به گزارش خبرنگار مهر، شهرستان شاهرود «قاره کوچک» و «عروس کویر» یکی مناطقی است که در مسیر زائران علی بن موسی الرضا و ۴۰۰ کیلومتری پایتخت قرار دارد و از شمال به استان مازندران و گلستان، از جنوب به کویر مرکزی و استان های یزد و اصفهان، از غرب به شهرستان دامغان و از شرق به شهرستان میامی محدود می شود و شاهراه ارتباطی تهران - مشهد و هم چنین خطوط هوایی و ریلی دسترسی به این شهرستان را امکان پذیر ساخته است.
شاهرود جاذبه های تاریخی، طبیعی و انواع توریسم نوین جهانی و مورد علاقه بسیاری از گردشگران را داراست و بازدید از برخی مناطق این شهرستان فقط در فصول خاصی از سال امکان پذیر است. وضعیت اقلیمی و جوی نقاط مختلف این شهرستان متفاوت از یکدیگر است به طوری که با طیّ مسافت کوتاهی در حدود ۴۵ كیلومتر از شاهرود به سمت شمال به جنگل های هیرکانی ابر با زیباترین چشم اندازها (کهن ترین جنگل جهان) می رسیم و با طیّ ۸۰ کیلومتر به سمت جنوب به رمل های ماسه ای کویر چاه جام و در نهایت به طرود و نخلستان های آن می رسیم که مردم آن منطقه به شتر داری مشغولند.
بر اساس گمانه زنی های باستان شناسان و حفاری های انجام شده قدمت تاریخی سکونت در شاهرود به یک هزار سال قبل از میلاد مسیح می رسد که آثار کشف شده در حفاری های تپه بلوار این ادعا را اثبات می کند. هسته اولیه شهر به دلیل دفاع از مهاجمان بر روی تپه های کم ارتفاع و دامنه کوه شمالی و غربی شاهرود ساخته شده و همراه با برقراری امنیت در محل رشد و توسعه یافت.
قدمت شهر شاهرود را به دوره ایلخانی نسبت می دهند و به استناد برخی شواهد معماری و باستان شناختی داخل و خارج شهر و همچنین برخی متون تاریخی راه عبور قافله ها و کاروان هایی که بزرگراه غربی به شرقی (جاده ابریشم) را طی می كردند از آبادی شاهرود می گذشت و وجود چاپارخانه و کاروانسرا در این آبادی آن را به یکی از مراکز مهم یکجانشینی در منطقه تبدیل کرد.
بازدید نوروزی از اماکن تاریخی و جاذبه های گردشگری شاهرود
اماکن تاریخی ارزشمند شهرستان عبارتند از مجموعۀ تاریخی بسطام، بازار، خانۀ یغمایی ها، مسجد جامع و مسجد شیخ علی اکبر شاهرود، از ُبعد جاذبه های معنوی و فرهنگی این خطه می توان به وجود مقابر عرفای بزرگی چون سلطان العارفین بایزید بسطامی، شیخ ابوالحسن خرقانی و خاستگاه شاعران بزرگی چون فروغی بسطامی اشاره کرد. وجود پنج موزۀ باستان شناسی و مردم شناسی شاهرود، موزه عرفان شرق بسطام، موزۀ آب، موزۀ تاریخ طبیعی شاهرود و موزۀ مزج نشان از غنای فرهنگی، طبیعی و تاریخی این شهرستان دارد.
مهمترین بخش جاذبه های گردشگری شهرستان شاهرود، جاذبه های طبیعی و منحصر به فرد آن است که مهمترین آن جنگل ابر از زیباترین چشم اندازهای طبیعی کشور محسوب می شود که در تعطیلات نوروز به دلیل شرایط جوی کمتر به آن پیشنهاد می شود اما در ماه های اردیبهشت تا آبان، هر فصل آن زیبایی و جذابیت خاص خود را دارد.
مناطق حفاظت شده خوارتوران، خوش ییلاق و منطقۀ شکار ممنوع تپال با حیات وحش نادر همچون یوزپلنگ و گورخر آسیایی و زاغ بور (پرندۀ آندمیک ایران) از جاذبه های طبیعی شهرستان شاهرود به شمار می روند. در این شهرستان هشت منطقه نمونۀ گردشگری شامل جنگل ابر، جنگل اولنگ، جنگل قَطری، منطقه حفاظت شدۀ خوارتوران، منطقه حفاظت شدۀ خوش ییلاق، بافت تاریخی و آبشار تنگه داستان مجن، منطقۀ رضا آباد، منطقۀ فرحزاد و چشمه هفت رنگ و نیز یک شهر نمونه گردشگری (بسطام) وجود دارد.
