به گزارش خبرگزاری مهر، لایحه الحاق ایران به کنوانسیون حمایت از ارقام جدید گیاهی(UPOV) قرار است این هفته در صحن علنی مجلس به رای گذاشته شود. به گفته کارشناسان الحاق ایران به این کنوانسیون آسیب های متعددی برای کشور در پی دارد.
داود داداشی، کارشناس ارشد بیوتکنولوژی گیاهی طی یادداشتی که برای خبرگزاری مهر به رشته تحریری درآورده، به برخی آسیب های الحاق ایران به کنوانسیون مذکور اشاره کرده است که دیروز بخش اول آن از نظرتان گذشت و در ادامه، بخش دوم آن را می خوانید:
کنوانسیون خودتحریمی بذرِ امنیت غذایی با چه منطقی در حال پی‌گیری است؟!
ایران اصلی‌ترین مبداء و منشاء بسیاری از گونه‌های گیاهی غذایی به ویژه گندم بوده است، با این وجود به علت سهل‌انگاری و مسئولیت‌گریزی برخی مسئولین مربوطه، تاکنون در عرصه به‌نژادی و اصلاح ارقام زراعی وابسته به واردات رقم از کشورهای دیگر بوده‌ایم، پیوستن به کنوانسیون UPOV نه تنها آینده چالش‌برانگیزی برای کشور رقم خواهد زد بلکه گذشته اصلاح نژاد کشور را نیز با ابهامات فراوانی روبرو خواهد ساخت.
جا زدن ارقام وارداتی تحت عنوان دستاورد تحقیقاتی!!
ایران به عنوان اصلی‌ترین مبداء و منشاء پیدایش بسیاری از گونه‌های گیاهی غذایی به ویژه گندم، در عرصه به‌نژادی و اصلاح ارقام زراعی کارنامه قابل قبولی ندارد، این ادعا با اتکاء بر گزارشات موسسات تحقیقاتی اصلاح و بذر کشور به وضوح قابل اثبات است. مطابق بررسی‌های صورت گرفته، کشور ایران در زمینه اصلاح و تولید ارقام زراعی نه تنها به خوداتکائی قابل قبولی دست نیافته بلکه برخلاف ادعای مسئولین مربوطه، در تهیه اکثر ارقام زراعی معرفی شده در کشور، وابسته به پایه‌های ژنتیکیِ وارداتی بوده‌ایم. در واقع بخش اعظمی از ارقامی که توسط موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کشور تحت عنوان دستاورد تحقیقاتی معرفی شده و در کشور کشت می‌شود وارداتی بوده و مالکیت معنوی آن متعلق به کشورهای دیگر می‌باشد. در واقع در خیلی از موارد، شیوه‌ی مثلاً تحقیقاتی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کشور و سایر موسسات مربوطه بدین صورت بوده است که چندین رقم یا لاین ژنتیکی از کشورهای دیگر وارد شده و در مناطق مختلف کشور کشت می‌شود و از بین آنها ارقامی که سازگاری بیشتر و عملکرد بهتری دارد انتخاب و به عنوان دستاورد تحقیقاتی معرفی می‌گردد و نهایتاً یک اسم خوب ایرانی هم بر روی آنها گذاشته می‌شود!!
الحاق به کنوانسیون UPOV؛ ابهامات حقوقی برای گذشته اصلاح بذر کشور و چالش‌هایی برای آینده آن
با توجه به توضیحات فوق‌الذکر و اینکه پایه‌های ژنتیکی مورد استفاده در ارقام فعلی موجود در کشور متعلق به کشورهای دیگر می‌باشد، در صورت الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون UPOV چند سوال اساسی پیش خواهد آمد:
اولاً اینکه موسسات تحقیقاتی دولتی با وجود ظرفیت‌های خوب ژنتیکی در کشور، تا به حال توانمندی چندانی در عرصه اصلاح ارقام زراعی نداشته و به جای کار بر روی ژنتیک‌های بومی کشور، اقدام به واردات ارقام کشورهای دیگر کرده است، در واقع با وجود فراهم بودن شرایط، موسسات تحقیقاتی دولتی توان اصلاح و تولید بذر مورد نیاز کشور را نداشته‌اند و اقدام به واردات ارقام کرده‌اند، این یعنی اینکه برخلاف ادعای مسئولین مربوطه که خوداتکائی در زمینه اصلاح و تولید بذر را مطرح می‌سازند، ما در زمینه بذر وابستگی بالایی به واردات داریم و الحاق به کنوانسیون، مانع بزرگی در این مسیر خواهد بود. به ویژه آنکه مطابق مفاد کنوانسیون UPOV دولت‌ها ملزم هستند جلوی خودمصرفی بذر کشاورزی را بگیرند و بذور مورد نیاز خود را به طور سالانه از شرکت‌های اصلاح بذر تهیه نمایند.
