خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با توجه به ضرورت روابط و گفت‌وگوهای فرهنگی و معرفی انقلاب اسلامی به دیگر کشورها، نهادهای مختلفی از ایران در زمینه دیپلماسی فرهنگی شروع به فعالیت کردند. اعزام مبلغ به کشورهای مختلف، شرکت در نمایشگاه‌های مختلف فرهنگی از جمله نمایشگاه‌های مختلف کتاب در سراسر دنیا، تداوم و همچنین گسترده شدن فعالیت نهادهایی چون «مرکز اسلامی هامبورگ» که از سال‌ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران فعالیت‌شان آغاز شده بود، توجه جدی‌تر به کشورهای مسلمان منطقه و همچنین مناطق کم برخوردار جهان از جمله آفریقا و… در دستور کار قرار گرفت.
اما برای یکپارچه سازی فعالیت‌های فرهنگی ایران در جهان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به سال ۱۳۷۴ با ابتکار مرحوم آیت‌الله محمدعلی تسخیری، که از چهره‌های برجسته تقریبی بود و مورد احترام اندیشمندان جهان و جهان اسلام، تأسیس شد. هدف این سازمان که از نهادهای وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، ارائه تصویری روشن از فرهنگ و تمدن ایرانی – اسلامی به جهانیان بود در هنگامه‌ای که انقلاب و ایران هدف شدیدترین هجمه‌های رسانه‌ای قرار داشتند.
این سازمان اکنون بیش از ۸۰ نمایندگی فرهنگی در ۶۰ کشور جهان دارد. در برنامه کاری این سازمان آمده است که ضمن ارائه چهره‌ای رحمانی از اسلام و معرفی ایران به عنوان فرهنگی گفت‌وگو محور، جهانیان را با تمدن کهن ایران و دستاوردهای انقلاب اسلامی آشنا کند. مرحوم آیت‌الله تسخیری از بدو تأسیس تا سال ۱۳۸۰ ریاست این سازمان را بر عهده داشت. پس از آن آیت‌الله محمود محمدی عراقی ریاست سازمان را تا سال ۱۳۸۶ بر عهده گرفت. از سال ۱۳۸۶ تا سال ۱۳۸۹ و همچنین از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ ریاست سازمان را به ترتیب مهدی مصطفوی و محمد باقر خرمشاد بر عهده داشتند.
ریاست فعلی سازمان بر عهده ابوذر ابراهیمی ترکمان است. او دارای مدرک دکتری حقوق خصوصی از دانشگاه مفید است. ابراهیمی ترکمان از سال ۱۳۷۵ به استخدام سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی درآمد. وی سال‌ها در سفارتخانه‌های ایران در آنکارا و عشق آباد وابسته فرهنگی بود و از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۲ نیز به عنوان رایزن فرهنگی ایران در روسیه به فعالیت اشتغال داشت و چند دوره نیز به عنوان رایزن نمونه انتخاب شد. به قلم او مقالات متعددی به زبان‌های انگلیسی، روسی، ترکمنی و ترکی استانبولی در نشریات مختلف جهان منتشر شده است. ویژگی مهم او در این است که از بدو تأسیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در این سازمان مشغول به کار بوده و با فعالیت‌های یک رایزن به خوبی آشناست. برخی از رایزنان فرهنگی اشاره کرده‌اند که وی مرتبط فعالیت‌های رایزنان را رصد کرده و ضمن ارتباط مداوم با آنها تجربیات خود را در اختیارشان می‌گذارد. ضمن اینکه از دوران ریاست او کمتر پیش آمده که رایزنان فرهنگی از خارج نیروهای رسمی سازمان انتخاب شوند. در دوره‌های پیش اما تعدادی از رایزنان از نیروهای رسمی سازمان نبودند.
برنامه‌ها و وظایف سازمان و دیپلمات‌هایش
رسالت سازمان بر اساس اساسنامه‌ای که به تنفیذ مقام معظم رهبری هم رسید، تصدی گری امور فرهنگی در کشورهای دیگر است. بر این اساس دیپلمات‌های فرهنگی ایران با توجه به توافقنامه‌های فرهنگی با دیگر کشورها به ترویج فرهنگ ایران اسلامی مشغول هستند. این رایزنان بجز سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی باید با وزارتخانه میراث فرهنگی، مجمع تقریب مذاهب اسلامی، مجمع جهانی اهل بیت و همچنین بنیاد سعدی نیز در ارتباط باشند، تا بتوانند وظایف ترویجی خود را به بهترین نحو انجام دهند.