موزه های باستان شناسی، مردم شناسی و تاریخ طبیعی شاهرود گنجینه ای ارزشمند
موزۀ باستان شناسی و مردم شناسی شاهرود به عنوان گنجینه ای از آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان، در خیابان فردوسی جنب شهرداری قرار دارد. ساختمان موزۀ در سال های ۱۳۰۶- ۱۳۰۷ ه. ش به عنوان بلدیه ساخته شد. این بنا به شمارۀ ۱۸۸۸ در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است. زیر بنای ساختمان فوق حدود ۴۶۸ متر مربع در ۲ طبقه به سبک معماری اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی بنا گردیده است. بخش باستان شناسی موزه در طبقه همکف و شامل چهار اتاق و راهرو می باشد که آثاری از دوره های پیش از تاریخ، قبل از میلاد مسیح و اسلامی در آن وجود دارد.
در این بخش، آثاری از تپه های تاریخی شهرستان از جمله تپه سنگ چخماق بسطام و تپه بلوار شاهرود به نمایش درآمده است. بخش مردم شناسی این موزه شامل ابزار کارهای سنتی در زمینۀ تولیدی، دامداری، کشاورزی، پوشاک، پخت نان، زیورها، دست بافته ها و نیز اسناد و قباله ها، وسایل تعزیه خوانی و طب سنتی و تصاویری از فعالیت ها و شئون گوناگون مردم شناسی است که بیانگر ژرفا و زوایای زندگی مردم فرهنگ دوست این منطقه است.
موزه تاریخ طبیعی شاهرود در بهمن ماه سال ۱۳۸۹ در بنایی به مساحت ۲۰۰ متر مربع تأسیس و راه اندازی شد. این موزه در ابتدای بزرگراه شاهرود –بسطام در کنار ادارۀ حفاظت محیط زیست شهرستان شاهرود قرار دارد.
در این موزه ۴۲ گونه از جانوران اعم از پستانداران، خزندگان و پرندگان به صورت تاکسیدرمی نگهداری می‌شوند که به غیر از تعدادی از پرندگان که منشأ دریایی دارند سایر گونه‌های موجود بومی این شهرستان است که از آن جمله می توان به قوچ و میش، کل و بز، آهو، گربه سانان برگرفته از مناطق حفاظت شدۀ خوارتوران، خوش ییلاق و منطقۀ شکار ممنوع تپال اشاره کرد.
هدف اساسی از تأسیس موزۀ تاریخ طبیعی شاهرود بالا بردن سطح دانش و اطلاعات عمومی مردم دربارۀ عالم حیات و عظمت جهان آفرینش و قدرت خالق یكتا، حفظ میراث ارزندۀ طبیعی منطقه و كمك به افزایش جاذبه های توریستی شهرستان بوده و محلّی مناسب برای بازدید علاقه مندان به محیط طبیعی به ویژه گردشگران همه روزه از ساعت ۹ صبح الی ۱۳ و در تعطیلات نوروز پذیرای مسافران و گردشگران است.
موزه آب شاهرود نخستین موزه خصوصی کشور در زمینه فناوری صنعت آب
موزۀ آب شاهرود به عنوان نخستین موزۀ خصوصی کشور در زمینۀ فناوری صنعت آب و سازه های آبی در سال ۱۳۹۰ افتتاح شد. این موزه در فضایی به وسعت ۴۷۰ متر مربع در محل تکیۀ تاریخی برنجی واقع در خیابان مصلی شاهرود، بالغ بر ۳۰۰ شئ مرتبط با صنعت آب را به نمایش گذاشته است. موزۀ آب شامل ۳ تالار کوچک متصل به هم بوده که تالار اول در مورد فرهنگ و تمدن کهن آب ایران، توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می کند.
موزۀ مردم شناسی مزج با تلاش دهیار وقت و مردم فرهنگ دوست آن با همکاری ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود تجهیز و در بهمن ماه سال ۱۳۸۹ آغاز به کار کرد. این موزه در بنای حمام قدیمی روستا دایر شده و از فضاهای آن نیز براى نشان دادن جلوه های مردم شناسی، کشاورزى، دامداری، پوشاک، وسایل و ابزار آلات سنتی استفاده کرده است.
آثار به نمایش درآمده در این موزه، مربوط به زندگى گروه خاصى نبوده و سعى شده آیینه تمام نماى زندگى ساده و صمیمی مردم روستاست. این روستای تاریخی مزج در ۵۴ کیلومتری شمال شرقی شاهرود قرار دارد.
موزۀ عرفان شرق در سال ۱۳۸۹ از سوی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود در مجموعۀ تاریخی بسطام افتتاح شد. بنای این موزه معروف به گنبد غازان خان مربوط به سال های ۶۷۰ تا ۷۰۳ هـ. ق است. طبق نوشته های کتب مختلف، غازان خان گنبدی برآرامگاه امام زاده محمد (ع) وگنبدی نیز برای آرامگاه بایزید بنا کرد و در نظر داشت که جسد بایزید را بدانجا منتقل کند.
