این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده کم آبی و مدیریت بحران آب در استانهای کشور» منتشر شده است. دومین «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است. نخستین پرونده ویژه استان ها با عنوان«پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» را می توانید در اینجا بخوانید.
خبرگزاری مهر - گروه استانها: آب به‌عنوان مهم‌ترین نیاز حیات بشر، امروزه نه‌تنها در عرصه زیست موجودات زنده نقش اصلی را دارد، بلکه به‌عنوان عاملی حیاتی در تعاملات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایفای نقش می‌کند. تحقیقات و پژوهش‌های مربوط به حوزه آب از جمله اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری، نگهداری، بهداشت و انتقال آب از مهم‌ترین دغدغه‌های علمی روز دنیا هستند.
در سالهای اخیر رشد جمعیت و توسعه صنعتی همراه آن و استفاده از کودهای مختلف در کشاورزی باعث شده که آب‌های زیرزمینی هر روزه با مواد شیمیایی جدیدی آلوده شوند و به‌مرور زمان از کیفیت آنها کاسته شود.
مدیرکل بحران استانداری خوزستان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: مشکل بحران آب از بحث خشکسالی و کمبود آب از سال ۸۱ و ۸۲ پیش‌بینی‌ها شروع شد. ضمن اینکه در خوزستان تنها در سال ۸۷ افزایش بارندگی داشتیم و بعد سیر نزولی بود. سال زراعی ۹۳ ـ ۹۴ در استان خوزستان ۳۴ درصد کاهش نسبت به سال نرمال داشتیم. در تمام شهرستان‌ها هم آمار گرفتیم؛ مثلا در ماهشهر ۵۲ درصد و در آبادان ۵۱ کاهش بارندگی نسبت به سال نرمال داشته و وضعیت حادی بوده است.
هاشم بالدی افزود: امسال وضعیت بارندگی در ماهشهر نسبت به سال گذشته ۵۰ درصد، شادگان ۵۶ درصد و شوش هم ۵۸ درصد کاهش داشته‌اند. امسال به‌صورت کلی در اکثر استانها نسبت بارش کاهش داشته و بحث خشکسالی کشوری است.
وی تصریح کرد: بارندگی در استان خوزستان، امسال ۶۵ درصد نسبت به سال زراعی گذشته کاهش داشته است. البته این نکته نباید فراموش شود که اکثر استانها دچار خشکسالی و کاهش بارندگی شده‌اند.
وجود پنج رودخانه جاری در خوزستان
مدیرکل بحران استانداری خوزستان بیان کرد: استان ما پنج رودخانه جاری دارد و از نظر آب‌های جاری و رودخانه رتبه یک کشور را دارد. مدیریت بحران خوزستان در این‌گونه موضوع‌ها ورود پیدا کرده تا بلکه بتوانیم مقداری از مشکلات موجود استان در حوزه کمبود آب را با انجام کارهای علمی کاهش دهد.
بالدی ادامه داد: جلسات مختلفی را برای برگزاری یک سمینار در دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار کرده و پیشنهاد دادیم تا مشکلات کیفی و کمی آب، معضلات سرشاخه‌ها، پساب‌های هدایت‌شده به رودخانه و عدم توجه به پدافند غیرعامل به‌عنوان محورهای اصلی سمینار در نظر گرفته شوند. توسعه پایدار با نگاه به مدیریت رودخانه نیز از دیگر محورهای پیشنهادی ما بود چون توسعه‌های صنعت و کشاورزی در خوزستان باید با نگاه مدیریتی به منابع آبی باشد.
وی عنوان کرد: برای زمین‌های کشاورزی حوزه رودخانه دز و کارون، کشت بدون محدودیت را با مدیریت صحیح منابع آبی اعلام کردیم تا کشاورزان در بحث استفاده از آب ورود پیدا کرده و با استفاده‌های بهینه به کار خود ادامه دهند.
نبود فرهنگ مصرف آب کشاورزی
مدیرکل بحران استانداری خوزستان یادآور شد: متأسفانه حلقه مفقوده این استان در بخش کشاورزی بحث فرهنگ‌سازی نحوه استفاده از آب است. به نظر من کشاورزان باید فرهنگ استفاده از آب و مشکلات کمبود آب استان را دانسته و خودشان برای استفاده بهینه آب در کشاورزی پیش‌قدم شوند. اگر کشاورزان خودشان پیش‌قدم شده و آگاه‌سازی شوند قطعا شاهد پیشرفت‌های بسیار خوبی در این حوزه خواهیم بود.