ابوذر ابراهیمی ترکمان در یکی از گفت‌وگوهای خود اشاره کرده بود که اولویت اصلی یک رایزن فرهنگی اعتقاد به نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و داشتن توانی ویژه برای استفاده از دیپلماسی فرهنگی در عرصه بین‌المللی و تأثیرگذاری در ایجاد ارتباط با جامعه جهانی است. دیگر کشورهای جهان معمولاً دیپلمات‌های فرهنگی خود را از میان چهره‌های شاخص ادبی و فرهنگی انتخاب می‌کنند، اما در ایران پس از انقلاب معمولاً این انتخاب‌ها کمتر رخ داده است، هرچند که بسیاری از رایزنان اکنون خود اهل قلمند و آشنا با پیشینه تمدنی ایران و اسلام.
اما یکی از ابزارهای مهم دیپلمات فرهنگی ایران، زبان فارسی و پیشینه تمدنی ایران است. یکی از نخستین راه‌ها برای آشنایی عموم مردمان جهان با ایران، آموزش زبان فارسی به آنهاست. فراگیری زبان فارسی برای کسانی که بخواهند با فرهنگ و تمدن ایران آشنا شوند، امکانات مهمی را فراهم می‌کند. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با تأسیس مرکز گسترش زبان و ادبیات فارسی، وظیفه آموزش زبان فارسی در کشورهای دیگر را بر عهده داشت که با تأسیس بنیاد سعدی این وظیفه به این بنیاد منتقل شد.
هرچند که امروزه اکثراً رایزنان فرهنگی نمایندگان بنیاد سعدی هم هستند و دوره‌های آموزش زبان فارسی نیز در محل رایزنی فرهنگی ایران انجام می‌شود. چندی پیش نیز رایزنان جدید ایران در کشورهایی چون اسپانیا، پاکستان، سوریه و… نیز احکام نمایندگی بنیاد سعدی در امر گسترش زبان فارسی در کشور محل مأموریت خود را از غلامعلی حدادعادل، ریاست این بنیاد دریافت کردند.
بنابراین وظیفه اصلی رایزنان معرفی فرهنگ، آداب، تمدن، زبان فارسی و حوزه ایرانشناسی در کشورهای محل ماموریت‌شان است. آنها در این مأموریت به شرط رعایت خط قرمزهای جمهوری اسلامی ایران، از اختیاراتی نیز برخوردارند. دیگر وظیفه آنها رصد و پایش فرهنگی محل ماموریت‌شان است. آنها به نوبت گزارش‌های رصدی خود از محل ماموریت‌شان را برای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ارسال می‌کنند. این گزارش‌ها قاعدتاً بهترین مواد خام برای تحلیل و بررسی روابط سیاسی و فرهنگی پایدار با دیگر کشورهاست، به شرط آنکه در اختیار متخصصان و نظریه پردازان حوزه‌های فرهنگ و سیاست قرار گیرد. رایزن‌های فرهنگی همچنین موظفند که پس از پایان مأموریت خود، رساله‌ای درباره فعالیت‌شان بنویسند و به سازمان تحویل دهند.
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و «مسئله» گفت‌وگو
اسلام دین گفت‌وگوست و سیره ائمه معصومین نشان داده که در مذهب شیعه نیز «گفت‌وگو» مسئله‌ای محوری است. شیعه در جهان معاصر سعی کرده از طریق «گفت‌وگو» خود را معرفی کند. در سده اخیر هیچگاه شیعه آغازگر جنگ و جدال نبوده است. مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی با «دارالتقریب بین المذاهب اسلامیه» که توسط جمعی از مسلمانان در مصر برپا شده بود، روابط مهمی داشت و مدام نماینده به این مرکز می‌فرستاد. همچنین ایشان با شیخ عبدالمجید سلیم و بعد از فوت او نیز شیخ محمود شلتوت، از زعمای اهل سنت روابط دوستان و گفت‌وگو و نامه‌نگاری داشت و همین باعث شد تا الازهر نیز شیعه را به رسمیت بشناسد و کرسی تدریس فقه شیعه را راه اندازی کند. چهره شاخص دیگر مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبایی است که گفت‌وگوهای او با هانری کربن، فیلسوف و اسلام شناس شهیر فرانسوی مشهور است. دیگر چهره شیعی شاخص در امر گفت‌وگو امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان است که از جانب پیروان مذاهب مختلف در لبنان و همچنین میان اندیشمندان مسلمان به «امام گفت‌وگو» شهرت دارد. او توانست «گفت‌وگو» را به عنوان یک راهکار برای حل مشکلات جهان اسلام و منطقه خاورمیانه تئوریزه کند و در عمل نیز آن را به کار بندد.
مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی (که از یاران و اصحاب نزدیک امام موسی صدر نیز بود) یکی از نخستین مسئولان در جمهوری اسلامی ایران است که از طرف بنیان گذار انقلاب امام خمینی (ره) مامور به گفت‌وگو شد. این دیپلمات شاخص ابتدا به عنوان سفیر ایران در واتیکان فعالیت کرد و در آنجا نقش مهمی در معرفی مذهب شیعه و انقلاب اسلامی ایران داشت و مراکز مهمی از جمله مرکز فرهنگی اسلامی اروپا در رم را راه اندازی کرد. پس از آن با توجه به اینکه از پیش از انقلاب با مجامع دینی و علمی مصر همکاری داشت ریاست نمایندگی ایران در مصر را عهده دار شد. نام او هم‌اکنون به عنوان یکی از چهره‌های شاخص شیعی در حوزه‌های تقریب و گفت‌وگو در تاریخ معاصر ثبت شده است.