پلان گنبد غازان خان مربع شکل و به ضلع ۵/۷متر است که در نمای شمالی و شرقی آن طاقنماهایی تعبیه شده که با ایجاد سایه روشن، بنا را از حالت یکنواختی و کسل کننده در آورده است. بر فراز بنا گنبد زیبا و جالب مخروطی شکل قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی های فیروزه ای بوده و اخیراً توسط ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دست و گردشگری مرمت شده و ایوان بنا در جنوب بقعه قرار داشته و دارای مقرنس های گچی ظریف است. در این موزه كتاب های نفیس قدیمی، قرآن های خطی، ابزار روشنایی (شمعدان) و اشیای هدیه به آستان مقدس امامزاده محمد (ع) بسطام به نمایش در آمده است. اشیاء دیگری مانند ظروف چینی دورۀ صفویه، درب های منبت کاری شده و غیره در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است.
بازار سرپوش شاهرود در کنار خانه یغمایی ها و عطاردی ها بناهای تاریخی و بزرگ منطقه
بازار سرپوشیده شاهرود یكی از بازار های تاریخی و بزرگ استان است كه در مركزشهر شاهرود (میدان جمهوری) قرار دارد. قدمت این بازار به دورۀ قاجاریه باز می گردد. بازار شاهرود علاوه بر راسته اصلی دارای سه سوق و چهارسوق و چندین کاروانسرا، آب انبار و حمام است و از نظر اقتصادی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
خانۀ یغمایی های شاهرود بجای مانده از خانه های زیبای شاهرود قدیم است و در خیابان تهران، خیابان ۸ شهریور (بهرام) واقع شده و اوایل دورۀ پهلوی به سال ۱۳۰۵ هـ. ش ساخته شده و به لحاظ مشخصه های معماری سنتی در سطح شهرستان بی نظیر است.
فرم پلان بصورت حیاط مرکزی، ورودی خانه در قسمت جنوبی با یک راهرو (دالان) به حیاط مرتبط است بالاخانه که روی دالان قرار دارد با یک پله مارپیچ، دسترسی به آن امکان پذیر است. در قسمت ضلع غربی حیاط، بادگیر و حوضخانه و اتاق های مهمان، ایوان و آب انبار و درضلع شمالی، اتاق های زمستانه قرار دارند. از جمله ویژگی های این خانه وجود تنها بادگیر شهرستان در این خانه و نورگیر حوض خانه، تقارن هایی که در پلان و نما و همچنین تزئینات آجری ازاره های پیرامون حیاط است.
خانه عطاردی در مجاورت باروی قدیم شهر در ابتدای کوچه رزازان واقع شده است. خانه ای زیبا که مساحت آن ۵۴۰ متر مربع و شامل دو بخش اندرونی و بیرونی است. فضاهای خانه شامل سردرب ورودی، دالان، انباری، بالاخانه، حیاط بیرونی، اتاق های میهمان، حیاط اندرونی، اتاق های نشیمن، مطبخ، آب انبار، تنورخانه و سرویس بهداشتی است.
شالوده بنا از خشت خام و پوشش سقف از چوب است. بالاخانه که شامل دو اتاق کوچک است با یک پله مارپیچ به دالان ورودی مرتبط است. از تزئینات این خانه گچبری های مهری اتاق های مهمان است. این بنا در سال ۸۱ با شماره ۷۶۲۸در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و هم اکنون از سوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود حفظ و مرمت می شود.
حمام های قدیمی شاهرود بازمانده دوره صفویه و قاجاریه
حمام های قدیمی شاهرود با بناهای بسیار محکم و زیبا از دوره های صفویه و قاجار به جای مانده است نوع معماری این بناها مبین فرهنگ مردم آن دوره بوده است. بر سر درب ورودی این بناها نقش خورشیدی تابان با چهری ای خندان ترسیم شده که خود نهاد پاکی و پارسایی را ندایی می کرده است.
این حمام ها عموما فضای بزرگی را بخود اختصاص می دادند و زنان و مردان بصورت تفکیکی و متناوب از حمام استفاده می کردند. این حمام ها دارای یک درب ورودی مشترک و دو درب خروجی بوده است. خروجی ویژه خانم ها در کوچه ای جنب حمام بوده تا خروج زنان از حمام از دید نامحرم پوشیده بماند.
مساجد قدیمی شاهرود متعلق به دوره قاجاریه با معماری بی نظیر پذیرای گردشگران معنوی
مسجد جامع شاهرود در مجاورت قدیمی "قلعه ولووا"، "بید آباد" و "چهار سوق" شاهرود و در هسته اولیه شهر بنا شده و قدیمی ترین بنای موجود در این شهر است که قدمت آن حداقل به دوره ایلخانی می رسد. این مسجد شامل یک شبستان اصلی و دو شبستان شرقی و غربی در مجاور آن است. مساحت مسجد ۴۵۰ متر مربع و شالوده بنا از سنگ لاشه و گنبدها از خشت خام و پلان آن به صورت مستطیل و مشتمل بر ۹ گنبد بوده و در مجاورت مسجد و در ضلع شرقی آن آب انبار قرار دارد.