دوماً اینکه، هر چند به ظاهر کنوانسیون UPOV حامی و مشوق ورود بخش خصوصی در اصلاح بذر می‌باشد اما باید توجه کرد که با الحاق به این کنوانسیون محدودیت‌های سنگینی برای دسترسی محققان دولتی و غیردولتی به منابع ژنتیکی اصلاح شده‌ی سایر کشورها ایجاد خواهد شد چراکه مطابق این کنوانسیون استفاده تحقیقاتی از ارقام تجاری موجود ممنوع بوده و مشروط به کسب اجازه از صاحب امتیاز آن ارقام می‌باشد.
سوماً، با عنایت به اینکه ظاهراً هدف اصلی کنوانسیون UPOV حمایت از مالکیت معنوی به‌نژادگران بذر می‌باشد، تلکیف ارقام زراعی فعلی که در کشور کشت می‌شود چه خواهد بود؟!! با توجه به اینکه بسیاری از ارقام زراعی موجود در کشور پایه‌های ژنتیکی وارداتی دارند و در عمل مالکیت معنوی آنها متعلق به کشور ایران نیست، آیا دولت جمهوری اسلامی ایران در معرض هجمه‌های حقوقی مالکان اصلی این ارقام نخواهد بود؟! موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کشور تا به حال چند رقم کاملاً بومی خالص معرفی کرده است؟! مالکیت معنوی کدام یک از ارقام تجاری کشور اختصاصاً مربوط به کشور ایران است؟! تکیلف کشاورزان در این میان چه خواهد بود؟!
شایان ذکر است، کنوانسیون‌های بین‌المللی به طور دوره‌ای و پیوسته توسط اعضاء، مورد بررسی و بازبینی قرار می‌گیرند و حتی اگر مفادی در رابطه با ارقام وارداتی قبلی در کنوانسیون فعلی موجود نباشد این مفاد می‌تواند توسط کشورهای عضو به آن اضافه شده و دولت جمهوری اسلامی ایران را با مشکل جدی حقوقی و سیاسی مواجه سازد. به ویژه آنکه تجربه تاریخی نشان داده است که تصمیمات سازمان‌های بین‌المللی عمدتاً تحت نفوذ و سلطه چند کشور قلدرمآب می‌باشد.
در ادامه نمونه‌هایی از دستاوردهای تحقیقاتی (بخوانید ارقام وارداتی!) موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کشور در رابطه با محصول گندم ذکر می‌شود:
از مجموع ۶۰ رقم گندم معرفی شده در سایت موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کشور، منشا واردات ۳۱ رقم به صراحت بیان شده است و برای مابقی ارقام، تنها نام شجره آنها ثبت شده و مبادی ورود آنها در گزارشات موسسه ذکر نشده است.
شایان ذکر است برخی از ارقام صرفاً شامل تحقیقات سازگاری بوده‌اند و تقریباً هیچ گونه کار اصلاحی روی آنها انجام نگرفته است و برخی از ارقام دیگر از طریق تلاقی بین رقم ایرانی و رقم یا لاین خارجی بدست آمده است و ارقام حاصل از اینگونه تلاقی‌ها مجدداً در اصلاح ارقام دیگر نیز استفاده می‌شود. در واقع عمده ارقام موجود به طور مستقیم یا غیرمستقیم برگرفته از ژنوتیپ‌های خارجی می‌باشد.
در مقاله‌های بعدی علاوه بر بررسی مبادی وارداتی سایر ارقام تجاری محصولات کشاورزی، راجع به محدودیت‌ها و چالش‌های کنوانسیون UPOV بیشتر خواهیم گفت.
داود داداشی
کارشناس ارشد بیوتکنولوژی گیاهی