بالدی اضافه کرد: برای رودخانه‌های مارون، زهره هندیجان و کرخه هم جلساتی تشکیل داده و درخواست رهاسازی آب از سدهای سیمره و کوثر را به وزارت نیرو داده‌ایم. مقررشده تا در جلسات بعدی نتایج پیگیری‌های این تقاضا را احصاء کرده و در صورت موافقت وزارت نیرو، جهاد کشاورزی استان هم باید نسبت به استفاده آبیاری‌های صحیح برای کشاورزان اقدام کند. اگر هم با این درخواست موافقت نشد که باید شاهد ممنوعیت کشت باشیم.
وی در پاسخ به این سؤال که آینده خوزستان با ادامه این روند چگونه خواهد بود، گفت: با این روندی که اکنون در حال طی شدن است و همچنین پیش بینی شده که سال آینده هم وضعیت بارندگی بهتر از امسال نخواهد بود به نظر من آینده استان مواجهه با تنش و بحران آب خواهد بود.
مدیرکل بحران استانداری خوزستان گفت: امسال از ۳۱ استان، ۲۷ استان کاهش بارندگی داشتند. از کل کشور که حدود ۱۷ و هشت‌دهم درصد کاهش بارندگی داشتیم سهم استان ۳۳ و هشت‌دهم بوده یعنی بالاتر از میانگین کشوری شاهد کاهش بارندگی بوده‌ایم.
بالدی عنوان کرد: برای استان باید برنامه‌ریزی جامعی داشته باشیم که شامل بحث شبکه‌های آبیاری سازمان آب و برق که باید تعریف‌شده و کنترل‌شده باشد و همچنین در ارتباط با مدیریت کشت یا نوع الگوی کشت هم باید روشی انتخاب شود که از نظر مصرف آب کمتر بوده و در عین حال سودآوری بیشتری باشد.
تغییر الگوی کشت
وی با اشاره به اینکه باید برای نگهداری باغات دائمی باید برنامه‌ریزی شود، گفت: یکی از مواردی که در جلسه وضعیت آب کشاورزی داشتیم این بود که سازمان آب و برق باید طرح جامع مدیریت آب و سازمان جهاد کشاورزی نیز باید طرحی برای الگوی کشت را تعریف کنند.
مدیرکل بحران استانداری خوزستان یادآور شد: یکی از برنامه‌های در دست اقدام استانداری خوزستان، بحث جلوگیری از انتقال آب بیش از حد از سرشاخه‌های رودخانه‌های خوزستان است. البته وزیر نیرو در آخرین سفر خود به خوزستان اعلام کرد که هیچ برداشتی از سرشاخه‌ها به غیر از برای آب شرب نداشته‌ایم.
بالدی تأکید کرد: از مرداد ۹۲ تا اکنون هیچ‌گونه آبی منتقل نشده و برنامه‌های انتقال هم لغو شده است. حتی بحث احداث سدهای معشوره لرستان یا سد چمشیر بوشهر همه متوقف شده‌اند.
طرح آب‌رسانی غدیر طبق پیش‌بینی پیش نمی‌رود
وی تصریح کرد: برای کیفیت آب شرب در خوزستان و تصفیه آن طرح آب‌رسانی غدیر تعریف شد که متأسفانه وضعیت بهره‌برداری از این طرح طبق برنامه پیش نمی‌رود. البته خوزستانی‌ها باید به این نکته توجه داشته باشند که از آبی که در حال حاضر دارند باید به‌صورت بهینه مصرف کنند. همچنین باید برنامه‌ریزی‌های لازم انجام شود تا پساب‌های شهری و کشاورزی نباید وارد رودخانه شود.
مدیرکل بحران استانداری خوزستان بیان کرد: پیگیری‌هایی انجام دادیم تا کلیه پساب‌ها و فاضلاب‌های بیمارستان‌های استان از رودخانه‌ها جدا شود که خوشبختانه این اقدامات به نتیجه رسیده و در حال حاضر پساب و فاضلاب هیچ بیمارستانی در خوزستان به رودخانه‌ها سرازیر نمی‌شود. بحث جمع‌آوری فاضلاب‌های شهری در چند نقطه اهواز را نیز در دستور کار قرار داده‌ایم.
بالدی ادامه داد: در حال تلاش برای مهیاکردن تأسیسات ایستگاه‌های تصفیه‌خانه شرق اهواز هستیم تا هر چه سریع‌تر آن را راه‌اندازی کنیم. با راه‌اندازی این تصفیه‌خانه تمام فاضلاب‌های شرق جمع‌آوری شده و آب تصفیه‌شده آن‌هم می‌تواند در مصارف دیگر استفاده شود. برای راه‌اندازی این ایستگاه نیاز به تأمین اعتبار برای خرید تجهیزات هستیم.
وی یادآور شد: در غرب اهواز هم دو نقطه داریم که باید مشکل آنها توسط آبفا حل شود. زه آب شیلات و کشاورزی باید طوری برنامه‌ریزی شود که زه آب شیلات را برای کشاورزی استفاده کنند چون کود هم دارد.