مسجد آقا در بافت قدیم شاهرود قرار دارد و در اواخر دوره قاجاریه به وسیله خیرین ساخته شده و توسعه پیدا کرده است. قسمت عمده این مسجد در سالهای گذشته مرمت و بازسازی شده است. ورودی این مسجد از سمت شرقی بوده و پوشش سقف راهروی ورودی آن از نوع قوس کلیل بوده که به صورت حصیری اجرا شده است. در مجاورت این راهرو آب انبار مسجد قرار دارد که راه شیر آن از سمت کوچه مجاور است.
مسجد شیخ علی اکبر شاهرود متعلق به دورۀ قاجاریه است و به همّت مرحوم شیخ علی اکبر مجتهد از روحانیون مجتهد و عالی رتبۀ شهر بنا نهاده شده است. این بنا با قدمت ۱۷۰ ساله از زیباترین و کاملترین مساجد شهرستان شاهرود با مساحت آن حدود ۷۵۰ متر مربع و زیر بنای آن ۵۰۰ متر مربع و شامل فضاهای گنبد خانه، شبستان، طلبه خانه و آب انبار است. مسجد دارای ۲ ورودی است که یکی از خیابان شهید صدوقی (مزار) و دیگری از کوچه مجاور مرتبط بوده و در سال ۱۳۷۶ به شمارۀ ۱۹۱۸ در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد جامع بسطام در ۱۰۰ متری جنوب مجموعه تاریخی قرار دارد. این مسجد به ۲ قسمت تقسیم می شود قسمت اول عبارت است از صحن مسجد که داری محرابی است که با گچبری‌های بسیار زیبا و هنرمندانه ترئین شده و صحن مسجد مربع و فضای آن باز است.
قسمت دوم از لحاظ شیوه و صنعتی که در ساختن آن بکار رفته با قسمت اول فرق دارد. تفاوت فاحش گچبری مستطیل دوم با تمام گچبری‌های این محراب کاملاً محسوس است. در قسمت جنوب شرقی مسجد جامع، برجی بلند وجود دارد که به "کاشانه"معروف است. ارتفاع این برج از داخل ۲۴ متر و از بیرون ۲۰ متر و شکل خارجی آن کثیرالاضلاع و منتظم سی ضلعی است. در بالای برج دو حاشیه از آجرهای بزرگ وجود دارد که روی آن مطالبی نوشته شده است.
در ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمۀ "بسم اله الرحمن الرحیم"با خط ثلث بسیار زیبایی حک شده است. تاریخ ساخت آن به درستی مشخص نیست و به عقیدۀ اهالی محل این برج قبل از اسلام آتشکدۀ زرتشتیان بوده است. بعضی از مشرق شناسان از جمله "گدار"بر این باورند که این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده و به مرور زمان و بدون توجّه به اصل آن "کاشانه"نام نهاده شده است.
تکیه زنجیری با رباط و آب انبار چشم اندازی در قدیمی ترین محله مرکز شهر
تکیه زنجیری از زمان ساخت تاکنون دچار تغییرات زیادی شده است و قسمت هایی از آن از جمله تالار ضلع غربی و زیرزمین ها نوسازی شده اند و به علت آنکه در مسیر بازار قدیم واقع بوده به تکیه بازار نیز موسوم است.
این بنا به صورت مستطیل شکل و در دوطبقه ساخته شده و داری دو ورودی شرقی و غربی است. در طبقه فوقانی دو تالار بزرگ ساخته شده که دارای تزئینات آجرکاری و کاشی کاری است و بر روی سقف تکیه نقاشی هایی با نقوش گل و بوته مشاهده می شود. در مجاورت ضلع شرقی این بنا یک آب انبار و یک رباط قرار دارد.
از محوطه باستانی پارک موزه تا حصار قدیمی شهر شاهرود
محوطه باستانی پارک موزه شاهرود در ارتفاعات شهر در دامنه شرقی کوه سوراخه مشرف به شاهرود واقع است و آثار بدست آمده از آن مربوط به هزاره اول پیش از میلاد است. آثار بدست آمده از این محل شامل: گورستان، انبارهای آذوقه، معماری خشتی و سنگی و کوره های سفال پزی و همچنین تعداد زیادی ظروف سفال خاکستری که داخل خمره های بزرگی که به جای تابوت استفاده می شده به همراه بقایای اسکلت کودکان به دست آمده است.
