خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه: اربعین در جهان امروز تبدیل به یکی از مهم ترین نمادهای جهان تشیع شده است. تامل در این مسئله سوالات زیادی را در ذهن مطرح می سازد؛ مقصود از اربعین چیست و و در فرهنگ شیعه اربعین به چه معناست؟ آیا اولین زیارت اربعین برای سیدالشهداء در همان سال ۶۱ ه.ق و یا در سالهای آینده رخ داد؟ اولین زائر اربعین امام حسین(ع) چه کسی و یا کسانی بودند؟
اربعین در اصطلاح
در منابع روایی و تاریخی از دو منظر درباره منشاء اربعین نگاه شده است. اولین نگاه، اربعین را روزی می داند که خاندان اهل بیت(ع) بعد از اسارت شام به مدینه مراجعت کرده اند و دوم، زیارت جابربن عبدالله انصاری از مرقد مطهر امام حسین(ع) است. شیخ مفید در«مسار الشیعه»در اشاره به این موضوع می نویسد: اربعین روزی است که حرم امام حسین (ع)، از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. همچنین اربعین روزی است که جابر بن عبدالله برای زیارت امام حسین (ع) وارد کربلا شد.[۱] در کنار روایت فوق می توان به منابع دعایی بخصوص آنچه درباره زیارت اربعین وارد شده، اشاره کرد. از جمله شیخ طوسی از شاگردان شیخ مفید،از جمله کسانی است که به این موضوع پرداخته است. وی در کتاب «مصباح المتهجد» که از کهن‌ترین کتب دعایی موجود است درباره اولین کسی که برای اربعین به مزار شریف حضرت رسید، می‌نویسد: روز بیستم ماه صفر روزی است که جابربن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مدینه برای زیارت قبر اباعبدالله به کربلا آمد، او اول کسی است که مزار امام علیه السلام را زیارت کرد و در این روز زیارت امام حسین علیه السلام مستحب است[۲].
در برخی دیگر از منابع که بالنسبه قدیمی نیز هستند، از جمله کتاب «لهوف» اثر سید بن طاووس و مُثیرُ الأحْزان وَ مُنیرُ سُبُلِ الأشجان، تالیف جعفر بن ابی ابراهیم، معروف ابن نما حلی(متوفای ۶۴۵) آمده است که اربعین، مربوط به زمان بازگشت اسرا، از شام به کربلاست. بنابر گزارش این منابع، اسیران، از راهنمایان خواستند تا آنها را از کربلا عبور دهند.
مجلسی هر دو این روایت ها را گزارش کرده است، سپس در بیان داوری آنها نوشته است: احتمال صحت هردوی اینها (به لحاظ زمانی) بعید می‌نماید[۳]. ایشان این تردید را در کتاب دعایی خود «زاد المعاد» هم عنوان کرده است. بنابراین بنا بر دقت شیخ طوسی در گزینش روایات و سند آنها نسبت به دو کتاب لهوف و «مثیرالاحزان»، نظر شیخ طوسی مورد وثوق و قبول واقع شده است، اگر چه در برخی مداحی ها و روضه ها همچنان به گزارش لهوف و مثیرالاحزان اسناد می شود. در کنار مسئله فوق، سید ابن طاوس یک اشکال تاریخی هم نسبت به اربعین بودن روز بیستم صفرمطرح کرده و آن این که اگر امام حسین (ع) روز دهم محرم به شهادت رسیده‌باشد، اربعین آن حضرت نوزدهم صفر می‌شود نه بیستم. در پاسخ گفته شده است، به احتمال ماه محرمی که در دهم آن امام حسین (ع) به شهادت رسیده، بیست و نه روز بوده است. اگر ماه کامل بوده، باید گفت که روز شهادت را به شمارش نیاورده‌اند.[۴]
اهمیت زیارت امام حسین(ع)در کلام معصومین
