به گزارش خبرنگارمهر، هر کاری که قرار است در اطاعت از فرمان الهی صورت پذیرد باید بدون استکبار و خودبزرگ‌بینی انجام شود. یعنی قلب انسان نیز حالت افتادگی و تواضع داشته باشد. قرآن کریم، نماز و صبر را به عنوان دو عامل کمک کننده انسان معرفی کرده و یادآور می‌شود که انجام این کار، تنها بر کسانی آسان است که قلبی فروتن و خاشع داشته باشند. می‌فرماید: «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخاشِعین؛ [۱] از صبر و نماز یاری بخواهید، و یقیناً این کار جز بر فروتنان، گران و دشوار است.» تفاوت خشوع و خضوع با اینکه معنای تذلل و انکسار در هر دو هست، این است که خضوع، مختص به جوارح و اعضای بدنی آدمی است، ولی خشوع، مختص به قلب است. [۲] مطیع کردن اعضاء بدن، بسیار آسان‌تر از رام کردن قلب است؛ چنانکه قرآن کریم در بیان استکبار درونی قوم بنی اسرائیل، پس از ماجرای گاو بنی اسرائیل می‌فرماید: «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون؛ [۳] سپس دل‌های شما بعد از آن [معجزه شگفت انگیز] سخت شد، مانند سنگ یا سخت‌تر؛ زیرا برخی از سنگ‌ها، از آنها نهرها میجوشد، و برخی از آنها میشکافد و آب از آن بیرون میآید، و برخی از آنها از ترس خدا سقوط می‌کند و خدا از آنچه انجام میدهید بی‌خبر نیست.»
انسان به آسانی می‌تواند ظاهر نماز خود را فروتنانه انجام دهد ولی آنچه نشانه ایمان واقعی است اینکه، قلب خود را در محضر خدای متعال متواضع و تسلیم کنیم. امام صادق (علیه السلام) از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نقل می‌کند که فرمودند: «مَا زَادَ خُشُوعُ الْجَسَدِ عَلَی مَا فِی الْقَلْبِ فَهُوَ عِنْدَنَا نِفَاق؛ [۴] در نزد ما، زیادتر بودن خشوع بدن بر خشوع قلب، نفاق شمرده می‌شود.» اولین ویژگی مؤمنان حقیقی که در ابتدای سوره مؤمنون بیان شده، خشوع در نماز است. می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فیِ صَلَاتهِمْ خَاشِعُون؛ [۵] به راستی که مؤمنان رستگار شدند، همانان که در نمازشان خاشعند.» خوش به سعادت کسانی که چنین خشوعی در نماز و عبادت‌هایشان به پاس ایمان حقیقی، روزی‌شان شده است. چنین عبادتی نه تنها دیگر دلزدگی نمی‌آورد بلکه شیرین و نشاط‌آور است. ما نیز چنین رزقی را از خدای خود درخواست کرده و می‌گوییم: «اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ طَاعَةَ الْخَاشِعِینَ؛ [۶] ای خدا در این روز طاعت بندگان خاشع خود را نصیب من گردان.»