وجود انبارهای آذوقه در اطراف این محوطه باستانی دلالت بر استقرار دائم و سکونت طولانی و مدنیت این اقوام دارد. آثار بدست آمده در این محوطه از جهت نوع سفال، شکل ظروف و تاریخ با آثار مکشوفه در تپه حصار دامغان، تورنگ تپه گرگان، پیشوای ورامین و تپه قیطریه و کهریزک تهران قابل مقایسه است. ظروفی همچون کاسه، بشقاب، جامها، ظروفی توری مانند و نوک دراز و خمره های آذوقه در ابعاد بزرگ نمونه های ظروف کاربردی بدست آمده در این محل هستند.
حصار قدیمی شاهرود در دوره قاجار به فرمان فتحعلی شاه قاجار(۱۲۱۲-۱۲۵۰ ه. ق) محمد صالح خان عرب، حاکم بسطام و شاهرود حصار و دیواری به دور شهر کشید که درازای آن به هزار و ششصد ذرع می رسید. در سال (۱۲۳۸ ه. ق) اندکی پس از نخستین کوشش های حاکم قاجار در تحکیم و استحکام شهر، وی هزار نفر تفنگچی برای پاسداری از شهر در اطراف حصار شهر برای مراقبت از شهر برگماشت.
قلعه پارتها و تپه سنگ چخماق متعلق به سده های پیش از اسلام
آرامگاه شیخ عماد الدین که از عرفای قرن هفتم بوده و آرامگاه وی در چند کیلومتری شاهرود پشت هتل پارامیدا واقع است. بقعه شیخ عمادالدین با گنبدی ویران و آثار عمارتی در اطراف به چشم می خورد که از دوره ایلخانیان به جای مانده است.
پیر اردیان که طبق نوشته شیخ علی فلسفی در کتاب فرهنگ جغرافیای ارتش جلد ۹ صفحه ۱۶، بقعه مبارکه امام زاده جعفر که نسب شریفش با واسطه، به حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام می رسد در ۳ كیلومتری ازشاهرود ودر روستای اردیان قرار دارد و این عارف به پیر اردیان مشهور است.
قلعه پارت ها در شش كیلومتری شاهرود قرار دارد و به دوره پارتها و ساسانیان (دو هزار سال قبل) مربوط می‌شود. در درون این قلعه، بقایای كوه آجرپزی و سفالینه‌های مربوط به آن دوران یافت شده است. قلعه مذكور نقشه‌ای مستطیل دارد و در چهار طرف آن تاق‌های فرو ریخته قوسی شكل مشاهده می‌شود.
تپه سنگ چخماق در هشت كیلومتری شمال شاهرود قرار دارند و به دوره‌های اسلامی و قبل‌از اسلام تعلق دارند. تمدن لایه‌های تپه شرقی به دوره پیش از سفال مربوط است و چگونگی تكامل شهر را تازمان ساخت سفال نشان می‌دهد. در تپه سنگ چخماق اشیایی مانند قیر معدنی ، عود، صدف، تیغه‌ها و اشیاء استخوانی، پیكره‌های گلی و اشیاء سنگی از قبیل تبر، نوعی سنگ ساب، ماله، چكش و نوعی ابزار سنگ چاقو تیزكن كشف شده است.
بسطام شهر نمونه گردشگری در شش کیلومتری شمال شاهرود
شهر بسطام در شش کیلومتری شمال شاهرود واقع شده و در گذشته از شهرهای مهم ایالت قومس بوده که اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی آن در کنار حرم امامزاده محمد (ع) فرزند امام جعفر صادق و همچنین عارف بزرگ ایرانی بایزید بسطامی باعث گسترش مجموعۀ تاریخی این شهر طی قرون متمادی (قرن اول تا دورۀ معاصر) شد. این مجموعه دارای بناهای تاریخی متعددی است که به دلیل ارزش معماری بالای آن در کشور، كار مرمت اصولی و اقدامات اولیه برای ثبت آن در فهرست آثار جهانی یونسکو در حال انجام است.
مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی زیبا و وسیع که آثاری از دوران سلجوقی به بعد را شامل می شود در کنار مرقد و خانقاه متعلق به "ابویزید طیفوربن عیس بن سروشان بسطامی" ملقب به "سلطان العارفین" بایزید بسطامی است.
خود مرقد چیزی جز یک قبر ساده در گوشه جنوبی صحن باز مجموعه و در مجاورت گنبد و ایوان "غازان خان" نیست. گفته شده که پس از دفن بایزید در این محل در قرن سوم هجری هیچگاه بنایی بر فراز آن برپا نشده تا اینکه در قرن هشتم هجری به دستور "غازان خان" همزمان با بنای بقعه ای برای مزار امامزاده محمد(ع) بقعه ای نیز برای آرامگاه بایزید ساخته می شود تا بازمانده جسد وی بدان جا منتقل شود که به عللی این انتقال صورت نمی گیرد.
