این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده کم آبی و مدیریت بحران آب در استانهای کشور» منتشر شده است. دومین «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است. نخستین پرونده ویژه استان ها با عنوان«پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» را می توانید در اینجا بخوانید.
به گزارش خبرنگار مهر، سال هاست که آثار مرگبار خشکسالی در مناطق مختلف خراسان جنوبی نمایان شده است و ارائه آمارهای تکان دهنده تخلیه روستاها، افزایش روند مهاجرت به شهرها و فراخ شدن جولانگاه سوداگران مرگ نمونه ای از این آثار است.
خشکسالی مداوم در خراسان جنوبی موجب از بین رفتن بستر اشتغال شده و فعالیت روز مره مردم اغلب روستاهای این منطقه رو به خاموشی گراییده و آثار حیات هر لحظه ضعیف تر می شود.
قنات ها که روزگاری آبادانی را در روستاها جاری می کرد به دلیل خشکسالی ها رو به خاموشی و خشک شدن رفته و حتی نوشیدن جرعه ای آب گوارا از ته دل قناتهای خروشان بر دل اهالی آن مانده است.
کاهش بارندگی ها در طول ۱۷ سال گذشته سبب خشک شدن ۱۵درصد قنات های استان و کاهش ۳۰ درصدی آبدهی قنات های باقی مانده شده و از سوی دیگر خشک شدن قنات ها بسیاری از کشاورزان و واحدهای صنعتی را مجبور به حفر چاه‌های غیرمجاز و آبکشی بیش از حد از آن کرده که شاید یکی دو سال مشکل آنها را حل کند، اما به مرور بر مشکلات آنها می افزاید.
خشکسالی ها امان روستائیان استان را بریده و علی رغم داشتن شبکه های لوله کشی آب، آبی برای نوشیدن ندارند و تمام چشم امیدشان به تانکر های آبرسانی است به طوریکه در حال حاضر بیش از ۴۰۰ روستای خراسان جنوبی با تانکر آبرسانی می شوند.
تانکر های آب سیار تنها امید مردم برای رفع تشنگی
اهالی یکی از روستاهای سربیشه در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه خشکسالی های چندین ساله سبب خشک شدن قنات این روستا شده است، گفت: مردم آب شرب و بهداشتی خود را به سختی تهیه می کنند و تنها امیدشان برای رفع تشنگی رسیدن تانکرهای آب سیار است.
محمد علیپور با اشاره به اینکه تانکرهای آبرسانی سیار هر هفته یکبار به روستا می آیند، ادامه داد: اگر فقط یک روز این تانکرها تاخیر کنند معلوم نیست چه بر سر مردم روستا می آید اما مردم ناچار هستند چشم انتظار باشند.
وی بیان کرد: عمق فاجعه خشکسالی در این مناطق به حدی است که دیگر علفی هرز در زمینهای کشاورزی و مراتع نمی روید و دامداری در این خطه در حال نابودی است.
خشکسالی و نبود علوفه روستاییان را ناچار به فروش اقساطی دام ها کرد
یکی دیگر از کشاورزان و دامداران روستای لانو سربیشه به خشکسالی های چندین ساله در این روستا اشاره می کند و می گوید: آب قنات روستا کم شده و مقداری آبی هم که باقی مانده غیر بهداشتی است.
محمد اسماعیلی با بیان اینکه در حال حاضر آب شرب مردم روستا هفته ای دوبار توسط تانکر سیار از سوی اداره آب و فاضلاب روستایی تامین می شود، اضافه کرد: خشکسالی و نبود علوفه برای دام مردم روستا را ناچار به فروش دام های خود حتی به صورت اقساطی کرده است.
یکی از اهالی روستای سیوجان شهرستان خوسف با بیان اینکه این روستا در سال های گذشته دارای قناتی قدیمی با ۵۰۰ حلقه چاه بوده است، بیان داشت: در گذشته شغل همه مردم کشاورزی بود اما با خشک شدن این قنات اکنون چندین رشته قنات در اطراف روستا حفر شده که مردم با استفاده از آن کشاورزی می کنند.
