به گزارش خبرگزاری مهر، روز نهم ذی الحجه روز عرفه است که روزی بسیار بافضیلت است و حاجیان آن روز را در صحرای عرفات به یاد خدا هستند[۱]، نهم ذی الحجه روز پر مشغله حجاج و مملو از ذکر خداست.[۲] آن روز که حجاج در صحرای عرفات حال عجیبی دارند، مخصوصاً آن هنگام که دعای عالیة المضامین عرفه قرائت می شود. دعایی که بدون شک از والاترین دعاهاست. در آن صحرا و آن ساعات، به اهل معرفت شور و حالی می دهد که قابل توصیف نیست، شور و حالی که در غیر آن مکان حاصل نمی شود.[۳] زیرا در معنی واژه عرف آمده است که بوی خوش را گویند و از این رو عرفات را به این نام می‌خوانند که به دلیل دعاهای زیادی است که در آن مکان مقدس صورت می گیرد لذا بوی خوشی از نظر معنوی دارد، ضمن اینکه گروهی بر این عقیده هستند که مردم در هنگام دعا به گناهان خود اعتراف می‌کنند و طلب آمرزش دارند به همین دلیل آنجا را عرفات نامیده‌اند اینگونه است که توبه در عرفات و در روز عرفه اهمیت فراوانی دارد.[۴]
بنابراین در این روز، به ویژه برای کسانی که در سرزمین پرخاطره و انسان ساز «عرفات» باشند و در مناسک حج شرکت داشته باشند، سعادت مضاعف خواهد بود؛ آنان که در لباس سفید احرام، با قلبی مملو از عشق خداوند، دعای عرفه امام حسین علیه السلام را در سرزمین عرفات زمزمه می کنند، از این زلال معرفت ناب، بیش از دیگران سیراب می شوند.[۵]
دعای عرفه؛ مهمترین شاخصۀ معرفتی روز عرفه
بی شک شیعیان بیشترین حجم دعا را در میان پیروان سایر مذاهب و ادیان دارند،[۶]به نحوی که یکی از مزایای مهم مکتب اهل بیت علیهم السلام دعاهای بسیار عالی، روح پرور، پرمحتوا و آموزنده ای است که از آن امامان بزرگوار به یادگار مانده، بعضی از آنها شبیه اعجاز است؛ دعاهایی همچون دعای کمیل، صباح، ندبه، ابوحمزه و دعای عرفه . راستی چنین است؛ مانند این دعاها را در هیچ جا و نزد هیچ گروهی نمی توان یافت.[۷] این امر را می‌توان جزو نشانه‌های حقانیت اهل‌بیت عصمت و طهارت به شمار آورد.[۸]
این دعاها که منبع الهام بخش معارف غنی اسلام است، راه و رسم خودسازی و «سیر و سلوک الی الله» را به ما می آموزد و چون روی سخن در آنها با خدا است، چنان اوج می گیرد که از قله افکار آدمیان فراتر می رود.[۹]
از این رو در روز عرفه، مخصوصا دعاً برای مؤمنان و دوستان بسیار سفارش شده است. چه آنان که زنده اند و چه کسانی که از دنیا رفته اند.[۱۰]
مرحوم «علامه مجلسی» در این زمینه می گوید: روز عرفه از اعیاد بزرگ اسلامی است و کسی که بتواند این روز را در «عرفات» باشد، توفیق بزرگی دارد. این روز اعمال و دعاهای فراوانی دارد و بهترین عمل در این روز، دعا است.[۱۱] ،[۱۲]
