به گزارش خبرنگار مهر، نشست «ساختارشناسی عدالت در نهج‌البلاغه» با سخنرانی مصطفی دلشاد تهرانی استاد دانشگاه علوم حدیث روز گذشته ۵ اردیبهشت ماه در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
وی در این نشست گفت: این مقوله را به سه قسمت تقسیم بندی می‌کنم که به اختصار توضیح خواهم داد. قسمت اول اینکه موضوع ساختار شناسی عدالت از کجا پیدا شده و چرا به عنوان یک مسئله آن را باید دنبال کنیم. دوم روش شناسی آن است و سوم ساختارشناسی عدالت. ما در سیره امام علی(ع) با سه مطلب مواجهیم که مسئله ایجاد می‌کند. ابتدا رفتار امام بیانگر ویژه‌ای برای عدالت است و اهمیت دادن بی مانند ایشان به عدالت است. دوم اینکه امیر مومنان(ع) حکومت را برای عدالت پذیرفته است و به تعبیری هدف اصلی آن عدالت بوده و سوم آموزه‌هایی از امیر مومنان(ع) باقی مانده که حاکی از این است که در یک دوران کوتاه و در یک گستره واقعاً قابل تأمل، به شکل جدی عدالت را پیاده کرده است.
وی ادامه داد: من درباره این سه موضوع سه نمونه از رفتار امام(ع) در نهج البلاغه را بیان می‌کنم. در مطلب اول باید نگاه و دغدغه عدالت وجود داشته باشد تا بتوان برای عدالت گامی برداشت. عبارت «همه کارهای نیک در برابر امر به معروف و نهی از منکر مانند آب دهانی در برابر دریای خروشان است» سخن عدالت خواهانه ای است که در برابر پیشوای ستمگر گفته می شود، این نگاه امیر مومنان(ع) در مورد عدالت است که زنده است و عجیب تر آن که از مردم دعوت می کند که با خودش به عدالت رفتار کنند. امام در میدان صفین می گوید با من این گونه رفتار کنید، اعتراض کنید، فریاد بزنید، داد بزنید.
این استاد دانشگاه افزود: این نمونه ای از یک عدالت زنده است و تا عدالت این گونه دیده نشود راه تحقق آن گشوده نمی شود. هیچ چیز مانند عدالت آباد و احیا نمی کند. این نگاه امام علی(ع) به عدالت است و حتی جان دین و احکام، عدالت است. اگر در جامعه ای عدالت نباشد هر چقدر هم دم از دین بزنند، دروغ است. عدالت مایه پاک شدن از گناهان و ستم هاست، یعنی اگر شما می خواهید ستم و گناه را در جامعه کم کنید، راه آن عدالت است و این روشی است که امام علی(ع) برای تحقق عدالت انتخاب می کند.
وی با بیان اینکه امیر مومنان(ع) به صراحت می گوید حکومت را برای عدالت خواسته ام گفت: برخی حکومت را برای قدرت، مکنت، ... می خواهند. امیر مومنان در کلام ۱۳۱ نهج البلاغه می گوید تمام این مبارزه ای که کردیم برای رسیدن به قدرت و چیزهای دنیوی نبوده بلکه برای رسیدن به عدالت است. همچنین در جمله ای در خطبه شقشقیه می فرماید اگر مردم حاضر نمی شدند و اصرار نمی کردند و اگر خداوند از عالمان تعهد عدم سکوت در برابر سیری ظالم و گرسنگی مظلومی را نگرفته بود، افسار شتر خلافت را به گردنش می انداختم و لقایش را به عطایش می بخشیدم.
وی با اشاره به اینکه دو گروه تلاش کرده اند که تصویری خشن از حکومت امام علی(ع) به تصویر بکشند و دو انگیزه پشت آن نهفته است افزود: یکی مخالفان حضرت علی(ع) بودند و کارهایی کردند از جمله اینکه رقم کشته شدگان را در جنگ های امام علی (ع) بالا بردند و به فرض مثال گفتند در جنگ جمل ۲۰ هزار نفر کشته شدند در حالیکه تاریخ نگاران نزدیک به آن دوره که تحقیق کرده اند، کشته شدگان جنگ جمل را حدود ۱۲۰ نفر گزارش کرده اند.
دلشاد تهرانی تأکید کرد: هر جا امیر مومنان(ع) برنامه عدالتش محقق شده شرایط رفاه برای مردم نیز فراهم شده است. اگر این اخبار درست باشد پس یک امر نادر در یک زمانه کوتاه اتفاق افتاده که در عالم بی نظیر بوده است. این سه مسئله یعنی حساسیت، نوع نگاه و پذیرش حکومت برای عدالت و شواهدی که به نظر می رسد عدالت تا اندازه زیادی محقق شده است اگر این سه تا را بپذیریم آن موقع با این مسئله مواجه می شویم که چگونه ممکن است؟ در پاسخ به این مسئله باید یک کار پژوهشی کرد که آیا در نظریه و مدل امام می توان ساختار عدالت را یافت یا نه؟ یعنی با حرفهای عاطفی نمی شود به عدالت رسید مگر اینکه یک ساختار مبتنی بر عدالت داشته باشیم.