خانقاه یا صومعه بایزید در سمت غربی مرقد واقع است و شامل سه اتاق کوچک متصل به هم با سقف های کوتاه می شود، در بخشی از این بنا محراب گچبری زیبایی وجود دارد. بر بالای کتیبه ورودی به اتاق دوم تاریخ ۷۰۲ هـ. ق به چشم می خورد.
رواق هم یکی از اقداماتی که در دوره صفویه و در دوره حکومت "امیر غیب این استا" جلو مجموعه تاریخی بسطام صورت گرفته تبدیل حیاط مابین مسجد دوم بایزید و آرامگاه امامزاده محمد به یک فضای مسقف است که رواق نامیده شد.
منار آجری مجموعه تاریخی بسطام متعلق به دوره سلجوقی است
غازان خان پس از احداث ایوان ورودی امامزاده (ایوان جنوبی) در سمت شرق بین مسجد بایزید و ایوان ورودی و وسط منار دیواری می سازد و با استفاده از بناهای موجود بین مسجد دوم بایزید و آرامگاه امامزاده را مسقف می کند. کف رواق که در واقع حیاط مسجد دوم بوده است مورد بررسی قرار گرفته و قبرهای زیادی کشف شده که مربوط به دوران بایزید و بعد از آن است.
منار آجری مجموعه تاریخی بسطام در قسمت شرقی مسجد بایزید و متصل به آن قرار دارد. طبق کتیبه کوفی آجری منار مزبور در سال ۵۱۴ ه. ق در دوره سلجوقی ساخته شده است. تاج مناره در قسمت فوقانی و بوسیله چند ردیف آجر جینی هنرمندانه بوجود آمده است. پلکان های منار بصورت مارپیچی و بوسیله روزنه هایی که در بدنه مناره تعبیه شده نور داخل آن تامین می شود. این منار ۱۴ متر ارتفاع دارد.
مسجد اول بایزید بنای کنونی مسجد اول بایزید بشکل یک مربع مستطیل بوده و حاوی کهن ترین آثاریست که تا بحال در مجموعه کشف شده است و در عمقی تقریباً یک متر پایین تر از مسجد دوم قرار دارد که در سال ۱۳۵۳ پدیدار شد. در قسمتی از دیوارهای خشتی که بر روی قسمت شرقی آن بخش کوچکی از یک نقاشی دیواری نیز هویداست، می توان به زمانی کهن تر نسبت داد. مسجد اول فضایی کوچک و دارای محراب بوده که بایزید در آن نماز می گذارده است.
مسجد دوم بایزید بسطامی در کنار امامزاده محمد(ع) در مجموعه تاریخی بازیزد بسطامی واقع شده و از آثار جالب توجه قرن ششم و هفتم ه. ق است و دارای محراب گچبری نفی با نقوش هندسی، گیاهی، اسلیمی و گلهای چهارپر می باشد. بخش فوقانی محراب با کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق از دوره ایلخانی و قاجاری آراسته شده است.
مسجد ایلخانی نیز توسط خاندان معماران دامغانی که خالق کتیبه معروف مسجد بایزید هستند ایجاد یا تزئین شده است. ضلع شرقی این مسجد با مسجد بایزید مشترک است و قسمتی از گچبری های ایلخانی آن که در قسمت شمال دیوار شرقی زیر گچ پنهان بود بیرون آورده شد.
بنای زیبا و چشم نواز امامزاده محمد بسطام
امامزاده محمد(ع) در جنوب صحن مجموعه واقع و مدفن یکی از فرزندان امام صادق (ع) است. بنای امامزاده شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن است. بنای اولیه بقعه مربوط به غازان خان (۷۰۳-۶۷۰ ه. ق) و تعمیران آن مربوط به دوره الجایتو است.
ایوان امامزاده بلند و دارای تزئینات آجری فوق العاده زیبایی در نمای خارجی و همچنین دری از چوب مشبک ساده است. در قسمت بالای ایوان کتیبه ای با گچبری های ظریف و یک ردیف مقرنس ساده به چشم می خورد. سقف ایوان نیم گنبد است که از دو گوشواره تشکیل یافته و شامل نقاشی هایی به شکل ستاره های شش پر است. ازاره حرم از کاشی های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه ای به حاشیه ای از کاشی های گلدار پوشیده شده است.
گنبد غازان خان به صورت منفرد و نقشه مربع در مقبره بایزید و در کنار صحن مجموعه قرار دارد. بر فراز بنا گنبد زیبا و مخروطی شکلی قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی های فیروزه ای است.
ایوان غربی صحن در کنار گنبد غازان خان قرار دارد و سال ۷۱۷ ه. ق ساخته شده است. محوطه ایوان کوچک و بصورت بن بست دارای تزئیناتی شبیه سردر ورودی و دالان الجایتو است و آجر چینی آن شبیه نقش دالان ورودی است با این تفاوت که در این ایوان از سفال بی لعاب استفاده شده است.