شوری بالای آب در آبادان و خرمشهر
مدیرکل بحران استانداری خوزستان در ارتباط با کیفیت آب شرب در خوزستان گفت: هم‌اکنون در شمال استان کیفیت آب شرب تا حدودی خوب است به جز دو منطقه در دهدز که نیاز به ساماندهی شبکه آب و فاضلاب دارند. در جنوب استان شهرهایی مثل آبادان و خرمشهر با بحث شوری آب و ای. سی بالا مواجه هستند که باید برای آنها چاره‌ای اندیشید. متأسفانه بحث کمبود اعتبار در استان برای مسئله آب و فاضلاب بسیار شدید است.
بالدی در پاسخ به این سؤال که چرا برخی از شهرهای استان مثل مسجدسلیمان یا برخی از روستاها قطعی آب مکرر هست، گفت: مسجدسلیمان بحث ایرادات شبکه آب‌رسانی را دارد به این صورت که شبکه‌های موجود در شهر توانایی انجام کار به‌صورت ۲۴ ساعته را ندارند. در ارتباط با روستاها هم باید گفت به‌عنوان مثال وقتی ۲۰ روستا با هم به یک شبکه پمپاژ آب وصل هستند قطعا هنگام آب‌رسانی به‌صورت یکجا برای ۲۰ روستا آب دچار افت فشار می‌شود.
هدر رفت بالای آب در خوزستان
معاون درآمد و امور مشترکان آبفا خوزستان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: در مورد موضوع افت فشار باید گفت خوزستان یکی از استان‌هایی است که هدر رفت آب در آن بالا بوده و یکی از دلایل این هدر رفت هم‌جنس زمین و شوره‌زار بودن آن است.
محسن درفشان افزود: مصرف آب وقتی بالا برود، قطعا آب ورودی به ایستگاه‌های پمپاژ کاهش پیدا می‌کند و این فشار زیادی که از طریق شبکه به پمپاژ وارد می‌شود باعث کاهش افت فشار آب می‌شود.
وی تصریح کرد: بسیاری از شبکه‌های انتقال آب فرسوده بوده و به این دلیل هنگام انتقال آب، چون لوله‌ها دچار شکستگی می‌شوند مشترکان در نهایت با قطعی موقت و در برخی مواقع مقطعی آب تا هنگام انجام کامل تعمیرات مواجه می‌شوند. انجام تعمیرات و ساماندهی شبکه‌های انتقال آب نیاز به اعتبارات خاصی دارند که در صورت تأمین اعتبار اقدامات لازم را انجام می‌دهیم.
معاون درآمد و امور مشترکان آبفا خوزستان بیان کرد: در استان خوزستان، ۵۵ درصد برداشت ما و تصفیه آبی که به مردم ارائه می‌شود از طریق رودخانه‌های سطحی است. هر چه که سطح رودخانه‌ها کاهش پیدا کند طبیعتا کیفیت آب را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد.
مشکل وجود میکروب در آب نداریم
درفشان ادامه داد: متأسفانه در حال حاضر شاهد کاهش سطح رودخانه‌های استان هستیم و این کاهش بر کیفیت آب تأثیر مستقیم دارد. البته نباید این نکته را فراموش کرد که در کل استان مشکل میکروبی در آب شرب نداریم.
وی عنوان کرد: کاهش آورد رودخانه بیشتر بر مسائلی چون شوری آب، (EC)، کدورت، رنگ و روی آب تأثیر می‌گذارد ولی با توجه به مواد گندزدایی که در تصفیه‌خانه‌ها به آب تزریق می‌شود خوشبختانه میکروب‌های موجود در آن از بین می‌روند.
درفشان اضافه کرد: طرح غدیر یکی از پروژه‌هایی است که وزارت نیرو اهتمام ویژه‌ای نسبت به آن داشته و در دستور کار قرار دارد. با اجرای این طرح شرایط آب آشامیدنی در خوزستان از بد به خوب تغییر کرده و با بهره‌برداری نهایی آن قطعا به شرایط عالی خواهیم رسید.
وی در پایان یادآور شد: اگر طرح آب‌رسانی غدیر اجرا نمی‌شد باید در شهرهای اهواز، شادگان، آبادان، خرمشهر و دشت آزادگان با آبی دارای شش تا هفت هزار (EC) روبرو می‌بودیم. اما اکنون وضعیت آب شهرهای آبادان و خرمشهر بسیار بهبود پیدا کرده است
توزیع کلر بین روستائیان
سرپرست مرکز بهداشت خوزستان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: بهداشت آب شرب را از نظر میکروبی و کلر بررسی کرده و خوشبختانه هیچ‌گونه آب میکروبی در اهواز و سایر شهرهای استان نداریم. میزان کلر آب در مناطق شهری در حد هشت‌دهم تا یک (پی. پی. ام) است.