هم چنین از ابراهیم بن هاشم که از بزرگان شیعه است چنین نقل شده که: «عبد الله بن جندب» را در سرزمین عرفات دیدم که در روز عرفه، غرق در دعا و راز و نیاز بود. دست های خود را به سوی آسمان بلند کرده بود و اشک از چشمانش سرازیر بود، و فراوان گریه می کرد؛ در پایان نزد او رفتم و گفتم:[۱۳] وقوف و عبادت هیچ کس را مثل تو ندیدم. گفت به خدا سوگند! فقط برای برادران مؤمن دعا کردم، زیرا از امام موسی کاظم علیه السلام شنیدم که فرمود: هر کس برای برادران مؤمن خود دعا کند، از عرش ندا می رسد که صدهزار برابر آن برای خود تو خواهد بود، و من نخواستم از صد هزار برابر دعای فرشتگان که یقینا مستجاب است، دست بردارم! و برای خودم دعا کنم که نمی دانم مستجاب خواهد شد یا خیر!.[۱۴]،[۱۵]
ضرورت تأمل و تفکر در دعای عرفه
باید اذعان نمود بخش مهمی از تعلیمات دینی در دعاهای پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله و امامان معصوم علیهم السلام نهفته شده است. قرائت این دعاها علاوه بر اینکه انسان را به جوار[۱۶] قرب خدا نزدیک و از شیطان و وسوسه هایش دور می کند و روح را لطافت خاصی می بخشد، اثر عمیقی در تقویت پایه های ایمان و تهذیب نفوس و پرورش اخلاق فاضله دارد.[۱۷]
از آنجا که این دعاها از روح بلند معصوم سرچشمه گرفته همه آنها در یک سطح عالی است و با قرائت آگاهانه آن انسان به اوج معرفت و کرامت انسانی نزدیک می شود.[۱۸]
هرگاه این دعاها گردآوری شودگنجینه گرانبهایی از معارف دینی و دروس اخلاقی و آیین سیر و سلوک الی الله تشکیل می دهند.[۱۹]
بدین ترتیب محتوای دعاها سازنده وسبب تهذیب نفوس وتکامل ارواح وفاصله گرفتن دعا کننده از رذایل اخلاقی می‌گردد.[۲۰] به تعبیر دیگر، همه دعاها دارای پیام‌های مفید وسازنده‌اند؛ همچون دعای عرفه که دعایی پرمحتوا و پرمعنی است و همگان باید این دعا را خوانده و در محتوای آن دقت می‌کنند.[۲۱]
به راستی چه کسی است که دعای عرفه را می‌خواند ومراحل معرفة الله را نمی‌فهمد وبا دریایی از صفات جمال وجلال خدا ومعارف والای مذهب آشنا نمی‌شود؟ البته این اثر در صورتی است که فرد در مفهوم دعا بیندیشد وروی جمله‌جمله آن دقت کند. [۲۲]
در ضمن، دعاها سطح فکر انسان را بالا می‌برند وبه او می‌آموزند که از خداوند چه چیزهایی تقاضا وتمنا کند. این مطلب هنگامی به‌وضوح برای انسان ثابت می‌شود که دعاهای مأثوره ای همچون دعای عرفه ودعاهای معروف دیگر را مورد توجه قرار دهد.[۲۳]
بنابراین دعای عرفه امام حسین علیه السلام و دیگر دعاهای ارزشمندی که از امامان معصوم علیهم السلام رسیده است، هریک شاهد گویای دیگری براین مدعاست و ای کاش پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام که در این قسمت بر همه مذاهب اسلامی پیشی گرفته اند، جوانان خود را ملزم به حفظ بخشهایی از این دعاها می کردند (همراه با فهم معانی آنها) تا آنان را در برابر هجوم امواج گناه که مخصوصاً در عصر ما بیداد می کند حفظ نماید.[۲۴]
مناجات امام حسین در روز عرفه؛ نشانه ای از عشق حقیقی به کمال مطلق
بی شک در عشق های حقیقی و مقدس، روح انسان صفا و نورانیت فوق العاده ای پیدا می کند و همه چیز را جز معشوق حقیقی که مظهر کمال مطلق است به فراموشی می سپارد و تحمل تمام شداید را برای رسیدن به وصال او و برخوردار شدن از جذبه های عنایت و لطفش آسان می شمرد و هنگامی که «در بیابان به شوق کعبه قدم می گذارد، از سرزنش های خار مغیلان غمی به دل راه نمی دهد».[۲۵]
