خبرگزاری مهر، گروه استانها – محمدحسین عابدی: سال‌های سال است که مسئولان و مردم استان سمنان درباره خشک‌سالی نگرانی‌های فزاینده‌ای دارند اما موضوعی که دراین‌بین کمتر به آن اشاره می‌شود آثار مخرب این خشک‌سالی‌ها است که وارد هفدهمین سال خود می‌شود.
باید دانست که خشک‌سالی‌ها سطح آب‌های زیرزمینی را کاهش داده‌اند آن‌هم از طریق مازاد برداشت، حفر چاه‌های متعدد، عدم کنترل هرزآب‌ها، فقدان الگوی صحیح مصرف و موارد دیگر که در ادامه آن را بررسی خواهیم کرد اما خطر جدی دراین‌بین آن است که کاهش سطح آب‌ها فقط به کمیت منابع آبی لطمه نمی‌زند بلکه کیفیت آب را نیز دچار چالش جدی می‌کند.
شورای آب در برخی نقاط بحرانی است
احمد اخیانی پژوهشگر و معاون مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان سمنان معتقد است در سطح استان سمنان مشکل آب به دو صورت کمی و کیفی وجود دارد در برخی مناطق استان موضوع کیفیت آب نسبت به کمیت آن حتی در شرایطی بحرانی‌تر قرار دارد و این موضوعی است که کمتر به آن توجه می‌شود.
مشکل آب به دو صورت کمی و کیفی وجود دارد در برخی مناطق استان سمنان موضوع کیفیت آب نسبت به کمیت آن حتی در شرایطی بحرانی‌تر قرار دارد و این موضوعی است که کمتر به آن توجه می‌شود وی که در گفتگو با خبرنگار مهر صحبت می‌کرد، می‌گوید: به‌عنوان‌مثال در منطقه مزج جیلان شاهرود شوری آب چندین برابر گذشته شده است اما چون این موضوع تدریجی رخ‌داده کمتر احساس شده و توجهات را به خود جلب نکرده است متأسفانه از اواخر دهه ۷۰ شور شدن خاک تشدید شده و افت منابع آبی که امری برگشت‌ناپذیر محسوب می‌شود، به این امر دامن زده است.
وی می‌گوید: در سایر کشورها معمولاً الگوی کشت بر اساس یکی از موارد آب، خاک، اقلیم، موضوعات اقتصادی، فرهنگی، جغرافیایی و ... انجام می‌شود اما در کشور ما اولویت اصلی آب و بهره‌وری آن است یعنی اینکه به ازای مصرف یک‌میزان مشخص آب چه مقدار می‌توانید پول تولید کنیم ما هنوز در مرحله تناسب اراضی در منطقه هستیم و موضوعات اقتصادی و فرهنگی هنوز اجرایی نشده است.
این کارشناس بابیان اینکه در حال حاضر سمنان یکی از استان‌های اول در پیشرفت بحث تغییر الگوی کشت است، می‌گوید: درباره الگوی کشت اما باید این نکته را مدنظر قرارداد که در لایه‌های اقتصادی و فرهنگی از سوی مزارع برنامه‌ریزی‌شده و به اصلاح این برنامه تغییر الگوی کشت از کف مزرعه به سطح بالاتر می‌رسد ما در بحث تغییر الگوی کشت نمی‌توانیم بحث‌های اقتصادی و فرهنگی را تغییر دهیم و باید درآمدهای مناطق را حفظ کنیم. این امر در بحث بهره‌وری آب برای دشت‌ها پیش‌بینی‌شده و در زمان اجرا باید برای تک‌تک مزارع اجرا شود.
کیفیت آب مناسب نیست
امیررضا حسینی کارشناس ارشد آب‌وخاک اما درباره مضرات شوری خاک به خبرنگار مهر، می‌گوید: متأسفانه در ابتدای انقلاب نهضت چاه‌کنی در کشور و به دنبال آن استان سمنان سبب شد تا زمین‌هایمان مانند پنیرهای سوئیسی که در انیمیشن‌ها نشان می‌دهند سوراخ‌سوراخ شود درنتیجه با دست خودمان منابع آبی‌مان را کاهش و نابود کردیم و درنهایت آنچه برایمان باقی ماند شوری مفرط آب بود.
