاتوری، خرافات و همه مسائلی که سد حرکت به سوی پروردگار می‌شد، اشاره کرد.

از بعد جهانی نیز آیت الله طالقانی با استعمار جهانی مبارزه می‌کرد، از دیگر فعالیت‌های سیاسی ایشان دفاع از فلسطین است، او با شرکت در کنفرانس‌های اسلامی که در کشورهای مصر، پاکستان و اردن برگزار می‌شد به دفاع از حقوق مردم مظلوم فلسطین می‌پرداخت. آیت الله طالقانی چهره شناخته شده این عرصه محسوب می‌شد.

حوزه دیگری که آیت الله طالقانی در آن فعال بود حوزه تقریب بین مذاهب اسلامی است. زمانی که آیت الله بروجردی در ایران و شیخ شلتوت در مصر تصمیم گرفت بین مذاهب اسلامی تقریب ایجاد کند آیت الله طالقانی و آقای قمی را به نمایندگی به مصر فرستاد از این رو او در این حوزه نقش مؤثری ایفا کرد.

*آیت‌الله طالقانی از چه زمانی شروع به تفسیر قرآن کریم کرد؟

آیت الله طالقانی از همان ابتدا که به تفسیر قرآن پرداخت عنوان تفسیر بر روی آن نگذاشت. ایشان معتقد بود تفسیر شرایط دشواری دارد و به معنای پرده برداشتن از منظور اصلی خداوند است از این جهت مطالب خود را برداشت از قرآن معرفی و آن را «پرتوی از قرآن» نامید.

ایشان در سال‌های پیش از شهریور ۱۳۲۰ در خانه‌ها به صورت مخفی و بعد از آن به صورت علنی در انجمن‌های اسلامی مختلف قرآن را تفسیر می‌کرد. او ابتدا در مسجد منشور سلطان و از سال ۱۳۲۷ در مسجد هدایت به تفسیر قرآن مشغول بود تا اینکه در سال ۴۱ به زندان افتاد. آیت الله طالقانی در زندان و پس از آن در تبعید نیز دست از تفسیر قرآن بر نداشت و از هر فرصتی در این مسیر بهره گرفت.

*تألیف کتاب «پرتوی از قرآن» از چه سالی آغاز و شامل کدام سوره‌ها می‌شود؟

وی سال ۴۲ یادداشت‌هایی که در ذهن داشت را جمع آوری و کتابی تحت عنوان «پرتوی از قرآن» را تألیف کرد.

ایشان در مقدمه کتاب نوشتند الان در زندان هستم مانند زنده‌ای در میان قبر بسیاری از مسائل را فراموش کردم اما مطالبی که نوشتم مربوط به جز اول قرآن است. همچنین در زندان جز ۳۰ قرآن در دو جلد و جز ۲ قرآن را در یک جلد تألیف کرد.

رویکرد تفسیری آیت الله طالقانی توجه خاص به ساختار واژه‌ها است. آن مرحوم معتقد بود ساختار واژه‌ها و الفاظ قرآن گویای معنای آن است. توجه به ساختار واژه، ترکیب واژه‌ها در آیه، لحن و تعبیر آیات دستیابی به معنای آیات قرآن را آسان‌تر می‌کند

ایشان در سال ۱۳۴۲ در زندان آنچه از تفسیر جز اول قرآن در ذهن و حافظه داشت در جلد اول «پرتوی از قرآن» نوشت. پس از آن در محفل زندانیان، در زندان قصر، جز سی‌ام قرآن را در دو جلد و جز دوم را در یک جلد بیان کرد. سوره آل عمران و ۲۴ آیه اول سوره نساء را در تبعید زابل و بافت به بعد نوشت و بدین ترتیب پنج جز قرآن را در ۶ جلد به عنوان «پرتوی از قرآن» تفسیر کرده است.

در چاپ جدید مجموعه آثار، تفاسیر ایشان از آیات پراکنده قرآن به نام «درس‌های قرآنی» به عنوان نخستین جلد از مجموعه آثار آیت الله طالقانی منتشر شده است.

*مبانی و شاخصه‌های این کتاب چیست؟ ایشان در تفسیر آیات قرآن کریم از چه روش و رویکردی پیروی می‌کرد؟

آن مرحوم در جلد اول به درس‌های قرآنی از جمله قرآن و خانواده و بحث‌های پراکنده قرآنی پرداخته است. جلد دوم شامل تفسیر جز اول قرآن، جلد سوم تفسیر جز دوم، جلد سوم و چهارم تفسیر سوره آل عمران و تعدادی از آیات سوره نساء و جلد پنجم و ششم تفسیر جز سی قرآن کریم است.