عشق به خدا و اولیاء الله و همچنین عشق به ارزش های والا، یا به تعبیر دیگر؛محبت و علاقه شدید و سوزان به این امور، همواره چراغ راه اولیاء الله و شهیدان پاک باخته و عارفان دل سوخته و عالمانی که آثار علمی بزرگی از خود نشان داده اند، بوده است و در یک کلمه، راههای پرپیچ و خم تکامل را، بدون مرکب عشق نمی توان پیمود[۲۶]؛ لذا راز و نیاز امام حسین علیه السلام در روز عرفه در بیابان عرفات از جمله آثار گرانبهایی است از این عشق مقدس.[۲۷]
دعای عرفه؛ تقویت معرفت الهی در قالب خداشناسی
گفتنی است روز عرفه، برای تقویت معرفت الهی، و رابطه عمیق تر با حضرت حق و شناخت صفات جمال و جلال پروردگار، بسیار مناسب و مغتنم است.[۲۸] لذا با وجود دعای عرفه که سرشار از عرفان خالص اسلامی و معرفة الله است و تعلیمات دیگری از این قبیل، نوبتی به تعلیمات انحرافی صوفیان نمی رسد، از این رو تصوف در میان شیعیان بسیار کم رونق است .[۲۹]
بنابراین می توان گفت روز عرفه، روز شناسایی و شناخت پروردگار است؛ روزی که برادران و خواهران در سرزمین عرفات حضور داشته و بعدازظهر مراسم وقوف به عرفات را انجام و دعای عرفه امام حسین(ع) را زمزمه می‌کنند.[۳۰]
تجلی رحمت واسعۀ خداوند؛ در مضامین عالیۀ دعای عرفه
باید دانست دعا سبب مزید لطف و رحمت خداست.[۳۱] بدین نحو که دعا کردن به درگاه خدا، از دو سو، مقرون به رحمت الهی است: از یک سو، توفیق الهی برای دعا کردن، و از سوی دیگر استجابت دعا از جانب خداوند.[۳۲]زیرا اساس کار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنائی دارد[۳۳]و از پرتو دعا رحمت الهی بر دل و جان انسانها نازل می شود، آن گونه که آن را احساس کنند.[۳۴]
اینگونه است که در دعای عرفۀ امام حسین (ع) می خوانیم:«یا رحمان الدنیا و الاخرة و رحیمهما؛ ای خدایی که رحمان دنیا و آخرت تویی و رحیم دنیا و آخرت نیز تویی!».[۳۵]
در تبیین این فراز از دعای عرفه باید گفت؛ خداوند دارای دو رحمت است: «رحمت عام» و «رحمت خاص»، نام «رحمن » اشاره به «رحمت عام» اوست[۳۶] رحمت واسعه خداوند که دوست و دشمن و همه موجودات را شامل می شود[۳۷] ، و نام «رحیم » اشاره به «رحمت خاص» اوست که مخصوص اهل ایمان و طاعت است. [۳۸]
از این رو در این فراز از دعای عرفه روی رحمت عامه او که همه خلایق را شامل می شود «رحمن » و رحمت خاصه اش که ویژه مؤمنان است «رحیم » تکیه شده، تا به انسان امید بخشد. و او را در راه طولانی تکامل و سیر الی الله که در پیش دارد یاری دهد.[۳۹]
لذا حقیقتاً انسان از این رحمت گسترده اسلامی لذت می برد، و از این که این دعاهای مأثوره جهانگیر و عام است و شامل تمام انسانهای نیازمند دعا، با هر نوع گرایش فکری می گردد، خوشوقت می شود.[۴۰]
بنابراین باید گفت آیا این دعاهای جالب و عام و فراگیر، نشانه رحمت و عطوفت اسلامی نیست؟! آیا هیچ انسان بی غرض و با انصافی به خود اجازه می دهد که چنین آیینی را آئین خشونت معرفی کند!.[۴۱]