علیجان محمدی ادامه داد: با وجود خشکسالی های چند سال گذشته سطح آب های زیر زمینی کم شده و جهاد کشاورزی نیز با نصب کنتورهای هوشمند مقدار برداشت از چاه ها را محدود کرده است.
وی عنوان داشت: با همه این مسائل خوشبختانه وضع روستای ما از بقیه روستاها خیلی بهتر است، روستاهایی هستند که حتی چاه هم ندارند و آب خوردنشان هم با تانکر به آن ها می رسد.
غلامرضا بیگمی نیز یکی از اهالی روستای گلینوک شهرستان بیرجند است که او هم از کم آب شدن و غیر بهداشتی بودن قنات روستای خود گله دارد و می گوید: آب قنات روستا در سال های گذشته شیرین و قابل خوردن بود اما با خشکسالی های چند سال اخیر آب قنات کم و غیر قابل مصرف برای شرب شده است.
وی با بیان اینکه شغل اصلی مردم این روستا دامپروی است، بیان کرد: هر چند در ابتدای سال بارندگی های خوبی داشتیم اما بازهم این بارندگی ها کافی نبوده و با گذشت سه ماه از سال دیگر مرتعی برای چرای دام ها نداریم و اهالی روستا از جمله خود من به عنوان بزرگ روستا ناچارم گوسفندان را به فروش برسانم.
وی اضافه کرد: متاسفانه با وجود این همه خشکسالی حتی خریداری برای دام ها وجود ندارد اگر هم کسی پیدا شود آن ها را به صورت اقساطی از ما می خرد.
به گفته وی دیگر هیچ کدام از فرزندان و جوانان این روستا در روستا زندگی نمی کنند و همه آن ها بعد از رسیدن به سن مناسب از روستا به شهر برای کار مهاجرت کرده اند.
نبض شاهرگ حیاتی روستاهای خراسان جنوبی کند می زند
به دنبال خشکسالی‌های پی در پی و استفاده بی‌رویه از منابع آبی؛ نبض قنوات به عنوان شاهرگ حیاتی روستاها کند شده است به طوری که رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی در گفتگو با مهر می گوید: از مجموع ۶ هزار و ۲۳۵ رشته قنات در استان بر اثر خشکسالی های پیاپی بیش از ۶۰۰ رشته قنات خشک شده است.
وی گفت: همچنین در حال حاضر یک هزار و ۷۰۰ رشته قنات نیز در استان هستند که مراحل ثبت آن ها در وزرات نیرو تمام نشده است.
هاشم ولی پور مطلق ادامه داد: علاوه بر این ها قنات هایی هم در استان وجود دارند که خشک شده اند و دیگر اثری از آن ها باقی نیست.
وی بیان داشت: همچنین بر اثر خشکسالی حدود ۳۰ درصد آبدهی قنوات استان کاهش یافته است.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی تاکید کرد: قنات ها به غیر از اینکه آب شرب روستاییان را تامین می کنند یک اثر تاریخی و فرهنگی هستند که باید حفظ شوند.
ولی پور مطلق با اشاره به اینکه بعضی از قنات های خشک شده دیگر قابل مرمت و بازسازی نیستند و برخی نیز تاکنون مرمت شده اند، عنوان داشت: برای اینکه تمام قنات های استان مرمت و سرپا شوند به حدود ۳۴۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
وی اضافه کرد: خشکسالی ها همچنین سبب کاهش سطح آب های چاه های کشاورزی شده است.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، سرانه مصرف آب در بخش کشاورزی را حدود ۹۱ درصد عنوان کرد و افزود: در حال حاضر بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرف کننده آب هستند که نیازمند مدیریت صحیح در این بخش هستیم.
آثار حیات از روستاها رخت بر می بندد/۵۰ درصد روستاها خالی از سکنه شدند
به دنبال خشک شدن قنات ها که اصلی ترین منبع تامین آب مورد نیاز روستاییان بود روستاهای استان با سرعت فزاینده ای در سالهای اخیر در حال خالی از سکنه شدن است و آمار تکان دهنده خالی از سکنه شدن روستاها در استان مرزی مانند خراسان جنوبی حکایت از این خواهد داشت که اگر تدبیری برای آن نشود در آینده نه چندان دور امنیت شرق را به خطر خواهد انداخت.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی از خالی از سکنه شدن ۵۰ درصد روستاهای استان خبر می دهد و می گوید: از سه هزار و ۵۶۳ آبادی خراسان جنوبی، هزار و ۶۸۰ آبادی خالی از سکنه شده‌اند.