حسینی می‌گوید: فرض کنید یک لیوان آب موجود است که در آن‌یک قاشق نمک می‌ریزیم اما آن را هم نمی‌زنیم سپس از بالای لیوان قاشق آب را تخلیه می‌کنیم آیا هرچه به کف لیوان نزدیک می‌شویم شوری آب بیشتر نمی‌شود؟ این همان اتفاقی است که در منابع آبی استان سمنان رخ‌داده است.
وی با تاکید بر اینکه متأسفانه فاجعه‌ای در کمین استان سمنان است که نه مسئولان و نه مردم آن را جدی نمی‌گیرند، تصریح کرد: اگر امروز شورابه‌های کویر حاج رضا قلی به سمت شاهرود بالا بیایند و گندابی از شوره‌زار را در رویان و دیزج و جنوب شاهرود ایجاد کنند مگر دیگر می‌توان در این شهر زندگی کرد؟ از سوی دیگر متأسفانه روزبه‌روز به این فجایع افزوده هم می‌شود اما کسی آن را جدی نمی‌گیرد که با آن به مقابله بپردازد.
تراز منفی آب
محمدمهدی کریمی مدرس دانشگاه نیز در گفتگو با خبرنگار مهر درباره منابع آبی استان سمنان می‌گوید: تراز آبی ما متأسفانه منفی است به این معنی که ما برداشت صورت داده‌ایم اما آبی جایگزین آن نشده است در حال حاضر بسیاری چاه‌های ما رو به شوری گذاشته‌اند و این نشان از افت منابع آبی می‌دهد.
وی می‌گوید: استان سمنان در منطقه‌ای خشک قرارگرفته که خشک‌سالی مشکلاتش را دوچندان هم کرده است از سوی دیگر ۹۰ درصد آب‌های استان صرف کشاورزی می‌شود آن‌هم غالباً با روش‌های سنتی چون غرقابی که سبب شده نتوانیم از آب بهره خوبی را ببریم.
کریمی بابیان اینکه برای کشت یک کیلوگرم گندم سه هزار لیتر آب نیاز است، می‌گوید: با این حجم آب چقدر پسته و زعفران و دیگر گیاهانی که نیاز آبی کمی دارند می‌توان کشت کرد؟ از سوی دیگر موضوع مهم مصرف سرانه آب است که برای مثال در شهرهای استان سمنان به روزانه ۲۵۰ لیتر برای هر نفر هم می‌رسد که ۸۰ درصد آن صرف مسائل بهداشتی می‌شود درحالی‌که میانگین مصرف در اروپا ۱۲۰ لیتر در روز است، لذا مجموع این عوامل دست‌به‌دست هم می‌دهند تا منابع آبی کاهش‌یافته و درنتیجه شوری معضل چاه‌هایمان باشد.
کیفیت آب بحران استان سمنان
محمدرضا شاه‌حسینی کارشناس آب‌وخاک نیز درباره کیفیت آب در استان سمنان در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: معلوم نیست چرا مسئولان استانی با علم به اینکه فاجعه‌ای درزمینهٔ کیفیت آب در سطح استان در حال رخ دادن است، هنوز از بکار بردن کلمه بحران هراس دارند.
دو دهه پیش عمق چاه‌ها در اکثر مناطق استان سمنان بیش از ۷۵ متر نبود اما امروز چاه‌های ۲۵۰ متری در استان سمنان حفر می‌شوند که به آب نمی‌رسد! شاه‌حسینی معتقد است: دو دهه پیش عمق چاه‌ها در اکثر مناطق استان سمنان بیش از ۷۵ متر نبود اما امروز چاه‌های ۲۵۰ متری در استان سمنان حفر می‌شوند که به آب نمی‌رسد! از سوی دیگر شوری آب در بسیاری چاه‌های استان نسبت به پنج سال قبل حدوداً سه برابر و نسبت به ۳۰ سال قبل بیش از ۱۰ برابر شده است اگر نام این را بحران نمی‌توان گذاشت پس چیست؟
وی بابیان اینکه مسئولان استان یا شوری آب چاه‌ها و کیفیت بد آن‌ها را نادیده گرفته‌اند و یا آمار دقیقی و آنالیز درستی از آن‌ها دارند و نمی‌خواهند کسی درباره آن‌ها مطلع شود تا نگرانی‌های اجتماعی رخ ندهد، می‌افزاید: در هر دو صورت به نظر می‌رسد رویه اشتباه است نخست اینکه مردم اگر بحرانی شدن شرایط را درک کنند شاید همراهی بهتری با طرح‌های دولتی درزمینهٔ حفظ منابع آبی داشته باشند و ثانیاً می‌توانیم از فنّاوری‌ها و تجارب دیگر استانها و کشورها نیز استفاده کنیم و ثالثاً می‌توانیم از اعتبارات مدیریت بحران برای این امر بهره گیریم.