دعای عرفه؛ تجلی خداگرایی و نفی اومانیسم
لازم به ذکر است در دیدگاه سکولاریزم ، انسان محور همه اشیا و خالق همه ارزشها و ملاک تشخیص خیر و شر است.[۴۲] در حقیقت ره آورد اومانیسم و انسان محوری با تکیه بر عمل و تجربه گرایی و بی نیازی از وحی، آن گاه که بشر بخواهد در زمین خدایی کند نتایج و پیامدهایی وحشتناک به همراه خواهد داشت.[۴۳]
حال آنکه در آموزه های اسلامی، ذات پاک خداوند که کمال مطلق و مطلق کمال است، و جامع جمیع صفات جمال و جلال می باشد، محور اصلی شمرده می شود، و هر انسانی می کوشد خود را به آن کمال مطلق نزدیک کند، و پرتوی از اسماء و صفات او را در درون جان خود زنده نماید؛ روز به روز به او نزدیکتر و شبیه تر شود (هر چند ذات پاکش از هرگونه شبیه و مانند واقعی منزه است)؛ و در این مسیر که به سوی بی نهایت می رود، هیچ حد و مرزی از کمال را به رسمیت نمی شناسد؛ وجود او مملو از عشق به خدا یعنی کمال مطلق می شود، و انوار ذات و صفات او وجودش را روشن می سازد، به طوری که هر لحظه فضیلت و کمال برتر و بالاتری را طالب است.[۴۴]
او معلومات خود را گذشته از عقل و وجدان، از وحی آسمانی می گیرد و ارزشهای راستین را از دروغین در پرتو آن جدا می سازد، و با ایمان و یقین کامل و خالی از هرگونه تردید و تزلزل در این راه گام برمی دارد[۴۵]و در یک جمله یعنی دل به خدا بستن و ایمان محکم به او پیدا کردن، سپس تمام زندگی را به رنگ ایمان در آوردن و در محور آن قرار دادن. [۴۶]
لذا امام باقر علیه السلام از امام زین العابدین علیه السلام روایت کرده است که آن حضرت در روز عرفه جمعی را مشاهده کرد که دست نیاز به سوی مردم دراز کرده و کمک می خواستند! حضرت فرمود: وای بر شما! آیا از غیر خدا در این روز حاجت می طلبید در حالی که در این روز امید می رود که فضل خداوند حتی شامل بچه هایی شود که در شکم مادرانند.[۴۷]،[۴۸]
هم چنین باید به فراز پرمحتوای دعای معروف امام حسین علیه السلام در روز عرفه اشاره نمود ، آن جا که عرض می کند: «الهی انا الفقیر غنای، فکیف لا اکون فقیرا فی فقری، الهی انا الجاهل فی علمی، فکیف لا اکون جهولا فی جهلی؛خداوندا! من در عین بی نیازیم سرتا پا فقر و نیازم، پس چگونه در حالت فقر فقیر نباشم؟! خداوندا! من در عین علم و دانش جاهلم پس چگونه در جهلم جاهل و نادان نباشم؟!»[۴۹]
گفتنی است فقر در این فراز به معنای نیاز و وابستگی به ذات پاک پروردگار است،[۵۰] یعنی استفاده از استدلال برای مبارزه با انانیت، به این معنا که خدا را وجودی نامحدود وازلی وابدی ببیند وخود را وجودی از هر نظر محدود ودر منتهای عجز وفقر وضعف وسرتاپا نیاز، ویقین داشته باشد که یک لحظه بدون ذات پاک خداوند بقایی نخواهد داشت.[۵۱]
دعای عرفه؛ ندای مسلمانان در نابودی استکبار
