غلتیدن به ورطه پوپولیسم آفت حکمرانی مردم گراست

به گزارش خبرنگار مهر، سمینار یک روزه جامعه شناسی راهپیمایی ۲۲ بهمن به همت پژوهشکده باقر العلوم(ع) سازمان تبلیغات اسلامی، در محل این پژوهشکده برگزار شد. این سمینار در قالب چهار نشست و در هر نشست با سخنرانی ۳ نفر از اساتید و نخبگان پیرامون تحلیل ماهیت، کارکردها و برداشت های مختلف از راهپیمایی­های انقلابی ایرانیان خصوصا راهپیمایی ۲۲ بهمن ادامه یافت.

نشست دوم این همایش با عنوان «راهپیمایی ۲۲ بهمن رویکرد ارتباط شناختی» و با حضور دکتر پرویز امینی،دکتر سید مجید امامی و فرشاد مهدی پور برگزار شد که اکنون گزارشی از آنرا با هم می خوانیم.

رسانه عقب مانده، مردم پیشرو

دکتر پرویز امینی با عنوان «راهپیمایی ۲۲ بهمن به مثابه رسانه» سخنرانی خود را آغاز کرد. وی با بیان این مقدمه که انقلابها اساسا با دو سازوکار «نخبه گرایانه» و «مردم گرایانه» برای اداره جامعه مواجه اند وارد بحث شد. به اعتقاد وی انقلاب اسلامی سازوکار مردم گرایانه را برای اداره جامعه برگزید و به همین دلیل ممکن است بعضی از شرکت کنندگان در راهپیمایی از دولت مستقر ناراضی باشند اما از آنجایی که خود را در متن تصمیم گیری می­بینند و نه فقط دولت را در راهپیمایی شرکت ­کنند.

دکتر امینی با بیان اینکه غلتیدن به ورطه پوپولیسم آفت حکمرانی مردم گراست، تصریح کرد: پوپولیسم یعنی شرایطی که در آن مردم عزیز حکومت باشند اما نه به عنوان رکن بلکه به عنوان ابزار؛ ابزاری که از آن برای به رخ کشیدن مشروعیت و اقتدار نظام در برابر معترضان استفاده می کنند.

وی در ادامه آفت حکمرانی های نخبه گرا را نیز «حزب گرایی» برشمرد و بیان کرد: نمونه آشکار آن قبضه در شیوه های پارلمانتاریستی حزب محور اتفاق می افتد؛ آنجا که قدرت مطلقا در قبضه احزاب حاکم بر پارلمان است و مردم دیگر به عنوان یک کنشگر بلاوسطه در صحنه حضور نخواهند داشت  و طبیعتا دیگر خبری از راهپیمایی ۲۲ بهمن و امثال آن نیز نخواهد بود.

امینی پس از بیان این مقدمه با طرح این پرسش کلی که «جامعه ایران چگونه جامعه ای است» وارد قسمت اصلی بحث شد. این محقق در پاسخ سؤال مذکور ادامه داد: در جهان جدید بخش مهمی از تلقیات ما را از جامعه رسانه می­ سازد و صورت بندی می­کند. چه رسانه های اپوزیسیون چه پوزیسیون با غلبه سوژگی و جزمیت در بازتاب، اجازه ظهور جامعه،آنچنان که هست را نمی­دهند. بحث در خصوص بازنمایی غیرواقعی رسانه های اپوزیسیون که روشن است اما تأسف برانگیز این است که حتی رسانه های خودی ما هم مثل تلویزیون با مسأله بازنمایی جامعه ایرانی حرفه ای و واقعی برخورد نمی کنند.

وی اظهارداشت: تلویزیون ما بدون تدارک شناختی که قبل از آغار بازنمایی از جامعه لازم است یک راست به سراغ تصویر سازی از پدیده های اجتماعی و بازنمایی جامعه می رود. وقتی رسانه با جامعه مأنوس نباشد که نیست، فرایندهای بازنمایی اش گرفتار انواعی از کلیشه های تکراری و یکنواخت می افتد و که نتیجه اش تصویر سازی های بسیط، رقیق المعنی و تاریخ مصرف گذشته است. در این شرایط رسانه نمی تواند انبوه تنوع و گونه گونی های نشانه ای ،فرهنگی، طبقاتی،اقشاری، معنایی راهپیمایی را آن طور که هست بسامد دهد.