ولی پور مطلق مهم ترین علل مهاجرت روستاییان را خشکسالی و بحران آب می داند و بیان می کند: اگر بخواهیم برای رفع محرومیت و مهاجرت روستاییان استان چاره‌اندیشی کنیم باید در بخش کشاورزی چاره‌اندیشی شود.
ولی پور مطلق با بیان اینکه در حال حاضر خیلی ها اعتقاد دارند که موضوع خشکسالی یک بحران نیست بلکه یک پدیده طبیعی است، بیان داشت: باید توجه داشته باشیم وقتی پدیده ای ۱۷ سال به طول انجامد و به عنوان مثال سبب کاهش ۶۰ متری سطح سفره های آب زیرزمینی استان شود، موضوع به یک بحران تبدیل شده است.
وی عنوان داشت: در همین راستا نیاز است تا کمیته ای در استان تشکیل شود تا به بحرانی بودن خشکسالی توجه شود.
وی با بیان اینکه خشکسالی و به تبع آن بحران کم آبی بخش کشاورزی استان را آسیب پذیر کرده است، گفت: هم اکنون کرم خراط در مزارع کشاورزی خراسان جنوبی بیداد کرده و یکی از عوامل اساسی این آفت، خشکسالی است.
وی کاهش عملکرد و کاهش تولیدات کشاورزی را از دیگر پیامدهای خشکسالی در استان برشمرد.
اجرای طرح افزایش بهره وری با تکیه بر خرید محصول و عرضه نهاده در استان
ولی پور مطلق با اعلام پیامدها و آثار مرگبار خشکسالی که در روستا ایجاد شده است اما بازهم این امید را دارد که کشاورزی می تواند محور توسعه استان و تامین کننده امنیت شرق باشد.
وی می گوید: علی رغم اینکه با وضیعت نامناسب و غیر برخوردار در بخش کشاورزی روبه‌رو هستیم اما ۲۸ درصد سهم ارزش‌افزوده استان مربوط به بخش کشاورزی است و می توان با برنامه ریزی صحیح و اصولی و حمایت از این بخش دوباره رونق را به روستاها بازگرداند.
وی به برنامه های سازمان جهاد کشاورزی استان برای تغییر ژنتیکی محصولات کشاورزی برای مصرف کمتر آب اشاره کرد و گفت: ژنتیک علم پیچیده ای است چرا که برخی از صفات به هم وابسته هستند با این وجود در حال حاضر چند طرح مطالعاتی در این حوزه در حال انجام است.
وی انجام کار مطالعاتی بر روی گونه های مختلف گندم، گونه های زرشک و گیاهان دارویی را از جمله این طرح ها عنوان کرد و گفت: ما به دنبال شناسایی محصولات کم آب هستیم که بتوان روی آن ها به صورت صنعتی کار کرد.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با بیان اینکه در زمینه تغییر الگوهای کشت نیز کارهای زیادی در حال انجام است، عنوان داشت: تغییر الگوی کشت کار سخت و زمانبری است چراکه نمی شود کشاورز را مجبور به کاشتن محصولی کرده به همین دلیل ما به دنبال ایجاد مشوق ها در این زمینه هستیم.
ولی پور مطلق ادامه داد: در همین راستا طرح افزایش بهره وری با تکیه بر خرید محصول و عرضه نهاده به عنوان پایلوت در خراسان جنوبی اجرا خواهد شد اما نیاز به همکاری استانداری در این زمینه هستیم.
وضعیت بحرانی منابع زیر زمینی و بیلان منفی ۱۸۵ میلیون متر مکعبی آب
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان جنوبی نیز در گفتگو با مهر از وجود ۱۱ هزار و ۷۴۰ منبع آب در استان خبر داد و گفت: سالانه یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب از منابع آب زیرزمینی استان برداشت می‌شود که از این مقدار چهار میلیون مترمکعب به صورت غیرمجاز و بالغ بر ۱۸۵ میلیون مترمکعب اضافه برداشت آب در استان انجام می شود.