شاه‌حسینی در بیان یک مثال می‌افزاید: زمانی که رانش زمین در کالپوش رخ داد و ۳۰۰ خانه ویران شد در شیراز و لرستان هم سیل آمد اما مردم استان سمنان آن‌قدر که در کمک به لرستانی‌ها بسیج شدند به کالپوشی‌ها کمک نکردند چرا؟ به این دلیل که مسئولان استان سمنان از وقوع بحران در لرستان خبر می‌دادند اما از بکار بردن کلمه بحران درباره کالپوش اجتناب می‌کردند لذا مردم اعم از افکار عمومی و رسانه‌ها و حتی قشر اقلیت جامعه، نیز عمق فاجعه رخ‌داده در کالپوش را درک نکردند.
مضرات کیفیت بد آب
دکتر رضا غلامی متخصص بیماری‌های عفونی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، می‌گوید: تغییر کیفیت آب می‌تواند باعث بروز بیماری‌های متفاوتی در بدن شود اما پیش از اشاره به آن‌ها باید گفت ما درباره آلودگی آب صحبت نمی‌کنیم چراکه نه آلودگی آب در استان گزارش‌شده و نه می‌توان آن را تائید یا تکذیب کرد لذا تنها سخنمان درباره افت کیفی آب، افزایش املاحی چون نمک و فلزاتی چون نیترات و ... بیان نظر می‌کنیم.
آلودگی که در منابع آبی شاهوار شاهرود برحسب معدن کاری عنوان می‌شود نگران‌کننده هستند چراکه افت کیفی آب برحسب ورود املاح و فلزات به منابع آبی بیماری‌های شدید را به دنبال دارندغلامی می‌افزاید: وقتی آب به سمت شوری می‌رود قطعاً مسائلی چون فشارخون و بیماری‌های عروقی به انسان حمله‌ورمی شوند و تمام هزینه‌هایی که وزارت بهداشت برای طرح فشارخون کرد در حقیقت از بین می‌رود از سوی دیگر ورود املاح به آب در بدن هم می‌تواند به خود فرد آسیب بزند و هم می‌تواند به تولید انسان‌های ناقص‌الخلقه، نوزاد نارس و ... منجر شود.
وی می‌گوید: آلودگی که برای مثال در منابع آبی شاهوار شاهرود برحسب معدن کاری عنوان می‌شود نگران‌کننده هستند چراکه افت کیفی آب برحسب ورود املاح و فلزات به منابع آبی بیماری‌های شدید چون ام‌اس، نارسایی مغزی، زوال عقل، نوزادان نارس و لرزش قرنیه و حتی شکل نگرفتن گوش و ... را شامل می‌شود حتی تحقیقات هم نشان می‌دهد بیماری‌های عفونی در نقاطی که آب کیفیت خود را ازدست‌داده بیشتر شده است از سوی دیگر باید گفت بیش از یک میلیارد نفر از انسان‌های کره زمین آب سالم ندارند و این امر معضلی بزرگ است.
شوری آب و تأثیر آن بر کشاورزی
دکتر نازنین شِکَری اما در گفتگو با خبرنگار مهر، می‌گوید: وقتی آبی که کیفیت خود را ازدست‌داده و دچار شوری مفرط، «پی هاش» بالا، اسیدهای نامناسب و حتی فلزات سنگین شده وارد زمین زراعی و باغ می‌شود مگر می‌تواند بر روی محصولات اثر منفی نگذارد؟ لذا صراحتاً باید گفت محصولات باغی و زراعی که توسط آب بدون کیفیت و شور استحصال می‌شوند آثار سوئی بر بدن دارند.