دالان و ایوان الجایتو در مجاورت گنبد غازان خان در ضلع غربی صحن مجموعه تاریخی بسطام، ایوانی به ارتفاع ۱۴ متر قرار دارد که تاریخ ساخت این ایوان را به سال ۷۱۷ ه.ق و در زمان سلطنت سلطان محمد خدابنده الجایتو عنوان کرده اند. دالان مذکور شامل دو قسمت است که یکی سردر آن و دیگری دالان ورودی به صحن امامزاده محمد(ع) است.
در بالا و سر در کاشی های معرق فیروزه ای زیبایی به کار رفته و بر روی بعضی از کاشی ها چهار مرتبه کلمه "علی" به شکل خاص در قالب طرح مربع نقش شده است. سطوح همه دیوارها به جزمقرنس های گچی سقف ایوان با طرح ها سفالی لعابدار پوشیده شده است.
برج کاشانه با ۳۰ ضلع لبه دار چشم هر بیننده ای را خیره می کند
برج کاشانه بر اساس کتیبه سردر ورودی تاریخ بنای برج به سال ۷۰۰ه.ق است. این برج در مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع بسطام واقع شده است که ارتفاع آن از داخل ۲۴ متر و از بیرون ۲۰ متر است و شکل خارجی آن ۳۰ ضلعی لبه دار و تا زیر گنبد ادامه پیدا می کند. در اطراف و سردر دالان کوچکی که شبستان مسجد را به در ورودی برج متصل می سازد آیه الکرسی و حدیثی از پیامبر گچبری شده است. در ضخامت دیوار ورودی برج راه پله ای تعبیه شده است که تا زیر گنبد داخلی ادامه می یابد.
فضای داخلی برج ده ضلعی است که برآنها طاقنماهای تزیینی کم عمقی کار شده است. در قسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط کوفی دیده می شود که در آن نام الجایتو و سال ۷۲۳ ه. ق ثبت شده است. ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمه "بسم الله الرحمن الرحیم" به خط ثلث نوشته شده است.در زیر برج سردابه بزرگی وجود دارد که بوسیله روزنه مستطیل وسط برج بدان داخل می شوند. گنبد داخلی آجرچینی و بندکشی برج بسیار استادانه و ظریف اجرا شده است.
مقبره شیخ ابوالحسن خرقانی عارف قرن پنج هجری در قلعه نو خرقان شاهرود
آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی روی تپه ای در شمال دهستان قلعه نو خرقان در ۲۴ کیلومتری شمال شاهرود واقع و مدفن یکی از بزرگترین عرفای قرن چهارم و پنجم هجری قمری شیخ ابوالحسن خرقانی است.
وی را از مریدان بایزید بسطامی دانسته و گفته اند که ابوسعید ابوالخیر و ابوعلی سینا به خرقان رفته و با وی صحبت داشته و مقام معنوی وی را ستوده اند. از مریدان و شاگردان او می توان خواجه عبدالله انصاری را نام برد.
روی قبر شیخ یک قطعه سنگ مرمری قرار دارد که اشعاری برآن حک شده است. در جوار این مقبره مسجدی بوده که گنبدی مخروطی شکل و مزین به کاشی کاری های زیبا داشت. در حال حاضر از مسجد و گنبد یاد شده، فقط محراب آن باقی مانده است که برخلاف مسجد های دیگر این نواحی رو به مغرب است. محراب مذکور داری گچبری هی زیبا و استادانه به خط فارسی است. بنای کنونی آرامگاه در دوره اخیر به همت انجمن آثار ملی ساخته و با آجر و تزیین کاشی مزین شده است. در آرامگاه محراب گچبری مربوط به دوره ایلخانی دیده می شود.
از شیخ ابوالحسن خرقانی نقل است: "هرکه در این سرای درآید نانش دهید و از ایمانش مپرسید چه آنکس که در نزد باریتعالی به جان ارزد البته در نزد بوالحسن به نان ارزد".
مجن شاهرود، ماسوله ای در دل کویر برای کسب آرامش و طراوت
مجن شاهرود، با ویژگی های منحصر به فرد خود ماسوله کویر ایران لقب گرفته و مانند روستای ماسوله گیلان به گونه ای ساخته شده که بام هر خانه حیاط خانه فوقانی است و این عامل چشم انداز بی نظیری را به وجود آورده و این شهر را مستعد تبدیل شدن به قطب گردشگری استان کرده است.
مجن در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شاهرود در دامنه رشته کوه های البرز شرقی قرار گرفته و بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵برابر با پنج هزار و ۵۲۸ نفر جمعیت دارد. این شهر از شمال و شمال غرب به استان گلستان و از جنوب و جنوب شرق به شاهرود محدود می شود.