رویکرد تفسیری آیت الله طالقانی توجه خاص به ساختار واژه‌ها است. آن مرحوم معتقد بود ساختار واژه‌ها و الفاظ قرآن گویای معنای آن است. توجه به ساختار واژه، ترکیب واژه‌ها در آیه، لحن و تعبیر آیات دستیابی به معنای آیات قرآن را آسان‌تر می‌کند.

*یعنی در تفسیر «پرتوی از قرآن» تنها به ساختار واژه‌ها پرداخته شده است؟

خیر. ایشان تنها به ساختار واژه نمی‌پرداخت بلکه روش‌های دیگر را نیز مد مورد استفاده قرار می‌داد و می‌توان گفت از شاخصه‌های ممتاز این تفسیر پرداختن به واژه‌ها است.

*در روش علمی مشهور است منتقدین، آیت الله طالقانی را علم زده معرفی می‌کردند آیا این ادعا صحیح است؟

خیر، ایشان علم زده نبودند. آیت الله طالقانی ابراز می‌کرد برخی از مفسران در برابر کشفیات و دستاوردهای پیوسته علمی و تغییر دانش نوین عصر حاضر چنان دچار خودباختگی شدند که برای رفع اتهام واپس‌گرایی از دین، قرآن و دین‌داران با دستپاچگی و ناشیگری به توجیه آیات قرآن و تطبیق آن با فرضیه‌های علمی دست زدند و با این اقدام نه تنها رفع اتهام نمی‌کنند بلکه کج پنداری خود را تثبیت می‌کنند.

تفسیر ایشان مخالفی نداشت، تنها عده‌ای بدون خواندن این تفسیر آن مرحوم را متهم به علم زدگی می‌کردند.

*آیا آن مرحوم در تفسیر از مطالب علمی بهره برده است؟

آیت الله طالقانی از کتاب‌های علمی استفاده و آنها را با دقت مورد مطالعه قرار می‌داد، آنچه ایشان با آن مخالفت داشت خودباختگی و احساس حقارت در برابر علوم جدید بود. او با مطالعه کتاب‌های علمی زمینه‌های نوینی برای فهم بهتر حقایق تغییر ناپذیر قرآنی به دست می‌آورد.

برای مثال آیت الله طالقانی در توضیح کلمه «سراجا و هاجا» می‌گوید: با توجه به کشفیات علمی و در نظر گرفتن جمله کوتاه «سراجا و هاجا» می‌توان به اعجاز قرآن در این توصیف پی برد.

*آن مرحوم صحت تفسیر را در چه چیزی می‌دید و در این زمینه چقدر از روایات بهره برد؟

این سوال مهمی است. او نخستین شرط لازم در تفسیر صحیح را تأیید گرفتن از آیات قرآن می‌دانست و همواره می‌گفت هیچ دلیلی روشن‌تر از آفتاب برای آفتاب نیست. دومین شرط صحت تفسیر از نگاه ایشان راهنمایی الفاظ قرآن است. آن مرحوم علاوه بر این دو شرط از روایات صحیح نیز در تفسیر قرآن بهره می‌گرفت.

*آیا آیت‌الله طالقانی از آیات قرآن برداشت‌های عرفانی نیز داشت؟

بله. ایشان برداشت‌های عرفانی نیز از قرآن دارد و از اشعار مولانا که به ۳۰۰ الی ۴۰۰ بیت می‌رسد در تفاسیر خود استفاده کرده است، او اعتقاد داشت قرآن یک نظام به هم پیوسته است و باید همه آیات را پیوسته و در کنار هم در نظر گرفت.

همچنین از طرف دیگر ایشان معتقد است که بلاغت و شیوایی قرآن نمایان کننده واقعیت باطنی و معنوی اوست. آیت الله طالقانی تاکید داشت قرآن کریم همانند تعلیمات بشری نیست که عده‌ای کنار هم می‌نشینند و در خصوص موضوعی مطلبی می‌نویسند بلکه قرآن کریم کتاب هدایت بشر، آن هم در همه ابعاد وجودی انسان است و آیاتی که می‌آورد حتی قصص قرآنی برای رشد و تکامل وجودی، ذهنی و اندیشه‌ای انسان در همه ابعاد است نه یک بعد.

ایشان تاکید داشت بلاغت و معجزه قرآن در این است که به صورت جامع و همه جانبه مطالب را بیان کرده است؛ روش تفسیری آن مرحوم نیز جامع بود و از همه روش‌ها برای تفسیر آیات استفاده کرده به شرطی که قرآن آنها را تأیید کند؛ بنابراین مرحوم آیت الله طالقانی در تفسیر قرآن کریم بیشتر از ساختار واژه‌ها، ترکیب کلمات و آهنگ‌ها بهره برده است.