حجت‌الاسلام والمسلمین حمید آریان، قرآن پژوه، استاد حوزه علمیه قم و دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص تشریح فعالیت‌های علمی و آثار حوزه قرآن پژوهی مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی گفت: در حوزه کارهای قرآنی دو اثر به صورت مشترک، به نام مرحوم آقای هاشمی رفسنجانی و جمعی از محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی از سوی انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم چاپ شده است. یکی با عنوان «تفسیر راهنما» در بیست جلد و دیگری با عنوان «فرهنگ قرآن» در سی و سه جلد.
وی در خصوص وضعیت این کتاب‌ها افزود: این گونه نبوده که به شکل متعارف مرحوم هاشمی تماماً خودش این کتاب‌ها را نوشته باشد و بعد برای چاپ به دفتر تبلیغات سپرده باشد و دفتر تبلیغات صرفاً ناشر آنها باشد، نه، بلکه آقای هاشمی رفسنجانی یک سلسله یادداشت‌هایی در زندان رژیم طاغوت به صورت فیش تهیه کرده بود و بعد مجموعه‌ای از محققان دفتر تبلیغات روی این فیش‌ها کار گسترده‌ای را انجام داده و آنها را تفکیک، تنقیح و تکمیل نموده و بعد به صورت کتاب منتشر کرده‌اند. بنابراین اینگونه نبوده است که جناب آقای هاشمی رفسنجانی خودش به تنهایی کار تألیف این دو کتاب را انجام داده و دفتر تبلیغات فقط عهده دار نشر آن بوده است.
حجت‌الاسلام و المسلمین آریان در ادامه با اشاره به دغدغه‌های مرحوم هاشمی رفسنجانی برای کار در این زمینه، اظهار داشت: دغدغه اولیه آقای هاشمی این بود که یک معجم موضوعی از کلمات و مفاهیم اساسی قرآن فراهم کند تا با مراجعه به آن بتواند از آیات قرآن برای سخنرانی‌های خود در مناسبت‌ها و موضوعات مختلف به نحو شایسته بهره‌گیری نماید. یکی از شئون و کارهای روحانیون تبلیغ معارف دین در قالب خطابه و منبر است و برای این کار نیاز به استناد به معارف قرآن و روایات به صورت موضوعی دارند. بعداً آقای هاشمی جای چنین کتابی در فضای فعالیت‌های تبلیغی و علمی دینی را خالی دیده و به فکر تألیف یک اثر مرجع در این خصوص می‌افتد تا هم اهل علم و اهل منبر و هم دیگران در سطوح مختلف از آن بهره مند شوند.
استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: این دغدغه و هدف را ایشان در مقدمه‌ای که بر هر دو کتاب فرهنگ قرآن و تفسیر راهنما نوشته تشریح کرده و یادآور شده است. ایشان گفته‌اند که برای هر موضوعی که در برنامه مطالعه‌ام قرار می‌گرفت به سراغ قرآن می‌رفتم اما بسیار اتفاق می‌افتاد برای یافتن دیدگاه قرآن در یک موضوع نمی‌دانستم در کجای قرآن باید آنها را سراغ گرفت، لذا برای یافتن تمام ابعاد یک موضوع دو یا سه بار تمام قرآن را مرور می‌کردم و علی رغم این زحمت باز هم اطمینان خاطری برایم در یافتن کامل نظر قرآن پیدا نمی‌شد. به علاوه دیدم برای هزاران موضوع قرآنی انجام این چند بار مرور قرآن فرصت و وقت زیادی می‌خواهد و مقدور نیست تا به این تصمیم رسیدم که خوب است طرح یک فرهنگ یا معجمی را بریزم که در آن تمام واژگان قرآن به صورت موضوعی به عنوان کلید مطالب و معارف قرآن گردآوری شود.
دغدغه اولیه آقای هاشمی این بود که یک معجم موضوعی از کلمات و مفاهیم اساسی قرآن فراهم کند تا با مراجعه به آن بتواند از آیات قرآن برای سخنرانی‌های خود در مناسبت‌ها و موضوعات مختلف به نحو شایسته بهره‌گیری نماید.