بی شک یکی از مهمترین کارکردهای دعا، ایجاد نور امید در دل انسان ها است. انسان ناامید در دریف مرده ها قرار دارد؛همان گونه که عامل اصلی پیروزی جنگجویان در میدان جنگ، امید و روحیه است. از این رو، سربازان ناامید اگر پیشرفته ترین سلاح های جنگی را نیز داشته باشند، بازنده میدان جنگ خواهند بود.[۵۲]
لذا دعا در دل انسان نور امید می تاباند، انسانی که اهل دعا و متکی به خداوند است علی رغم مشکلات زیاد؛ از قبیل دشمنان جسور. ...اگر به درگاه [۵۳]خداوند روی آورد و به او امید ورزد و با او راز و نیاز کند، نور امید در دلش زنده می شود و به زندگی امیدوار می گردد و گویی حیات دوباره ای می یابد.[۵۴]
از این رو مردم در روز عرفه برای رفع گرفتاری ملت‌های مسلمان دعا کنند[۵۵]، مسلمانان در عرفه، دفع شر استکبار را مسئلت کنند[۵۶] تا آتش‌های جنگ که به دست دشمنان استکباری و مسلمان نماهای نادان و بی‌خبر روشن شده، خاموش شود[۵۷]امیدواریم به برکت این دعاها شر استکبار دفع شود.[۵۸]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت بی تردید دعا نقش بسیار مؤثری در تربیت نفوس انسانی و سوق آنها به مراتب کمال دارد که شاید بسیاری از دعاکنندگان از آن غافل باشند.[۵۹] با این که خداوند به انسان بسیار نزدیک است(وَنَحْنُ أَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرید)[۶۰] ، ولی آدمی با غفلت و بی توجهی، از او فاصله گرفته و دور می شود؛ در این میان، دعا و ذکر است که حجاب میان دعاکننده و خداوند متعال را برطرف می سازد و انسان، قرب و نزدیکی را کاملا احساس می کند.[۶۱]
از این رو «دعا» همچون باران بهاری است که سرزمین دلها را سیراب و شکوفه های ایمان و اخلاص و عشق و عبودیت را بر شاخسار روح آدمی ظاهر می سازد!.[۶۲]
«دعا» نسیم روح بخش قدسی است که همچون دم مسیح، «عظم رمیم» را «باذن الله» حیات می بخشد!.[۶۳]
«دعا» دریای مواجی است که گوهرهای فضایل اخلاق را در درون خود پرورش می دهد!.[۶۴]
به راستی هر نفسی که با دعا همراه است ممد حیات است و مفرح ذات، و هر دلی که با نور دعا قرین است، با تقوای الهی همنشین است.[۶۵]
دعاکننده، وصول به مقاصد شخصی خود را از خدا می طلبد و خداوند تربیت و پرورش روحانی او را از طریق دعا می خواهد، و بقیه بهانه است! و اینچنین است که می توان گفت: دعا اکسیر اعظم، کیمیای سعادت، آب حیات و روح عبادت است.[۶۶]
با این تفاسیر از یک سو باید در مورد دعاهای حضرات معصومین علیهم السلام نظیر دعای عرفه امام حسین علیه السلام، و سایر دعاهای ارزشمند و دارای مضامین عالی آن بزرگواران، بیشتر مطالعه و تحقیق نموده، و از نحوه دعا کردن آن عزیزان درس عبرت گرفته، و آن را به دیگران انتقال دهیم.[۶۷]
از سوی دیگر وجود روز «عرفه » و خاطره دعای عجیب و بسیار گرانبهای امام حسین علیه السلام در عرفات، شکوه و عظمت خاصی به این ماه بخشیده، و سزاوار است همه مؤمنان (مخصوصا جوانان پاکدل) از فضای آکنده از معنویت این ماه غافل نشوند و در خودسازی و تهذیب نفس بکوشند که به پیشرفت های مهمی نائل می شوند.[۶۸]
[۱] کلیات مفاتیح نوین؛ ص۸۳۵.