وی با بیان اینکه جرج جرداق می گوید امیرمومنان از نظر عاطفی تحت تأثیر قرار می گرفته اما شمشیر عدالت را کشید و غده های سرطانی ظلم را خشکاند یادآور شد: به نظرم نمی شود به این سادگی این مهم را انجام داد مگر اینکه مدلی وجود داشته باشد. برای اینکه به سراغ روش برویم بهترین منبع نهج البلاغه است. نهج البلاغه در رجب سال چهارصد هجری تمام شده است. سید رضی از نظر سبک شناسی چند ویژگی را در سبکش رعایت کرده است. اول اینکه گزیده است و بنا بر مشرب حدیثی خودش چیزهایی را آورده که صحت بالایی دارد، دوم بلیغ ترین را آورده و حسن بلیغ بودن آن این است که سخن، وقتی تا اندازه ای بالا برود جعل آن سخت است و احتمال آن پائین می آید. ویژگی دیگر تنوع موضوعی را رعایت کرده در عین حال تنوع ساختاری را رعایت نموده است.
دلشاد تهرانی افزود: اما از نظر روش نکاتی را باید رعایت کرد. سید رضی پیوستگی تاریخی را رعایت نکرده و در جاهایی تقطیع و تنظیم کرده است یعنی در موارد متعددی از یک خطبه چند جمله را برداشته و چند جمله دیگر را از خطبه دیگر برداشته و آنها را در کنار هم گذاشته و یک خطبه ساخته است. اگر ما بخواهیم از نظر روش به آن اتکا کنیم باید متن را در زمانه تاریخ آن ببینیم. اگر همه اینها را رعایت کنیم می توانیم ساختاری درآوریم که شامل سه بخش است. بخش نخست مفهوم شناسی عدالت، بخش دوم ملازمه شناسی و بخش سوم وجود شناسی عدالت است که این سه به هم متصلند.
وی در ادامه با اشاره به این سه مطلب گفت: از مطالب امیر استنباط می شود که ما تا عدالت را درست نفهمیم نمی دانیم به دنبال چه چیزی هستیم. دوم اینکه عدالت در پیوند با چه چیزهایی معنا پیدا می کند. عدالت با یک سری چیزها گره خورده است و جدا ناپذیر است. سوم عدالت در یک جامعه مانند محلول ریخته شده در ظروف مرتبطه است. نمی شود گفت ما عدالت اجتماعی می خواهیم بدون عدالت سیاسی.
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه با توضیح عدالت از نگاه امام علی(ع) گفت: از مطالب و رفتار امام پنج مفهوم از عدالت استنتاج می شود. اول قرار دادن و قرار گرفتن هر چیز در جای خودش. این معنای سنتی عدالت است اما امام(ع) آن را با نگاه و بیان خاص خود مطرح می کند. بخاری، حدیثی از پیامبر نقل می کند که بسیار شنیده اید. می گوید هر وقت کار به نا اهل سپرده شد منتظر فاجعه باشید. دومین مفهوم انصاف و داد است. امام می گوید جایی که انصاف نیست عدالت هم وجود ندارد و سوم مفهوم عدالت در برابر امور و قوانین است. در نامه ۵۹ حضرت امیر همین نظر را دارد. چهارم، رعایت حقوق و رساندن حق هر ذیحقی به او است. حال این امور سیاسی، اجتماعی و... است. در خطبه ۲۱۶ امام می فرماید اگر مردم حقوق والی را ادا کنند و حکومت هم حق مردم را ادا کند، حق در بین آنها ارجمند می شود و این گونه دین جاری می شود و به تبع آن عدالت هم جاری می شود.
وی افزود: نمی شود حقوق آدمها رعایت نشود و بعد بخواهیم عدالت رعایت شود. پنجمین ویژگی، اعتدال و میانه روی است که یکی از مفاهیم عدالت است. این پنج مفهوم در فرمایشات امیر به چهار ملازمه می رسند. یعنی عدالت از نظر امیرالمومنین به چهار چیز دیگر گره خورده است که عبارتند از آزادی، اخلاق، حقوق و قانون. امیرالمومنان(ع) معتقد است در جامعه ای که مردم آزاد نیستند که سرنوشت خودشان را رقم بزنند عدالت هم محقق نمی شود. نمی شود کاری مبتنی بر عدالت انجام گیرد جز اینکه بر اخلاق مبتنی باشد. در واقع عدالت در گرو راستی و در گرو عهد و پیمان است.
دلشاد تهرانی همچنین گفت: مسأله سوم حقوق است. باید در تمام امور حقوق تعریف شود و به آن پایبندی نشان داده شود تا عدالت بتواند سامان بیابد و چهارمین موضوع ملازمه، قانون است. امکان ندارد که با قانون شکنی و دور زدن قانون و حریم شکنی عدالتی سامان بیابد. اگر عدالت می خواهد محقق شود باید قانون رعایت شود و هیچ مقام یا موقعیتی نباید فراقانونی باشد.
وی در پایان گفت: با این چهار ملازمه می توان یافت که عدالت باید در همه وجوه آن رعایت و دیده شود یعنی در وجه سیاسی، اجتماعی، خانوادگی، مدیریتی، .... دیده شود. حضرت امیر سعی کرده است که عدالت را در همه این امور پیدا کند و آن را وارد کند. امام علی(ع) در جایی می فرماید هرگز جامعه رنگ سلامت نمی بیند مگر در آن جامعه انسان ضعیف و ناتوان بتواند حقش را از قوی بگیرد. به نظر می رسد که چنین است و اگر مردم بتوانند دادشان را از حکومت ها بگیرند، هر زمانی این گونه شد عدالت محقق می شود. حضرت در مسائل فرهنگی برخلاف مسائل اقتصادی می گوید مردم باید هیچ محدودیتی برای حرف، نظر، عقیده نداشته باشند و اخبار را تمام و کمال بشنوند و به نظر می رسد این مدلی است که می شود از نهج البلاغه درآورد و محل تأمل قرار داد