به گزارش خبرگزاری مهر، برای مطالعه تاریخ، آشنایی با منابع متقن و مستند مهمترین نکته و آغاز راه است. این موضوع در مطالعه تاریخ معاصر ایران، به دلیل کثرت منابع اهمیت فزون‌تری دارد.
برای کسب اطلاعات دقیق و مستند از یک برهه تاریخی مطالعه چند کتاب به صورت زنجیره‌وار بهترین شیوه برای فهم آن برش از تاریخ است. در این راستا، پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی با معرفی سیرهای مطالعاتی می‌کوشد برنامه‌ای دقیق و در عین حال جامع، پیش روی مخاطب جوان و نوجوان قرار دهد. بخش نخست از سیر مطالعاتی پهلوی کتاب‌های برای فهم دوران پهلوی اول معرفی شده بود. در بخش دوم از این سیر کتاب‌هایی برای فهم بهتر دوران سلطنت محمدرضا پهلوی معرفی می‌شود.
مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی
یکی از مشکلات اساسی رژیم پهلوی، از بدو تأسیس، مساله مشروعیت بود. یکی از مهمترین اهداف این رژیم، تثبیت وضعیت نامشروع خود بود و بر این اساس رژیم پهلوی با هدف مشروعیت‌سازی، تلاش می‌کرد نوعی ایدئولوژی ناسیونالیسم فرهنگی-محافظه‌کار و باستان‌گرا را که در دوره‌هایی به ناسیونالیسم توسعه‌طلب و لیبرال گرایش یافت، بسط و گسترش دهد. پروژه‌ای که در نهایت در مصاف با ایدئولوژی اسلامی به شکست انجامید.
کتاب فوق با هدف بررسی و سنخ‌شناسی ایدئولوژی ناسیونالیستی رژیم پهلوی و سیر تحولات آن در مدت حاکمیت آن دولت، صورت گرفته است. بایدها و نبایدهای ناسیونالیسم پهلوی و تحولات این بایدها و نبایدهای حکومتی در طول سلطنت پهلوی اول و دوم و همچنین ایده‌ها و انگیزه‌های ناسیونالیستی این دوران، از موضوعاتی است که در کتاب حاضر بررسی می‌شود. این کتاب را محمدحسن آصف نوشته و مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.
بازخوانی نهضت ملی ایران
نهضت ملی نفت و متعاقب آن، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ از برهه‌های مهم و اثرگذار تاریخ معاصر ایران است. تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت در مجلس شورای ملی و سنا در اسفند ۱۳۲۹ پدیده‌ای بی‌پشتوانه و بی‌مقدمه نبود، بلکه فرآیندی بود که از سال‌های قبل آغاز شده بود و در آن تاریخ در مجلسی که ماهیتی غیر ملی و وابسته به دربار داشت به بار نشست.
این فرآیند از کجا و کی آغاز شد؟ چه مراحلی را طی کرد؟ چه عواملی در آن نقش داشتند؟ چه کسانی شعار نفت ایران برای ایرانی و ملی شدن نفت را مطرح کردند؟ آنها در چه مقاطعی به این حرکت پیوستند؟ چه کسانی ملی شدن صنعت نفت را به یک خواست عمومی و بسیج ملی تبدیل کردند؟ چه کسانی مانع عملی شدن این خواست بودند؟ چه کسانی این موانع را از سر راه برداشتند؟ و سرانجام این نهضت مردمی به کجا ختم شد؟ کتاب «بازخوانی نهضت ملی ایران» که به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان نگاشته شده و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ شده است، این سوالات را بر مبنای منابع و اسناد و خارج از کلی‌گویی‌های تکراری و غیر مستند پاسخ می‌دهد.
سیا در ایران: کودتای ۱۳۳۲ و ریشه‌های اختلاف ایران و آمریکا
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، برهه‌ای اثرگذار در تاریخ حاکمیت پهلوی است. از این دوران به بعد، آمریکا جای پای خود را در ایران محکم نمود. کتاب «سیا در ایران» این برهه مهم را به تصویر می‌کشد. این کتاب حاوی اسناد کودتای ۲۸ مرداد است که متن اصلی آن توسط دکتر دونالد ویلبر نگارش یافته و با ویرایش کریستوفر پتریک توسط انتشارات «امریکن فری پرس» منتشر شده است.
گزارش اصلی سیا شامل ۱۰ فصل، پنج ضمیمه و یک چکیده است که ویراستار سه ضمیمه‌ی کوتاه دیگر با عناوین «برادران رشیدیان، نزاع بر سرِ نفت ایران و مداخله‌ی بریتانیا در ایران» را برای ارائه‌ی اطلاعات بیشتر به مخاطبان به متن افزوده است. مطالعه‌ی اسناد این کتاب جزئیات تکان‌دهنده‌ای را از جنایات سازمان‌های جاسوسی انگلستان و آمریکا در طراحی و اجرای کودتای ننگین ۲۸ مرداد برملا می‌سازد. این کتاب را نعمت‌الله عاملی ترجمه و مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر کرده است.
ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه
از آن‌جا که سازمان اطلاعات و امنیت کشور معروف به «ساواک» به عنوان بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین سازمان امنیتی و اطلاعاتی رژیم محمدرضا شاه، در همه حوزه‌های حیات اجتماعی و سیاسی، به شکلی مهارگسیخته مداخله می‌کرد و بر فعالیت همه سازمان‌ها و نهادهای دولتی و غیر دولتی- مستقیم یا غیر مستقیم- نظارت می‌کرد، شناخت ابعاد و اجزا و نیز نحوه عملکرد و اقدامات این سازمان مخوف، از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر تاریخ معاصر ایران است.