[۲]سوگندهای پر بار قرآن؛ ص۱۵۹
[۳]همان.
[۴]بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،۱۳۹۲/۷/۲۳.
[۵]کلیات مفاتیح نوین؛ ص۸۵۲.
[۶]بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،۱۳۹۲/۷/۲۳.
[۷]کلیات مفاتیح نوین؛ ص۱۷.
[۸]بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،۱۳۹۲/۷/۲۳.
[۹]کلیات مفاتیح نوین؛ ص۱۷.
[۱۰] زادالمعاد، صفحه ۲۵۶.
[۱۱] همان.
[۱۲] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۵۲
[۱۳]همان.
[۱۴] زاد المعاد، صفحه ۳۳۰.
[۱۵]کلیات مفاتیح نوین، ص: ۸۵۳.
[۱۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۸ ؛ ص۴۶۳.
[۱۷] همان؛ص ۴۶۴.
[۱۸] همان.
[۱۹] همان.
[۲۰]بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱/۷/۱۳۹۴.
[۲۱]همان.
[۲۲]پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۸ ؛ ص۴۶۴.
[۲۳]همان.
[۲۴]همان.
[۲۵]همان ؛ ج ۴ ؛ ص۵۸۰.
[۲۶]همان؛ ص۵۸۱.
[۲۷]همان.
[۲۸] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۵۲.
[۲۹]جلوه حق بحثی پیرامون( صوفیگری) در گذشته و حال ؛ ص۷۲.
[۳۰]بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱/۷/۱۳۹۴.
[۳۱]پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۵ ؛ ص۵۹۷.
[۳۲]کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۲.
[۳۳]برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج ۱ ؛ ص۲۸.
[۳۴]همان ؛ ج ۲ ؛ ص۲۴۹.
[۳۵]تفسیر نمونه ؛ ج ۱ ؛ ص۲۳.
[۳۶]برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج ۵ ؛ ص۴۷.
[۳۷]مشکات هدایت ؛ ص۲۰۵ .
[۳۸]برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج ۵ ؛ ص۴۷.
[۳۹]همان ؛ ص۱۵۲.
[۴۰]آیین رحمت ؛ ص۴۱.
[۴۱]همان.
[۴۲]دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج ۱ ؛ ص۵۵۰.
[۴۳]همان ؛ ج ۲ ؛ ص۵۷.
[۴۴]اخلاق در قرآن ؛ ج ۱ ؛ ص۸۴.
[۴۵]همان.
[۴۶]تفسیر نمونه ؛ ج ۲۰ ؛ ص۲۷۰.
[۴۷] خصال، جلد ۲، صفحه ۵۱۷، حدیث ۴.
[۴۸] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۵۲.
[۴۹]پیام قرآن ؛ ج ۱ ؛ ص۱۱۶.
[۵۰]پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۱۴ ؛ ص۵۹۱.
[۵۱]عرفان اسلامی(شرحی جامع برصحیفه سجادیه)؛ج۱؛ص۹۱.
[۵۲]مثالهای زیبای قرآن ؛ ج ۱ ؛ ص۲۷۷.
[۵۳]همان.
[۵۴]همان؛ ص ۲۷۸.
[۵۵]بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،۱۲/۷/۱۳۹۳.
[۵۶]همان.
[۵۷]بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱/۷/۱۳۹۴.
[۵۸]بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،۱۲/۷/۱۳۹۳.
[۵۹]پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۳ ؛ ص۲۶۳.
[۶۰]. سورۀ ق، آیه ۱۶.
[۶۱]پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۳ ؛ ص۲۶۳.
[۶۲]همان.
[۶۳]همان.
[۶۴]همان.
[۶۵]همان.
[۶۶]همان.
[۶۷]قهرمان توحید، شرح و تفسیر آیات مربوط به حضرت ابراهیم (ع) ؛ ص۱۵۲.
[۶۸]کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۳۷.