این محقق و استاد دانشگاه تصریح کرد: اتکای همواره تلویزیون به تصاویر هلیکوپتری از مردم و تلقی حاشیه ای تر از شکلهای دیگر تصویرپردازی نشانگر حاکمیت نوعی تلقی پوپولیستی از مردم بر رسانه ملی است. چنان­که اگر تصاویر سال ۹۲ را به جای تصاویر سال ۹۳ پخش کنیم تغییر مهمی رخ نخواهد داد. حال در این فضای رسانه زده، راهپیمایی ۲۲ بهمن خود تبدیل به رسانه می­ شود و وضع جامعه را آنچنانی که هست به ما می­ نمایاند. به عبارت دیگر در این فضای ضعیف رسانه ای و فرایندهای بیمار بازنمایی مردم از دریچه تصویر راهپیمایی ۲۲ بهمن خود به رسانه ای تبدیل می شود تا کژکارکردهای نظام رسانه ای را در بازنمایی جامعه جبران کند.

وحدت در عین کثرت

در ادامه نشست فرشاد مهدی پور سخنرانی خود را با موضوع بازنمایی راهپیمایی ۲۲ بهمن به مثابه یک «حرکت» آغاز کرد. وی در مقدمه صحبتهای خود با تبیین معنای بازنمایی و توضیح اینکه بازنمایی به دنبال ایجاد تمایز است و می­خواهد آن را تبدیل به هنجار کند وارد بحث شد. ما وقتی به دنبال بازنمایی می­رویم به دنبال معنا دار کردن واقعیت هستیم از طریق انواعی از استراتژی های دروازه بانی و برجسته سازی هستیم.به عبارت دیگر بازنمایی ،بازسازی واقعیت در چارچوب استراتژی مورد نظر ما است. هر استراتژی بازنمایانه برآمده از تعدادی پیش فرض مادر است.

مهدی پور تلقی از راهپیمایی ۲۲ بهمن به مثابه یک «حرکت» را پیشفرض بنیادین استراتزی بازنمایانه اش قرار می دهد. مهدی پور گفت: حرکت یکی از قدیمی ترین مباحثی است که فلاسفه از ارسطو تا به امروز پیرامون آن صحبت کرده اند و من با استفاده از نظر فارابی و ملاصدرا درباره حرکت سعی می کنم راهپیمایی را به مثابه یک حرکت صورت بندی کنم.

وی با تصریح این نکته که راهپیمایی ۲۲ بهمن یک حرکت است که با تلقی صدرایی از حرکت قابل تحلیل است، ادامه داد: منظور از حرکت، حرکت شیء از قوه به فعل است. حرکت از نظر فارابی و صدرا دارای ویژگی هایی است که از جمله آن می­توان به «مبدأ» ،«فاعل»، «غایت» و «مسافت» اشاره کرد.

وی مهمترین شاخص تمایز راهپیمایی از دیگر کنشهای جمعی خیابانی را «سیر کمالی» دانست و گفت: این ویژگی راهپیمایی نه تنها آن را در جهان برجسته و مورد توجه قرار داده است بلکه به مرحله حال گرته برداری از سوی دیگران نیز رسیده است.لذا با اینکه بازنمایی رسانه های جهانی از انقلاب اسلامی و خصوصا راهپیمایی ناقص و حتی واژگون است، اما این واقعیت با اینکه در کندی صدور فرهنگی انقلاب مؤثر بوده اما به صورت مطلق مانع گسترش گفتمان انقلاب اسلامی نشده است.  این موضوع نشان دهنده این نکته مهم هم هست که «رسانه» اصلی ترین عنصر بازنمایی کننده انقلاب اسلامی نیست.

وی ادامه داد: حرکت شش بعد دارد و بعد اول آن مبدأ است. مثلا در تهران یکی از مبادی مهم راهپیمایی میدان امام حسین(ع) است اما منظور از مبدأ، صرفا مبدأ مکانی نیست، بلکه مبدأ زمانی دیگری هم وجود دارد که آن ۲۲ بهمن ۵۷ است. بعد دیگر فاعل است. تمام کسانی که در راهپیمایی شرکت می­کنند فاعل به حساب می­آیند. متحرک بعد دیگر راهپیمایی است . متحرک یعنی عنصری که فاعل ها را به حرکت واداشته است.غایت نیز بعد مهمی از راهپیمایی به مثابه حرکت محسوب می شود. پایان فیزیکی راهپیمایی میدان آزادی است،اما غایت معنوی آن بسته به ساحتی که در آن بروز می­کند حداقلی و حداکثری می شود چه اینکه ماهیت حرکت را گزارش می کند.

این محقق، مسافت و زمان را به عنوان ابعاد دیگری مدنظر قرار داد. حرکت انواع مختلفی دارد که در این جا به دو نوع آن اشاره می­کنم. اول حرکت از حیث معنا است. یعنی این حرکت چه معنایی را منتقل می­کند و دوم حرکت از جهت کیفیت و وضعیت است. یعنی به چه تعدادی آمده بودند؟ چه نسبتی بین آن­ها برقرار بود؟ و مسایلی از این دست.