مجن در میان دره نسبتاً پهناوری میان دو رودخانه پی‌حصار و پیش‌ده بنا شده، به دلیل قرار گرفتن در منطقه کوهستانی، شهری بن‌بست است و تنها راه ارتباطی آن جاده‌ای آسفالت است که مجن را به شاهرود و بسطام ارتباط می‌دهد.
از نظر قدمت تاریخی وجود آثار و قلعه هایی در اطراف شهر و آثار و سفالینه هایی که در تپه های اطراف باقی مانده و نیز وجود دو درخت کهنسال اورس که در منطقه به نام سور مشهور است، نشانگر این است که از زمان جاری شدن چشمه های آب، زندگی نیز حضور خود را در این منطقه خوش آب و هوا آغاز کرده است.
در بافت قدیمی شهر دیوارها و سقف اتاقها با خاک قرمز و زرد تزئین شده اند و زیبایی دل انگیزی در کاربرد معماری بومی و اقلیم منطقه ایجاد کرده اند. مصالح به کار رفته در خانه ها از سنگ و چوب است روی دیوارهای سنگی اندود کاهگل شده و نمای آن گل قرمز اندود است. کوچه های تنگ و پر پیچ و خم و شیب دار آن با شیوه ساخت منازل مسکونی چشم انداز بافت را زیبا کرده است.
آبشار تنگه داستان و چشمه هفت رنگ، کویری سبز به نمایش می گذارد
مجن از جاذبه های گردشگری فراوانی برخوردار است که می توان به آبشار طبیعی تنگ داستان، منطقه سرسبز و دیدنی فرح زاد، چشمه هفت رنگ، آبشار سوری، بافت ماسوله گونه و غارهای طبیعی آن اشاره کرد که از موقعیت اقلیمی خنک و مطبوعی برخوردارند.
آبشار تنگه داستان در قسمت شمالی شهر در بین تنگه ای مشهور به داستان واقع شده است و وجه تسمیه آن به خاطر داستان هایی بوده که در زمان های قدیم درباره این تنگه نقل شده است. این آبشار در میان دو سنگ عظیم الجثه قرار دارد و بیننده در اولین نگاه می پندارد که سنگ ها در حال فرو افتادن است.
ریزش آب با گذشت قرن ها موجب شستن سنگ های آهکی کوه و ایجاد کانالی چند ده متری تا محل فعلی آبشار شده و آب فراوان این آبشار که در دامنه کوه واقع شده آنقدر سرد است که حتی نمی توان به چند متری آن نزدیک شد. آب این آبشار تأمین کننده بخشی از رودخانه شهر و منبع آب کشاورزی مردم منطقه به شمار می رود.
چشمه هفت رنگ واقع در منطقه گرماب در میان دره ای در دامنه کوه شاهوار در نوع خود کم نظیر است و آب گوگردی این چشمه ها خاصیت دارویی داشته و قدیم برای درمان امراض جلدی و استخوانی استفاده می شد.
از نخلستان های طرود شاهرود تا نمدمالی ابرسج و سرامیک سازی شاهرود
منطقۀ کویری طرود در ۱۲۰ کیلومتری جنوب شاهرود که بزرگترین نخلستان های شمالشرق کشور را در خود جای داده به همراه رمل های کویری زیبا و دیدنی چاه جام و بلندای زیبا و دیدنی آرامگاه پیرمردان (از نوادگان حضرت ابوالفضل(ع)) جلوه ای دیگر از قدرت یزدان پاک را در شهرستان به تماشا می گذارد.
نمد روستای ابرسج، بافت گلیچ، جاجیم و چوقا (نوعی پارچه پشمی) درشهر مُجن، منبت چوب، ساخت سازهای سنتی، گلیم بافی، تراش سنگ های نیمه قیمتی، سفال و سرامیک شاهرود، تابلو فرش، معرق کاشی، خراطی چوب (از فنون قدیمی شهر شاهرود) و رودوزی های سنتی از جمله رشته های فعال در این شهرستان شناخته می شود. شایان ذکر است صنعت سرامیک سازی شاهرود در عرصۀ بین المللی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
سوغاتی که صادرات آن چشمگیر است
از مهمترین سوغات شاهرود می توان به قیسی، برگه زردآلو و انگور اشاره کرد كه به خاطر كیفیت و تنوع نه تنها مورد توجه مسافران قرار می گیرد بلكه صادرات آن نیزچشمگیر است. برای تهیۀ صنایع دستی و سوغات شاهرود می توانید به نمایشگاه های نوروزی شاهرود در حد فاصل میدان ورودی شاهرود از سمت تهران (میدان الغدیر)، میدان ورودی شاهرود از سمت گرگان (آزادی) و پارک جنگلی چغولگیر واقع در بزرگراه شاهرود - بسطام (سه راهی مجن) مراجعه کنید.
الهام صادقی