آریان افزود: مرحوم هاشمی رفسنجانی در مقدمه کتاب می‌گوید: در سال ۱۳۵۴ که به زندان رفتم و دوره محکومیت و زندانم طولانی شد، این کار را شروع کردم. ابتدا قرآن را از اول آیه به آیه مطالعه کردم و نکات و مطالبی که از هر آیه قابل استفاده بود با مراجعه به تفسیر مجمع‌البیان و بعد هم تفسیر المیزان آنها را استخراج می‌کردم و در ذیل آیه مربوطه یادداشت می‌کردم و از هر یک از این مطالب چند نمایه یا کلید واژه استخراج کرده و ذیل آن مطلب ثبت می‌کردم. البته همه اینها را در فیش‌هایی می‌نوشتم که بالغ بر ۳۲ هزار فیش شد در ۲۲ دفتر دویست برگ. این کار تا سال ۱۳۵۷ و آزادی ایشان از زندان ادامه می‌یابد. آن مرحوم می‌گوید که بعد از انقلاب اسلامی همین فیش‌ها ابتدا به صدا و سیما و بعد به بخش فرهنگی حزب جمهوری اسلامی برای تکمیل و بهره برداری منتقل شد ولی این کار صورت نگرفت تا اینکه از دفتر تبلیغات اسلامی برای انجام این کار مراجعه کردند و به آنها سپردم و بعد محققانی از دفتر تبلیغات در قالب یک پروژه بر روی این یادداشت‌ها به لحاظ شیوه و محتوا کار کردند. تیم تحقیقاتی بخشی از نمایه‌هایی که توسط مرحوم هاشمی استخراج شده بود را حذف کردند و تعداد زیادی را اضافه کردند. همچنین بخشی از نکات و مطالب استخراج شده از آیات را تنقیح کردند یا نکات و مطالب جدید را هم بر آنها افزودند؛ همچنین علاوه بر دو منبع «مجمع‌البیان و المیزان» که آقای رفسنجانی از آنها بهره برده بود، منابع تفسیری دیگری برای کار مورد استفاده قرار دادند و دایره کلید واژه‌های موضوعی و تعداد برداشت‌ها از هر آیه را توسعه داده و دقیق و مستندسازی کردند.
حجت‌الاسلام آریان با تاکید بر اینکه دفتر تبلیغات کارهای زیادی روی یادداشت‌های آقای هاشمی رفسنجانی از جهت کمی و کیفی انجام داده است، بیان داشت: کار مهمی که به لحاظ شکلی کردند این بود که نکات و مطالب استخراج شده از آیات را از نمایه‌ها و کلید واژه‌های موضوعی ذیل آنها از هم تفکیک و جدا کردند، اولی را با نام «تفسیر راهنما» و دومی را با عنوان «فرهنگ قرآن» سامان داده و منتشر کردند. محصول کار (دو کتاب چاپ شده) هم از جهت روش و هم دامنه و گستره با کار مرحوم هاشمی از جهاتی متفاوت است. اگر چه شاکله و خمیر مایه اولیه کار از یادداشت‌های مرحوم هاشمی رفسنجانی اخذ شده است ولی انصاف این است که شکل موجود و نهایی عرضه شده این آثار را باید به محققان دفتر منسوب کرد. البته مرحوم هاشمی در مقدمه کتاب فرهنگ قرآن می‌گوید که من از آنها خواسته‌ام تا یادداشت‌های مرا هم جداگانه چاپ کنند و قرار است که آن فیش‌ها و یادداشت‌ها در دو جلد منتشر شود که اگر آنها چاپ شود، آنگاه تفاوت کار اولیه آقای هاشمی و کار نهایی عرضه شده محققان دفتر کاملاً در دسترس و قابل بررسی و قضاوت خواهد بود.
عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی امام خمینی (ره) افزود: تمام کار قرآنی مرحوم هاشمی رفسنجانی همین فیش‌هاست که در حد استخراج نکات مستفاد از هر آیه قرآن با استفاده از مجمع‌البیان و المیزان و بعد نمایه سازی اولیه برای همان نکات است که ظاهراً قرار بوده در دو جلد چاپ شود. اما عمده کار دو کتاب، با طرح و برنامه جدید توسط تیم تحقیقاتی حدود بیست نفره دفتر تبلیغات برای تفسیر راهنما و تیم حدود سی نفره محققان دفتر برای فرهنگ قرآن انجام شده و با این گستردگی بیرون آمده است.