حسین امامی ادامه داد: با توجه به برداشت‌های مازاد از این منابع، در حال حاضر ذخایر آب زیرزمینی استان با کسری ۱۸۵ میلیون مترمکعبی مواجه است.
به گفته وی ما در استان ۱۷ درصد مصرف مازاد آب داریم این در حالی است که باید ۲۵ درصد کاهش داشته باشیم.مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان جنوبی: ۲۰محدوده آبی استان ممنوعه و در معرض خطر هستند
امامی به وجود ۴۰ محدوده مطالعاتی آب در سطح استان اشاره کرد و افزود: از این تعداد ۲۱ محدوده بحرانی و ۲۰ محدوده ممنوعه و در معرض خطر هستند.
وی همچنین از وجود یک هزار و ۹۵۰ حلقه چاه در استان خبر داد و گفت: ۷۵۰ میلیون متر مکعب پروانه داریم که ۱۶۰ میلیون متر مکعب چاه ها مازاد بر پروانه ها بهره برداری می کنند.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان‌جنوبی به آثار و تبعات خشکسالی بر منابع آبی استان اشاره کرد و افزود: در سال آبی گذشته سطح آب دشت های استان به طور متوسط ۲۷ سانتی متر کاهش یافته است.
امامی بیشترین کاهش سطح آب را مربوط به بشرویه با ۷۸ سانتی متر دانست و گفت: بعد از آن به ترتیب سده با ۶۳ درصد افت و سرایان با ۵۳ سانتی متر بیشترین کاهش سطح آب را داشته اند.
وی با بیان اینکه مجموع کسری مخازن استان در سال آبی ۹۲- ۹۳ حدود ۱۷۰.۴ میلیون متر مکعب بوده است، بیان داشت: از ابتدای راه اندازی شبکه اندازه گیری استان به صورت تجمعی ۳.۳ میلیارد متر معکب کسری مخزن داریم.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان‌جنوبی با اشاره به اینکه با خشکسالی های چندین ساله توان آبخوان های استان بسیار کاهش یافته است، عنوان داشت: در حال حاضر نسبت کسری مخزن به برداشت آبخوان ها حدود ۱۱ درصد است که این نسبت در کشور حدود هفت درصد است.
دو برابر شدن شیب افت ارتفاغ آب های زیر زمینی
امامی اضافه کرد: همچنین محاسبه نمودار متوسط ارتفاع مطلق آب زیر زمینی در سال آبی قبل از سال ۸۰-۸۱ و بعد از آن نشان می دهد که شیب افت از سال ۸۰-۸۱ به بعد نسبت به قبل از آن دو برابر شده است.
غلامی: در حال حاضر تنها ۲۴درصد آب استحصالی استان کیفیت مطلوب داردوی به افزایش شوری آب در سال های گذشته اشاره کرد و گفت: مقدار شوری آب دشت قاین در اردیبهشت ۹۳ نسبت به اردیبهشت ۸۷ حدود ۱.۳ برابر و در بیرجند نیز ۱.۱۱ برابر شده است.
به گفته وی در حال حاضر ۶ درصد از آب استان در بخش شرب، دو درصد در بخش صنعت و مابقی در بخش کشاورزی مصرف می شود.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان جنوبی با بیان اینکه باید برای کاهش دغدغه های مصرف آب مدیریت منابع را به خود مردم بدهیم و مردم خود برای منابع آبی‌شان برنامه ریزی کنند، بیان داشت: در حال حاضر ۱۱ پروژه در این خصوص در حال انجام است که سال گذشته بخاطر کمبود اعتبارات این پروژه ها متوقف شده است.
معاون مدیریت امور آب و خاک جهاد کشاورزی خراسان جنوبی نیز در زمینه بحران آب و تاثیر آن بر منابع آبی استان می گوید: ۳۸ درصد منابع آبی استان دارای کیفیت نامطلوب و شوری بالا است.
حسن غلامی عنوان کرد: در حال حاضر تنها ۲۴درصد آب استحصالی استان کیفیت مطلوب را دارد.
گزارش: فاطمه زیراچی- عالیه نخعی