به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «ملک طاوس» (یزیدیها و جهان معنوی آنها) نوشته گارنیک آساطوریان و ویکتوریا آراکلوا به‌تازگی با ترجمه آرش طهماسبی توسط انتشارات فرهامه منتشر و راهی بازار نشر شده است.
نویسندگان این کتاب، زبان‌شناس، قوم‌شناس و ایران‌شناس هستند. درباره یزیدیها آثار دقیق و مستند چندانی به زبان فارسی وجود ندارد و همین امر سبب شده تا درباره آنها پیشداوریها و قضاوتهای ناآگاهانه و درآمیخته با سوء تعبیر صورت بگیرد. این وضعیت را فقط با انتشار آثار موجه و دقیق علمی که بر اساس دادههای میـدانی و پژوهـشهای میـانرشتهای گردآمده باشند، میتوان تغییر داد. کتاب حاضر هم تلاشی است محققانه در جهت شناخت همهجانبه این قوم از دیدگاه تاریخی-جغرافیایی، زبانشناسی و دینی- فرهنگی.
فرآیند تشکیل یزیدیها بهعنوان یک گروه قومی‌مذهبی در فاصله زمانی بین قرن‌های یازدهم و چهاردهم میلادی در ناحیه سنجار در شمال عراق روی داد. جدایی مذهبی یزیدیها از محیط بومی خود در صحنه هزاررنگ مذهبی میانرودان بود که در آن افکار و عقاید گوناگون از اسلام و مسیحیت گرفته تا افکار گنوسی و باورهای محلی با هم گره خورده و در هم آمیخته شدهاند. در محیط بهشدت بسته سلسله تصوف عدیویه که هسته جامعه جدید را تشکیل میداد، اساساً آموزة مذهبی منحصربهفرد تازهای شکل گرفت و گسترش یافت که در کمال تعجب فاقد اصل جزمی (dogma) مشترک به معنای دقیق کلمه بود. با نگهداشتن برخی اصول اسلامی تصوف، یزیدیها عناصر متفاوت و حتی متناقض بسیاری از جریانهای مذهبی منطقه مورد سکونت خود را وارد آیینشان کردند.
جمعیت کل یزیدیها را فقط میتوان تخمین زد. در عراق حدود ۲۰۰ هزار نفر، در سوریه ۸۰ تا ۱۰۰ هزار نفر، ارمنستان ۴۵ تا ۵۰ هزار نفر، گرجستان ۲۰ تا ۲۵ هزار نفر، روسیه ۱۰ تا ۱۵ هزار نفر، اروپای غربی ۴۵ تا ۵۰ هزار نفر؛ در کل چیزی بین ۴۰۰ تا ۴۵۰ هزار نفر. یزیدیها با نوع خاصی از گویش کردی شمالی (کُرمانجی) صحبت میکنند که خودشان آن را یزدکی (ēzdīkī) یعنی زبان یزیدی مینامند. از لحاظ دینی، یزیدیها محصول محیط غیرجزمی خاور نزدیک هستند. عمیقاً ریشه در شکلی از تصوف دارند، اما عناصر متعددی از مسیحیت، مکتب گنوسی، آیینهای کافرکیشی (پاگانیسم) محلی و غیره را نیز در خود گرد آوردهاند. به علت ویژگی منحصربهفرد مذهبشان غالباً بهطور سنتی کافرکیش (پاگان)، مرتد یا شیطانپرست محسوب میشوند و از اینرو قرنها هدف تعقیب و آزار از سوی جوامع افراطی مسمان منطقه بودهاند. بنابراین، به نظر میرسد تقریباً در تمام طول تاریخ خود این مردمان سرسخت و شجاع ذرهای از پایمردی خود نکاسته و تقریباً در کشاکش دائمی برای بقا در میان همسایههای کرد و ترک خود بودهاند.
این گروه بسته و منزوی که از داشتن متون مقدس خود محروم بوده، سنت شفاهی (lore) غنی و چندوجهی خود را گسترش داده است که ضمن تثبیت سنت مذهبی، در حال حاظر تنها منبع معتبر برای تحقیق یزیدیهاست. کتب بهاصطلاح مقدس یزیدیها به نام کتاب جلوه و مصحف رَش (کتاب سیاه) که بعدها تدوین شدهاند، همچنان مایههایی از مذهب راستین و سنت این قوم را در خود حفظ کردهاند. این متون مختصر که بیشتر حاوی سنت شفاهی مذهبی هستند تا اطلاعاتی درمورد دانش مقدس یزیدی، بهتدریج به بخشی از سنت تبدیل شدهاند و اکنون از سوی خود یزیدیها به عنوان نوشتههایی مقدس نگریسته میشوند.
تا زمانی که مطالعات معتبر دانشگاهی درباره یزیدیها صورت نگرفته باشد، دانستهها مبتنی بر گمانهزنی و تفسیر و تعبیرهای سوگیری شده و مخدوش است. از اینرو کتاب «ملک‌طاوس» به بازشناسی هویت تاریخی و فرهنگی آنها میپردازد و نقاط تلاقی و اشتراک فرهنـگی میان مردم ایران و آنها را نشان میدهـد و از طـریق بازنمایی جهانبینی آنها فرهنگ کمتر شناختهشده یزیدی و زمینههای تاریخی موجد آن را بیان میکند.