نام کتاب تفسیر راهنما قدری غلط انداز است
وی در خصوص کتاب تفسیر راهنما گفت: این کتاب نامش قدری غلط انداز است. کسی که نام آن را می‌شنود ابتدا شاید تصور کند که یک کتاب تفسیری همانند تفسیر تبیان، تفسیر مجمع‌البیان و تفسیر المیزان و امثال آنها است که آقای هاشمی رفسنجانی آن را نوشته است. اما این گونه نیست. کسی که نام گذاری کرده سلیقه خوبی به خرج نداده است. حالا شاید آقای هاشمی این اسم را نگذاشته باشد. ولی این اسم و اسم گذاری غلط انداز است. این کتاب یک کتاب تفسیری مصطلح مثل تبیان یا مجمع یا المیزان و سایر تفاسیر ترتیبی قرآن نیست که نویسنده‌اش به عنوان مفسر قرآن آیه به آیه تا آخر قرآن را تفسیر کرده باشد. بلکه مرحوم هاشمی رفسنجانی و محققان دفتر، آیات قرآن را از اول سوره حمد تا آخر قرآن به ترتیب آورده‌اند و بعد ذیل هر آیه مطالب و نکاتی که از آن آیه بر اساس تفسیر المیزان و مجمع‌البیان و تفاسیر دیگری که محققان دفتر بدان‌ها مراجعه کرده‌اند، قابل فهم و برداشت است، این نکات را به صورت جمله‌های خبری ذکر نموده‌اند.
این کتاب‌ها فعالیت اولیه قرآن پژوهشی تلقی می‌شود که هر طلبه‌ای با تحصیلات اتمام مرحله سطح می‌تواند آن را انجام دهد. اما هر کس انجام دهد نمی‌توان گفت مفسر است. البته آن مرحوم با نیت خوب و شایسته‌ای این کار را شروع کردند.
وی با ذکر مثالی در همین خصوص ادامه داد: در ابتدای سوره بقره ذیل آیه دوم: ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین، ۹ جمله و نکته به صورت خبری ذکر شده و بعد زیر هر جمله آن بخشی از آیه که دال بر جمله مربوطه است، ذکر شده و گاهی هم توضیحی در توجیه این برداشت به ذیل آن جمله اضافه شده و در انتهای جمله‌های نه‌گانه، چهار نمایه یک کلمه‌ای تقوی، متقین، قرآن و هدایت را آورده‌اند. حالا از تمام این مطالب چه اندازه مربوط به فیش‌های مرحوم هاشمی است و چه نکات جدیدی را خودشان اضافه کردند اینها معلوم نیست. این گزاره‌های خبری مضمون تفاسیری مثل المیزان و امثال آن هست، نه اینکه آقای هاشمی رفسنجانی یا محققان دفتر به عنوان مفسر مستقلاً یک کار تفسیری مصطلح و فنی مثل علامه طباطبایی یا سایر مفسران انجام داده باشند. بنابراین مرحوم هاشمی رفسنجانی یک کتاب تفسیری به معنای مصطلح ندارد.
کتاب فرهنگ قرآن یک کتاب مرجع نسبتاً خوبی برای پژوهش‌های قرآنی است
دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) در خصوص کتاب فرهنگ قرآن هم افزود: درباره کتاب فرهنگ قرآن که در سی و سه جلد چاپ شده به نظر می‌رسد که نقش مرحوم هاشمی رفسنجانی در حد فراهم کردن نمایه‌ها و کلید واژه‌های اولیه در ذیل گزاره‌ها و نکات برداشتی و قابل استخراج از هر آیه بوده باشد و محققان دفتر آن را در قالب مدخل‌های اصلی و فرعی فراوان توسعه داده‌اند و در ذیل هر مدخل اصلی و فرعی آیات مربوطه را همراه نشانی آنها از قرآن ذکر کرده‌اند و یا مدخل‌های هم مضمون را به هم ارجاع داده‌اند و حجم اثر نسبت به اصل یادداشت موجود در فیش‌های آقای هاشمی چندین برابر شده است.