امام حسین(ع) به همراه خانواده و اصحاب خود برای احیای سنت جدش رسول خدا(ص) و احیای امر به معروف و نهی از منکر، در مسیر پر خطری قدم گذاشت که در نهایت منجر به شهادت شد. اما با شهادت رسیدن امام حسین(ع) دشمنی خاندان اموی و بعدها مروانی نه تنها کمتر نشد بلکه بر شدت آن نیز افزوده شد به گونه ای که شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع) از طرف عمال حکومت به سخت ترین حالت مورد مجازات قرار می گرفتند. با این حال زیارت مرقد مطهر سیدالشهدا(ع) یکی از اموری بود که همه ائمه معصومین بدان تاکید می کردند. زراره که از یاران و نزدیکان امام باقر(ع) است، از امام خود سؤال می‌کند: چه می فرمایید در مورد کسی که با ترس و وحشت به زیارت قبر پدر بزرگوارتان رفته باشد؟ امام فرمودند: «یؤمنه الله یوم الفزع الاکبر و نلقاه الملائکۀ بالبشارۀ و یقال له: لاتخف ولا تحزن هذا یومک فیه فوزک» خداوند او را از گرفتاری های شدید و وحشت روز قیامت در امان می دارد و فرشتگان خدا او را با بشارت ملاقات می‌کنند و به او گفته می‌شود که نهراس و اندوهگین مباش؛ امروز روز توست؛ در این روز به پیروزی و درجات والا خواهی رسید.»[۵]
نگاهی به وقایع تاریخی نشان می دهد که امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) بعد شهادت امام حسین(ع) در کوفه و شام با خطبه ها و سخنرانی های خود یاد و خاطره جانفشانی های امام حسین(ع) را در راه ارزش های متعالی گرامی داشتند. همچنین امام سجاد(ع) در مناسبت های مختلف برای پدر بزرگوارش، امام حسین(ع)مجالس عزا برپا می کرد و از مهمانان حضرتش پذیرایی می کردند. این سنت در نزد شیعیان از ایشان به یادگار ماند. این مجلس عزا چندین سال به طور پیوسته ادامه داشت و یک سال آن، به صورت شبانه‌روزی بود و بنا بر نقلی دیگر تا سه سال بعد از واقعه عاشورا این مجلس عزا در مدینه برگزار می‌شد.[۶] پس از ایشان، امام باقر(ع) وصیّت کردند که تا ده سال در منا روضه بخوانند.[۷]
این سنت عزاداری در دوران انمه معصومین نیز ادامه داشت. امام صادق(ع) در جوابی سوالی که پرسیده شد آیا با وجود مشقت آیا باز تاکید بر زیارت امام حسین(ع) وجود دارد؟ که حضرت در جواب فرمودند: بله.[۸] تامل در این جواب بیانگر حقایق بی شماری است. از جمله اینکه می دانیم برای انجام و گزاردن اعمال حج هم تاکید شده است ولی این تاکید هنگامی که بر زائر مشقت باشد و امنیت او در خطر باشد این فریضه برداشته می شود، حال می بینم که با وجود مشقت ها، حضرت تاکید می فرمایند به زیارت امام حسین(ع) بروید. روایت دیگری از امام باقر و امام رضا(ع) به نوعی بیانگر این اهمیت و تاکید است به گونه ای که امام محمد باقر(ع) فرمودند: «زیارة قبر رسول الله صلی الله علیه و آله و زیارة قبور الشهداء، و زیارة قبر الحسین بن علی علیهما السلام تعدل حجة مبرورة مع رسول الله صلی الله علیه و آله». زیارت قبر رسول خدا (ص) و زیارت مزار شهیدان، و زیارت مرقد امام حسین علیه السلام معادل است با حج مقبولی که همراه رسول خدا «ص» بجا آورده شود.[۹] امام رضا(ع) نیز فرمودند:«من زار قبر أبی عبدالله الحسین(ع) بشط الفرات کان کمن زار الله فوق عرشه؛ کسی که قبر امام حسین(ع) را در کربلا زیارت کند، مانند کسی است که خدا را در عرش زیارت کرده باشد.».[۱۰]
فضلیت زیارت اربعین در نگاه ائمه معصومین
از آن زمان که امام حسین (ع) به شهادت رسیدند، عاشقان و شیعیان همواره در فرصت های مختلف به زیارت قبر مطهر ایشان راهی کربلا می شدند. در این راه عده ای پیاده و عده ای سواره مسیر کربلای معلی را در پیش می گرفتند. همانگونه که گذشت، روایات زیادی نیز از ائمه معصومین درباره زیارت حضرت وارد شده است، در برخی از این روایات تاکید بر پیاده رفتن نیز وجود دارد. بنابراین پیاده برای زیارت امام حسین (ع) رفتن از همان آغاز بوده و تاکنون نیز ادامه داشته است.چنانکه گذشت، جابر بن عبدالله، نخستین زائر کربلای معلی در روز اربعین سال ۶۱ هجری است. این سنت حسنه در سالهای حضور ائمه معصومین(ع) با وجود حکومت سفاک و خونریز اموی و عباسی انجام شده است.