مرکز دینی اصلی یزیدیها در دره لالش، ناحیه شیخان (شمال عراق) واقع شده است؛ جایی که پرستشگاههای بیشتر قدیسین و چهرههای مذهبی یزیدیها در آن قرار دارد. اینجا همچنین مرکز آموزشی سنن یزیدی هم محسوب میشود. مرکز جلوس رهبر روحانی یزیدیها که با لقب میر شناخته میشود، نزدیک روستای بدره است. دین ویژه یزیدیها یکی از رازآمیزترین پدیدههای محیط غیرجزمی خاور نزدیک است که خیلی کم مورد مطالعه قرار گرفته است. اما رفتهرفته طی سه دهه اخیر نظر بسیاری از پژوهشگران مطالعات دینی را به خود جلب کرده است. علی‌رغم اشارات متعدد سیاحان، مسیونرهای مذهبی، افسران نظامی و محققان به وجود این مردم اسرارآمیز و برخی صفات و آداب و رسوم خاص ایشان، پژوهشهای بنیادینی درخصوص تاریخ و مذهب یزیدیها کموبیش از حدود دهه ۱۹۷۰ آغاز شد. ماهیت بسته این اجتماع غریب و دشواریها در تفسیر سنت شفاهی مذهبی آنها ــ یعنی اولین منبع مطالعه سنن این قوم ــ هنوز مانعی جدی بر سر راه پژوهشگران این عرصه است. باوجوداین، ترجمه و انتشار جاری دانش شفاهی دینی یزیدیها، تفسیر و حاشیهنویسی مناسب در مورد آن ــ توسط خبرگان سنتی و پژوهشگران امور مربوط به یزیدیها ــ درک تدریجی ضروریات آموزه دینی پیچیده آنها را میسر ساخته است.
یزیدیگری پدیده منحصربهفردی است. ویژگیهای خاص این نظام مذهبی محدود به التقاطگرایی آن نیست (که برخی عناصر آن ریشه در تصوف و تعدادی در شیعهگری افراطی دارد و مایههایی از باورهای پیشااسلامی و مکتب گنوسی و سایر سنتهای بهجامانده از دنیای باستان را در خود گردآورده است) بلکه جنبههای خاصی نیز دارد که منحصر به ایمان یزیدی است و معرف تعلق پیروانش به ازدیخانا یعنی خود جامعه غریب و مرموز یزیدیها. در این مورد وقتی بحث به مشخصات جامعه یزیدی در وضعیت فعلیاش میرسد، کاملاً مجـازیم که نهتنها به هویت مذهبی یزیدیها بلکه به وحدت و هویت قومی یزیدی تأکید کنیم. به عبارت دیگر یزیدیها بدون تردید قومی مستقل و جدا از کردان می‌باشند هرچند به گویش کرمانجی تکلم میکنند.
تجزیه و تحلیل تاریخی جوامع قومی‌مذهبی گوناگون در خاورمیانه و آسیای مرکزی نشان داده است که توسعه آنها مشخصاً بُردار مشخصی دارد: رانهای برای تقویت هویت قومی. پویایی توسعه جوامع قومی‌مذهبی (از هویت مذهبی به قومی‌مذهبی و درنهایت ادعای قومیتی خاص در بستر نوین)، بهصورت نقطه عطف این جریان یا دستکم به شکل پارادایمی بسیار مهم در توضیح بردار قومی توسعه هر جامعه قومی‌مذهبی در بلندمدت ظاهر شده است.
در کتاب حاضر، منحصراً به اصول بنیادین هویت یزیدی، یعنی دینشان یا بهطور دقیقتر حلقه خدایان (پانتئون) مردم یزیدی در ابعاد مختلف آن، پرداخته شده است. ایده یک خدا و تجلیهای گوناگون او، ربانیت یزیدیها، قدیسان، متولیان مقدس، شخصیتهای روحانی هدف نگارش این کتاب هستند و نویسندگان این اثر قصد نداشته‌اند فقط تصویری از شخصیتهای این حلقه خدایان را ارائه دهند. بلکه کوشیده‌اند حوزههای نفوذ، خویشکاری‌ها (عملکردها) و ویژگیهای خاص آنها را تعیین و معرفی کنند، تبارشناسی آنها را در اعماق تاریخ دنبال کرده، و بهطور خلاصه جایگاه آنها در نظام ایمان یزیدی مشخص کنند.
این اثر بهمثابه یک پژوهش اساساً بر پایه متون یزیدی و منابع جمعآوریشده توسط نگارندگان هنگام فعالیت میدانیشان در جوامع یزیدینشین ارمنستان، گرجستان، روسیه و ترکیه طی ۱۴ سال اخیر شکل گرفته است. درواقع، آنچه در این اثر میآید، متون کلیدی یزیدیها درمورد دنیای معنوی و جهانبینیشان است که برای اولین‌بار به خط و زبان انگلیسی [و در اینجا، به فارسی] برگردانده شدهاند.
این کتاب با شمارگان هزار نسخه و قیمت ۴۰ هزار تومان منتشر شده است.