این پژوهشگر فرهنگی در پایان تاکید کرد: هر حرکتی هم شامل وحدت است هم کثرت. در راهپیمایی افراد مختلف با وضعیت های گوناگون حضور پیدا می­کنند اما همه در قالب راهپیمایی با هم وحدت دارند. مهدی پور معتقد است توجهات جامعه شناسانه از مبدأ مفهوم صدرایی حرکت بر عکس تلقیات «آسیب شناسانه» که با تمرکز بر کاستیهای یک پدیده از درک مراتب و وجوه بالنده  آنها ناتوان می نماید در درک ابعاد بهسازانه و سویه های برانگیزاننده و رهایی بخش راه پیمایی کاربردهای جالب توجهی دارد.

مهدی پور مدعی شد: رویکردهای آسیب شناسانه به بدلیل تمرکز بر «عرضیات» این پدیده خود موجب نوعی کژکارکرد جدیدی در نادیده گرفتن ذات بالنده راهپیمایی که همان  حضور مردم است بشود.

۲۲ بهمن به مثابه واقعه رسانه ای

در انتهای نشست دوم سمینار دکتر سیدمجید امامی تحت عنوان «مدیریت برداشت» از حماسه ۲۲بهمن در چارچوب خلق «واقعه رسانه ای» صحبت خود را آغاز کرد.

وی در مقدمه به توضیح مفهوم «برداشت» در سطح ارتباطات میان فردی پرداخت: "ما همواره به دنبال این هستیم تا برداشت بهتری از ما صورت بگیرد". وی ادامه داد: این امر درباره رسانه ها نیز کاملا صادق است. آنها در حوزه بازنمایی به دنبال مدیریت برداشت مخاطبان خود از وقایع هستند.

وی در مقدمه دوم خود در توضیح مفهوم «خلق وقایع رسانه ای»(media events) گفت :"اگر با نگاه بودریاری ببینیم رسانه ها واقعیت را گزارش نمی­ کنند بلکه امور واقعی را احداث می­کنند. ما در ایجاد واقعه رسانه ای رویدادی را احداث می­کنیم تا بتوانیم بازتابش دهیم این در شرایطی است که حتی ممکن است اصلا واقعه ای وجود نداشته باشد و یا بدون بازتاب رسانه ای اصلا بوجود نیاید.مفهوم خلق واقعیت رسانه ای به شرایطی اشاره می کند که تولد واقعیت وابستگی تامی به بازتاب رسانه ای آن پیدا می کند.ذ بنابراین خلق واقعه رسانه ای بدین معنا عملا در استدیو رخ می دهد.

امامی در ادامه سخنانش گفت: برای مثال بزرگترین نمونه واقعه رسانه­ای در حوزه سیاسی ماجرا ۱۱ سپتامبر است. واقعه رسان ه­ای در واقع حاصل کار یک کارگردان قوی است که می­تواند از طریق آن یک جریان بزرگ به راه بیاندازد.

امامی گفت: منظور از بیان این مقدمه در مفهوم شناسی واقعه رسانه ای این است که قدرت بازنمایی رسانه ای تا چقدر افزایش یافته به نحوی که عملا مرز بین «تصویر» و «واقعیت» مخدوش شده است.در این شرایط پیشرفته برای بسیاری از جهانیان و حتی ایرانیانی که هرگز تجربه زیسته ای از راهپیمایی ندارند فرایند مدیریت برداشت ایشان از راهپیمایی به مثابه تجلی اجتماعی انقلاب اسلامی تا حدود زیادی به خلق رسانه ای و در حقیقت تلویزیونی آن از طریق صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران وابسته است.

این کارشناس اضافه کرد: همان طور که راهپیمایی بازتولید آیینی انقلاب است و ما در ۲۲ بهمن هر سال در خیابانهااز یک برداشت نوین و تکامل یافته تر از واقعه انقلاب رونمایی می کنیم در فضای خلق رسانه ای راهپیمایی نیز باید بسامد ماهیت متفاوت و متکامل راهپیمایی هر سال باید دیده شود. به عبارت دیگر همان طور که ملت هر سال یک راهپیمایی جدید و یک انقلاب اسلامی جدید خلق می کنند،تلویزیون هم باید خلق جدیدی از این واقعه را روی آنتن ببرد،لذا باید از ارائه کلیشه های تصاویری تکراری و بی جذابیت از راهپیمایی ها خودداری کنیم.

وی در پایان سخنانش گفت: اتفاقی مانند ازدواج پرنس چارلز و کیت میدلتون با چهار ماه فضاسازی رسانه ای چیزی نزدیک به ۲.۵ میلیارد بیننده از سرتاسر جهان داشت. واقعه ای که کاملا کارگردانی شده و مهندسی شده بود. این درحالی است که اگر آمریکا یا کشور های اروپای غربی از ظرفیتی انسانی بی نظیری مانند راهپیمایی ۲۲ بهمن برخوردار بودند و می توانستند چنین بسیجی از توده های مردم را به خیابان بیاورند استفاده هایی فوق تصور ما از آن می­کردند.