در کتب روایی و حدیثی درباره فضلیت زیارت امام حسین(ع) در اربعین مطالب زیادی بیان شده است. در همه این کتب، سند حدیث، روایتی از امام حسن عسکری می باشد که ایشان فرمودند: «علامات المؤمن خمس، صلاه الخمسین، و زیارت الاربعین، والتختّم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم»[۱۱] نشانه‌های انسان مؤمن پنج‌تاست: پنجاه رکعت نماز روزانه (نمازهای واجب و نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.
این حدیث اولین حدیثی ست که به صراحت از اربعین برای امام حسین(ع) استفاده شده است. اصل این حدیث در مزار شیخ مفید[۱۲]و دو کتاب شیخ طوسی (یعنی تهذیب الاحکام و مصباح المتهج) است که به همان حدیث استناد کرده اند.شیخ مفید در کتاب مزار، عنوان "فضل زیارت الاربعین" دارد که به همین حدیث تمسک می‌کند شیخ طوسی نیز در کتاب "تهذیب الاحکام" به همین روایت تمسک می‌کند. همچنین شیخ طوسی در مصباح المتهجد می‌فرماید: «و یستحب زیارته فیه و هی زیاره الاربعین» [۱۳]
درباره فضلیت و ثواب پیاده‌رفتن به زیارت سیدالشهدا(ع) همچنین روایتی از امام صادق(ع) بیان شده است که ایشان می فرمایند: کسی که با پای پیاده به زیارت امام حسین(ع) برود، خداوند به هر قدمی که برمیدارد یک حسنه برایش نوشته ، یک گناه از او محو می‌فرماید ، یک درجه مرتبه اش را بالا میبرد، وقتی به زیارت رفت، حق تعالی دو فرشته را مامور او می‌فرماید که آنچه خیر از دهان او خارج می‌شود را نوشته و آنچه شر و بد است را ننویسند و وقتی برگشت با او وداع کرده و به وی میگویند: ای ولیّ خدا! گناهانت آمرزیده شد ،تو از افراد حزب خدا ، حزب رسول او و حزب اهل‌بیت رسولش هستی، به خدا قسم! هرگز تو آتش را به چشم نخواهی دید، آتش نیز هرگز تو را نخواهد دید و تو را طعمه خود نخواهد کرد.[۱۴]
بر اساس چنین نگاهی و فضلیت های برای اربعین است که زیارت امام حسین(ع) از همان زمان ائمه معصومین(ع) شروع شد و به جز مقاطعی که جباران مانع برگزاری مراسم و پیاده روی برای اربعین می شدند، در بقیه موارد این مراسم همواره در طول تاریخ ادامه داشته تا اینکه در دهه اخیر، شیعیان و دوستداران اهل بیت، پیاده روی اربعین را تبدیل به نماد بزرگی از مکتب تشیع در جهان مبدل ساخته اند.
پی نوشت ها:
[۱] - مفید، محمد بن نعمان، مسار الشیعة، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق،ص۸۶
[۲] - آیتی، ابراهیم، بررسی تاریخ عاشورا،تهران، امام عصر (عج) ،۱۳۹۱، ص۲۴۴
[۳] - مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ ، ج ۱۰۱، ص ۳۳۴ ـ ۳۳۵
[۴] - همان، ج ۹۸، ص ۳۳۵
[۵] - ابن‌قولویه قمی، جعفر بن محمد، کامل الزیارات،تصحیح عبدالحسین امینی، نجف اشرف، المطبعه المبارکه المرتضویه، بی تا، ص ۱۲۵
[۶] - بن حیون، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام عن اهل بیت رسول الله علیه و علیهم افضل السلام،تصحیح اصف فیضی، قم، وسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث،۱۳۸۳ق، ج ۱، ص۲۲(
[۷] - ینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ ش ، ج۵، ص۱۱
[۸] - حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق ، ج۱۴، ص ۴۲۸ـ ۴۴۲٫
[۹] - نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ه.ق ، ج ۱ ص، ۲۶۶
[۱۰] - حرّ عاملی ،همان، ج ۱۰، ص ۳۱۹
[۱۱] - همان، ص ۴۷۸، ح۱۹۶۴۴٫
[۱۲] - مفید، محمد بن نعمان، المزار، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص ۵۲
[۱۳] - طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعة، ۱۴۱۱ ق ، ج ۲، ص ۷۸۸.
[۱۴] - ابن‌قولویه قمی ، همان، ص۱۳۴