دلِ دریایی، مرا آرزوست
در راه بندگی و تعالی انسان، معارف و هدایت‌های فراوانی وجود دارد که هر کسی به اندازه ظرفیت روحی خود از آن بهره‌مند می‌شود. مؤمنانِ با ظرفیت کم، توان دریافت معرفت کم‌تر و مؤمنان با ظرفیت روحی بیشتر مستعد دریافت معرفت بیشتری هستند. یکی از موهبت‌های خاص الهی به بندگان مؤمن خویش آن است که ظرفیت روحی آنها را ارتقاء می‌دهد و به اصطلاح، ظرفیت روحی جدیدی به ظرفیت قبلی آنها می‌افزاید. به این موهبت، شرح صدر می‌گویند. هر چه ظرف، بزرگ‌تر باشد زلال بیشتری از هدایت و رحمت الهی را پذیرا می‌شود تا جایی که خداوند متعال در توصیف آخرین رسول خود می‌فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمین؛ [۷] و ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.» شرح صدر، نیرویی شگفت‌انگیز است که قابلیت هضم بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین حوادث را به روح می‌بخشد. از این رو پیامبران الهی نیز این موهبت ویژه را از خداوند درخواست کرده‌اند. مثلاً حضرت موسی (علیه السلام)، پس از دریافت فرمان دعوت فرعون به سوی حق، از خدا چنین می‌خواهد: «قَالَ رَبّ اشْرَحْ لیِ صَدْرِی وَ یَسِّرْ لیِ أَمْرِی؛ [۸] گفت: «پروردگارا، سینه ام را گشاده گردان، و کارم را برای من آسان ساز.» برای کسب چنین موهبت الهی، با دلی آکنده از خضوع، به درگاه تنها بی‌نیاز رو کرده و می‌گوییم: «وَ اشْرَحْ فِیهِ صَدْرِی بِإِنَابَةِ الْمُخْبِتِینَ؛ [۹] و بگشا سینه‌ام در آن به بازگشت دلدادگان.» برای اینکه دل دریایی و وسیع بیابیم باید دلمان را به خدا بسپاریم و دلداده او شویم.
ترسیده از او، در پناه او!
تجسم حضور در پیشگاه الهی، ناخودآگاه ترسی سازنده را بر انسان مسلط می‌کند که موجب دقت او در انجام وظایف و نهایتاً سعادتش می‌شود. امام علی (علیه السلام) در این باره می‌فرمایند: «مَنْ عَرَضَتْ لَهُ فَاحِشَةٌ أَوْ شَهْوَةٌ فَاجْتَنَبَهَا مِنْ مَخَافَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ وَ آمَنَهُ مِنَ الْفَزَعِ الْأَکْبَر؛ [۱۰] هر که هرزگی یا شهوت رانی برایش آماده شود و از ترس خدا از آن دوری کند خدایش بر دوزخ حرام کند و او را از هراس بزرگ آسوده کند.» ترس از مقام پروردگار موجب ترک خواهش‌های نفسانی و کنترل مرکب چموش نفس می‌شود بهشت موعود را نصیب انسان خواهد کرد. چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الهَوی فَإِنَّ الجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوَی؛ [۱۱] و امّا کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس [خود] را از هوس باز داشت، پس جایگاه او همان بهشت است.» کافی است با تجسم اینکه همه عالم محضر خداست، ترسان شده و به او پناه بریم. آنگاه خواهیم دید که رحمت الهی، کهف حصینی است که هر کس به آن پناهنده شود از هیچ چیز هراسی نخواهد داشت. پس، او را صدا زده و می‌گوییم: «بِأَمَانِکَ یَا أَمَانَ الْخَائِفِین؛ [۱۲] به حق ایمنی بخشی‌ات، ای ایمنی دل‌های ترسان.»
پی‌نوشت
[۱]. سوره بقره، آیه ۴۵.
[۲]. محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان (ترجمه) (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی: قم، ۱۳۷۸)، ج ۱, ۲۲۹.
[۳]. سوره بقره، آیه ۷۴.
[۴]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی (اسلامیه) (دار الکتب الإسلامیة: تهران، ۱۳۶۳)، ج ۲, ۳۹۶، حدیث ۶.
[۵]. سوره مؤمنون، آیه ۱ و ۲.
[۶]. مفاتیح الجنان، دعای روز پانزدهم ماه رمضان.
[۷]. سوره انبیاء، آیه ۱۰۷.
[۸]. سوره طه، آیه ۲۵ و ۲۶.
[۹]. مفاتیح الجنان، دعای روز پانزدهم ماه رمضان.
[۱۰]. محمد بن علی ابن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه (جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی: قم، ۱۳۶۳)، ج ۴, ۱۴.
[۱۱]. سوره نازعات، آیه ۴۰ و ۴۱.
[۱۲]. مفاتیح الجنان، دعای روز پانزدهم ماه رمضان.