شکرالله سلمان زاده افزود: در بعضی از مناطق روستایی هم کلرزدایی آب شرب به اندازه استاندارد انجام نمی‌شود اقدام به توزیع کلر مادر میان اهالی روستا کرده و آموزش‌های لازم را نیز به آنها ارائه می‌دهیم.
وی تصریح کرد: سختی آب در خوزستان بالا بوده و مردم رغبت نمی‌کنند که از آب لوله‌کشی استفاده کنند. وقتی سختی آب بالا باشد یعنی آن آب‌شور خواهد بود. وقتی میزان نمک در آب آشامیدنی بالا باشد طبیعتا برای کلیه مضراتی داشته و فشار خون را هم برای مصرف‌کننده به دنبال دارد. وجود نمک در آب شرب باعث رسوب کلسیم و فسفر در کلیه شده و در نهایت ایجاد سنگ کلیه می‌کند.
سلمان زاده بیان کرد: اگر مردم آب شیرین را از کارخانه‌ها خریداری کنند مشکلی نداریم چون کلرزدایی در این کارخانه‌ها به‌خوبی انجام می‌شود. عمده مشکلات موجود از آنجایی شروع می‌شود که مردم آب شیرین را از دوره‌گردها تهیه می‌کنند و متأسفانه میزان کلر آبی که توسط این افراد به فروش می‌رسد صفر است.
وی در پایان گفت: دوره‌گردهایی که اقدام به فروش آب شیرین می‌کنند را ساماندهی کرد و قرار است تا آموزش‌های لازم را به آنها ارائه کنیم. همچنین بعد از ارائه آموزش کلر مادر را در اختیارشان می‌گذاریم تا آب‌های شیرینی که قرار است به مردم بفروشند را کلرزدایی کنند.
علل آلودگی آب خوزستان
همچنین عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: رودخانه‌ها باید به لحاظ استانداردهای محیط‌زیست از جمله نیترات، فسفات، (COB) و (BOD) استانداردهای لازم را داشته باشند ولی وقتی این استانداردها افزایش پیدا کند قطعا موجب ایجاد آلایندگی‌هایی در رودخانه می‌شود.
ابراهیم رجب‌زاده افزود: ورود پساب‌های کشاورزی، شهری و شیلات و حتی گاومیش‌هایی که در آب است قطعا آلایندگی‌هایی را برای رودخانه به دنبال خواهد داشت. متأسفانه در حال حاضر میزان کولیفور در رودخانه کارون بالا است.
وی در ارتباط با کیفیت آب شرب خوزستان گفت: خوشبختانه تصفیه‌خانه‌ها در این استان فعال بوده و به جز بالا بودن میزان سختی آب و هدایت الکتریکی هیچ مشکلی در سایر پارامترهای کیفیت آب نداریم. در حقیقت تمام پارامترهای کیفیت آب در تصفیه‌خانه‌ها رعایت شده و خوشبختانه کیفیت آب شرب خوب است
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر عنوان کرد: کاهش دبی آب که ناشی از کمبود حق آبه رودخانه است و همچنین کاهش بارندگی‌ها از جمله عوامل علت افزایش شوری آب هستند. البته بیشترین عاملی که باعث شوری آب رودخانه کارون شده است کوه‌های نمکی سد گتوند است که به سمت آن جاری می‌شود.
مرگ رودخانه کارون به علت نمک
رجب‌زاده تأکید کرد: اگر قرار است آب‌شور گتوند به‌تدریج وارد کارون شود این رودخانه به‌تدریج می‌میرد. باید تونل‌هایی احداث شده و این نمک‌ها مستقیم به خلیج‌فارس هدایت کنند تا حتی وارد مصب های رودخانه‌ها هم نشود. در حال حاضر این کار را انجام نداده‌اند چون هزینه بالایی دارد.
وی یادآور شد: باید بدانند که در صورت ادامه روند ورود نمک به رودخانه کارون و افزایش شوری آب آن وقت تا دو یا سه سال دیگر این رودخانه حیات خود را از دست داده و شوری آن را نمی‌توان تا ۱۰۰ سال آینده هم جبران پیدا کرد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر ادامه داد: شوری آب در رودخانه باید بین یک تا دو درصد بوده و وقتی لب شوری باشد تا ۹ تا ۱۰ میلی‌گرم باشد. آب دریا نهایتا باید تا ۳۰ میلی‌گرم باشد ولی میزان شوری آبی که از سد گتوند به سمت کارون هدایت می‌شود حدود ۱۵۰ میلی‌گرم بوده و این مسئله فاجعه است.
گزارش: کوثر کریمی