وی بابیان اینکه این تصور اشتباه است که برخی می‌گویند آب‌شور خربزه را شیرین می‌کند، می‌افزاید: وقتی صحبت از شوری آب می‌کنیم منظور میزان بسیاری زیادی از نمک است که مردم عادی شاید تصوری از آن نداشته باشند لذا به‌طور سنتی منظور مقدار بسیار کمی نمک است نه حجم وسیعی از این عنصر مضر برای بدن؛
شکری بابیان اینکه استفاده آب بی‌کیفیت اعم از مستقیم (شرب و استحمام) و غیرمستقیم (مصرف مواد کشاورزی و میوه و ...) مضرات بسیاری برای بدن به همراه دارد، می‌گوید: سازمان بهداشت جهانی هرساله آمار تکان‌دهنده‌ای را از آب بی‌کیفیت و دسترسی انسان‌ها و مضرات آن منتشر می‌کند که این آمار سال‌به‌سال نیز افزایش می‌یابد.
درباره مقابله با خشک‌سالی که می‌تواند عامل اصلی کاهش سطح آب‌ها زیرزمینی درنتیجه شوری و بی‌کیفیتی آب می‌شود، موضوعات متعددی بیان می‌شود ازجمله آن‌ها می‌توان به تغییر الگوی کشت و مدیریت مصرف اشاره کرد هرچند کمی برای این دو مقوله دیر است اما هر وقت به این دو موضوع بازگردیم حداقل می‌توانیم جلوی ضرر بیشتر را بگیریم.
این روزها پژوهشگران اقلامی را درزمینهٔ محصولات باغی و زراعی تولید کرده‌اند که با مصرف کمتر آب، بیشترین حاصل را می‌دهند از سوی دیگر روش‌های آبیاری نوین و کنتورهای هوشمند چاه‌ها می‌تواند درزمینهٔ مدیریت مصرف مؤثر باشد اما به شرطی که بتوانیم منابع آبی را با استفاده از همین سطح اندک آب‌های جاری کمی تقویت کنیم.
نیاز به درک مفهوم آب مجازی
از همه این موارد مهم‌تر اما موضوع فرهنگ‌سازی و ترویج است ما هر میزان بتوانیم سهم کشاورزی را از آب مصرفی استان کاهش دهیم به همان نسبت می‌توانیم در نجات منابع آبی موفق‌تر باشیم برای مثال وقتی گندم هر کیلوگرم گندم برای ما سه هزار لیتر آب می‌خواهد می‌توانیم آن را از خارج وارد کنیم تا هم سه هزار لیتر آب را هدر ندهیم و هم به ازای هزینه تولید یک کیلوگرم گندم، دو کیلوگرم از این محصول را داشته باشیم که به این مفهوم آب مجازی می‌گویند اما پافشاری مسئولان برای تولید محصولات استراتژیکی چون گندم باوجوداینکه ضربه‌های اساسی به منابع آبی ما می‌زند، شگفتی کارشناسان را به دنبال دارد.
آب مجازی به‌عبارت‌دیگر یعنی به‌جای مصرف یک‌هزار لیتر آب برای یک کیلوگرم هندوانه‌ای که قرار است کیلوگرمی یک‌هزارتومانی فروخته شود، همین محصول را از استانها و کشورهای دیگر وارد کنیم تا هزاران لیتر آب را بتوانیم ذخیره کنیم! امروز برای یک هندوانه ۷۵ هزار تومان پول آب هدر می‌دهیم تا این محصول سه هزار تومان به دست مشتری برسد و از سوی دیگر هم افتخار می‌کنیم که کشاورزی پویایی داریم که البته بیشترین ضربه را در کنار صنعت و مصرف بی‌رویه مردم به منابع آبی می‌زند.
نهادینه شدن فرهنگ مصرف آب
در استان سمنان همچنین باید کشت‌هایی که نیاز آبی وسیعی دارند مانند هندوانه متوقف شود از سوی دیگر صنایع آب بر نیز باید به مکان‌های دیگر منتقل شود چراکه متأسفانه در ابتدای انقلاب نتوانستیم آمایش درستی از صنایع داشته باشیم و آب‌برترین کارخانه‌ها را به‌جای شمال ایران در یزد و اصفهان و سمنان ساختیم! درنتیجه می‌توان گفت یکی از موانع بهبود شرایط آب در استان سمنان تفکر مسئولان ما بوده و همچنین نیز هست.
درنهایت باید گفت فرهنگ مصرف آب را باید در کشور نهادینه کنیم تغییر الگوی کشت و مصرف و ... در صورتی نتیجه می‌دهد که پذیرش آن‌هم از سوی مردم و مسئولان وجود داشته باشد در جامعه‌ای که احساس به‌ضرورت صرفه‌جویی وجود نداشته باشد طرح‌های صرفه‌جویی جواب نمی‌دهند.