تقی نجاری‌راد نویسنده کتاب «ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه» می‌کوشد ضمن بررسی پیشینه و نحوه تأسیس ساواک، ساختار آن را نیز بررسی کند و ادارات مختلف آن و زمینه و علل به وجود آمدن آن سازمان، عملکرد ساواک در سرکوب مخالفین و نقش آن در سیاست‌های داخلی را مورد تحلیل و تجزیه قرار دهد.
سند بردگی
ماجرای کاپیتولاسیون صفحه سیاه دیگری در کارنامه حاکمیت پهلوی دوم محسوب می‌شود. کتاب «سند بردگی» این برهه حساس تاریخی را با قلمی روان و خواندنی واکاوی می‌کند.
این کتاب به سیر سلطه استعمار بر تمام شئون جامعه ایران، خصوصاً حقوق اجتماعی مردم پرداخته و لایحه کاپیتولاسیون و چگونگی تصویب آن را شرح می‌دهد. مخالفت امام خمینی با این لایحه سرآغاز مبارزه‌ای طولانی و همه‌گیر با رژیم پهلوی شد که در بهمن ۱۳۵۷ به سرانجام رسید. این کتاب را اعظم مراد حاصلی خامنه تألیف کرده و از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است.
بهائیان نظامی در حکومت پهلوی دوم
یکی از مباحث مهم تاریخی حکومت پهلوی دوم، حضور فعال و تأثیرگذار بهائیان در ارتش شاهنشاهی است که از بدو تشکیل این حکومت تا آخرین روزهای حیات آن با قوت ادامه داشت. رشد و ارتقا حداقل ۴۵ نفر از بهائیان نظامی به درجات بالای نظامی و قرار گرفتن در سلک «تیمساران شاهنشاهی» موضوعی نیست که بتوان به سادگی از کنار آن عبور کرد. به خصوص آنکه، حضور این عده در رأس هرم ارتش، با توجه به درجه و شغل آنها و خصوصاً دیدگاه آنها نسبت به کشور، به طور حتم منشأ تأثیرات غیرقابل انکاری در امنیت ملی ایران بود.
شاداب عسگری، نویسنده این کتاب در اثر خود به موضوعاتی همچون اشتغال بهائیان در حکومت پهلوی دوم، عملکرد بهائیان نظامی در حکومت پهلوی، جایگاه نظامی‌گری در فرقه بهائیت، آشنایی با تعدادی از بهائیان نظامی و حضور آنها با هدف نفوذ پرداخته شده است. «بهائیان نظامی در حکومت پهلوی دوم» را مؤسسه فرهنگی هنری مرکز اسناد ا نقلاب اسلامی چاپ و روانه بازار کتاب کرده است.
غرور و سقوط (ایران ۱۳۵۲- ۱۳۵۷)
مطالعه تاریخ پهلوی از زاویه دید سفیران و فرستادگان کشورهای خارجی، نکات تازه‌ای از سیر حاکمیت این خاندان را روشن می‌سازد. آنتونی پارسونز، سفیر انگلیس در تهران، خاطرات ۵ ساله خود در ایران را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب را محمدصادق حسینی ترجمه و مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ کرده است.
پارسونز در خاطرات خود به شرح حوادث سال‌های حضورش در ایران (سال‌های ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۹) می‌پردازد. او پنج سال از دوران فعالیت دیپلماتیک خود را در ایران گذراند و از نزدیک شاهد بسیاری از رخدادها و تحولات سیاسی بود. در این اثر نیز طبق سنت مألوف، شاهد مقاومت و مخالفت انگلیس در برابر انقلاب اسلامی هستیم به‌طوری که پارسونز بارها نگرانی و مخالفت خود را از سقوط شاه و وقوع انقلاب اسلامی ابراز می‌کند. اما در عین حال این کتاب، روایت دیگری از پنج سال از دوران حاکمیت پهلوی دوم است که از لحاظ تاریخی اهمیت بسیاری دارد.
مأموریت در ایران (خاطرات سولیوان، آخرین سفیر آمریکا در ایران)
چنانکه از عنوان این اثر پیداست، خاطرات ویلیام سولیوان، آخرین سفیر آمریکا در ایران است. این کتاب خاطرات سولیوان از دوران حضور در ایران به‌عنوان سفیر ایالات متحده از ژوئن ۱۹۷۷ (خرداد ۱۳۵۵) تا آوریل ۱۹۷۹ (اردیبهشت ۱۳۵۸) را دربرمی‌گیرد.
خاطرات سولیوان به خاطر اطلاع او از پشت پرده روابط رژیم حاکم بر ایران با کاخ سفید از اهمیت زیادی برخوردار است. او که شاهد بسیاری از رخدادهای آخرین سال‌های سلطنت محمدرضا شاه بوده، به واسطه دیدارهای متعددش با محمدرضا پهلوی خاطراتی جالب دارد. این کتاب را ابراهیم مشفقی‌فر ترجمه کرده است.
روابط سیاسی محمدرضا پهلوی و آمریکا در دوره کارتر
بررسی مناسبات ایران و آمریکا در سال‌های پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا بهمن ۵۷ نشان می‌دهد که روابط این دو کشور نمونه‌ای کامل از روابط «دولت دست نشانده» بوده است. در دوره‌های مختلف هرچند سیاست دولت‌های آمریکا با تغییرات جزئی مواجه می‌شد اما در کل غایت یکسانی داشت.
بررسی روابط ایران و آمریکا در دوران ریاست جمهوری جیمی کارتر که همزمان با سقوط رژیم پهلوی بود، از این حیث دارای اهمیت است. کتاب فوق که به قلم فریبا اسدی نگاشته شده است، این دوره تاریخی را بررسی می‌کند.