حجت‌الاسلام آریان با اشاره به اینکه در این کتاب مدخل‌ها و واژه‌های کلیدی به صورت الفبایی طبقه بندی شده‌اند، تصریح کرد: تمام آیاتی که آن واژه یا مشتقات آن یا هم خانواده آن واژه را به لحاظ لفظی و معنایی در بر داشته ذیل مدخل‌های اصلی و فرعی آورده‌اند. طبعاً در فیش‌های آقای هاشمی چنین کاری با این شکل و شمایل به هیچ عنوان دیده نمی‌شود بلکه اصل سرنخ‌ها آن هم در حد محدود در فیش‌های ایشان وجود دارد و این کاری است که محققان انجام دادند و لذا خیلی گسترده شده است. البته کتاب فرهنگ قرآن اکنون یک کتاب مرجع نسبتاً خوبی برای پژوهش‌های قرآنی است.
تفسیر راهنما یک کتاب تفسیری مصطلح مثل تبیان یا مجمع یا المیزان و سایر تفاسیر ترتیبی قرآن نیست که نویسنده‌اش به عنوان مفسر قرآن آیه به آیه تا آخر قرآن را تفسیر کرده باشد. وی با بیان اینکه نمی‌توان شخص مرحوم هاشمی رفسنجانی را مفسر دانست، عنوان کرد: کاری که ما از ایشان سراغ داریم به لحاظ فنی و علمی در حد استخراج مطالب منطوی در آیات قرآن آن هم بر اساس المیزان و مجمع‌البیان و بعد استخراج واژگان کلیدی و نمایه‌های آن مطالب است. این فعالیت هر چند در نوع خود قابل تقدیر است، اما یک فعالیت اولیه قرآن پژوهشی تلقی می‌شود که هر طلبه‌ای با تحصیلات اتمام مرحله سطح حتی کمتر می‌تواند آن را انجام دهد. اما هر کس انجام دهد نمی‌توان گفت مفسر است. البته آن مرحوم با نیت خوب و شایسته‌ای این کار را شروع کردند و در نهایت با زحمات گسترده محققان دفتر تبلیغات به جای خوبی انجامید و دو اثر مفید از آن درآمد که برای مبلغان و محققان قابل استفاده است.
این استاد حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه مرحوم هاشمی رفسنجانی نه مفسر بود و نه تخصصی در تفسیر داشت و نه کار تفسیری به معنای فنی و علمی کلمه از او سراغ داریم و نه دو کار عرضه شده موجود تفسیر محسوب می‌شوند، بیان کرد: ما هیچ اثر دیگری که نشان دهد مرحوم هاشمی رفسنجانی در تفسیر تخصص دارند، سراغ نداریم. خود ایشان هم تا آنجایی که بنده اطلاع دارم در جایی چنین ادعایی نکرده‌اند و ظاهراً عده‌ای به دلیل علایق عاطفی یا علایق دیگری که به مرحوم دارند، مایل‌اند چنین القابی را به او بدهند و می‌دانیم در فضای علمی و تخصصی حوزه‌ها و دانشگاه‌ها این گونه انتساب القاب علمی از روی علاقه چیز ممدوحی نیست.
وی در پایان با بیان کتاب‌ها و فعالیت‌های مرحوم هاشمی رفسنجانی گفت: عمده کارهای مستقیم و مستقل علمی مرحوم هاشمی یکی کتاب امیرکبیر است که در تاریخ سیاسی معاصر نوشته است و دیگری سرگذشت فلسطین می‌باشد که ترجمه‌ای از یک کتاب عربی است و دیگری جهان در عصر بعثت است که همراه شهید باهنر نوشته‌اند و یک کتابچه دیگری هم به نام ارزش‌ها و مکتب هاست. غیر از اینها در زمینه‌های مختلف علمی به صورت فنی کار و اثر خاص فقهی، کلامی، تفسیری یا تاریخی و غیره از ایشان گزارش نشده و موجود نیست. اما همین دو کتاب قرآن پژوهشی که ایشان در طرح‌ریزی و سامان اولیه آنها دخیل بوده، خود یادگار ماندگاری از او و محققان گروه مرکز فرهنگ و معارف دفتر تبلیغات هستند که برای عموم قابل استفاده است.