منظومه فکری بنیان گذار کبیر انقلاب اسلامی ایران و همچنین مقام معظم رهبری نیز توجه به «گفت‌وگو» به صورتی جدی دیده می‌شود. «گفت‌وگو» برای معرفی اسلام رحمانی و همچنین انقلاب اسلامی ایران یک ضرورت است. با توجه به اینکه انقلاب اسلامی ایران صبغه دینی دارد و رهبران انقلاب نیز از بزرگان معاصر مذهب شیعه هستند، گفت‌وگو با بزرگان ادیان و مذاهب «دیگر» در سراسر جهان یکی از راهکارهای عالی و آینده ساز در معرفی انقلاب است.
بر اساس همین ضرورت نیز به سال ۱۳۶۹ مرکز گفت‌وگوی ادیان در معاونت بین‌الملل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی راه اندازی شد. پس از تاسیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز گفت‌وگوی ادیان به این سازمان منتقل شد. این مرکز توانست نقش مهمی را در راه اندازی گفت‌وگوهای میان دینی و درون دینی با پیروان ادیان دیگر از سراسر جهان، حتی ادیان غیرابراهیمی و همچنین دیگر مذاهب اسلامی برپا کند. گفت‌وگوهایی دامنه دار که به سال‌های اخیر نیز کشیده شده و منشا مهمی در تبادل فرهنگ بوده است. اکنون مراکز عمده دینی در سراسر جهان، مرکز گفت‌وگوی ادیان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی را می‌شناسند و ضمن حضور در گفت‌وگوهای طراحی شده توسط این مرکز، آن را به مجامع علمی و گفت‌وگویی خود نیز دعوت می‌کنند. ریاست این مرکز هم‌اکنون بر عهده حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی تسخیری است.
ترویج منابع و مکتوبات ایرانی - اسلامی در جهان
همچنین با تأیید و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی ذیل سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی مرکز ساماندهی ترجمه و نشر معارف اسلامی و علوم انسانی نیز فعالیت می‌کند. این مرکز بر اساس کم اطلاعی اندیشمندان غیرفارسی زبان از گنجینه معارف اسلامی و علوم انسانی نگاشته شده به زبان فارسی و عربی، اعم از میراث و تولیدات علمی و فرهنگی قبل و بعد از انقلاب و به منظور انسجام‌بخشی، سامان دهی و جلوگیری از ناهماهنگی و موازی کاری در امر انتشار، توزیع و معرفی کتاب‌ها و نشریات الکترونیکی ترجمه شده در حوزه معارف اسلامی و علوم انسانی در سطح کشورهای جهان و به زبان‌های زنده مورد نیاز، تأسیس شده است. سیاستگذاری و تعیین اولویت‌ها درباره موضوع (از قبیل معرفی فرهنگ و تمدن اسلامی، معرفی تشیع متناسب با مخاطبان، معرفی ایران اسلامی و انقلاب اسلامی، معرفی آثارمتفکران برجسته انقلاب اسلامی) بر عهده این مرکز است.
مرکز ساماندهی ترجمه و نشر معارف اسلامی و علوم انسانی برای ترجمه و انتشار آثار و مکتوبات ایرانی در دیگر کشورهای «طرح تاپ» (ترجمه از فارسی به دیگر زبان‌ها) را پیگیری می‌کند. در روند ترجمه و انتشار این کتاب‌ها نیز رایزنان فرهنگی ایران در دیگر کشورها نقش مهمی را ایفا می‌کنند.
در این طرح به منظور تشویق ترجمه و نشر آثار فارسی به زبان‌های دیگر، بخشی از هزینه‌های نشر کتاب در زبان مقصد در قالب طرح حمایتی پرداخت شده و شرایطی فراهم می‌آید تا ناشران معتبر غیرایرانی در ترجمه و نشر آثار فارسی به سایر زبان‌ها مشارکت کنند. در این روند آثار فاخر فارسی در حوزه معارف اسلامی و علوم انسانی در بازار جهانی نشر، عرضه و توزیع می‌شود. همانطور که اشاره شد در این پروسه بخشی از هزینه‌های نشر به ناشر پرداخت می‌شود. بعلاوه حقوق مادی و معنوی اثر در زبان مقصد نیز در تعامل با مؤلف و ناشر داخلی به ناشر واگذار می‌شود. ناشر نیز در این طرح سرمایه‌گذاری کرده و پس از نشر کتاب می‌تواند آن را توزیع کرده و به فروش برساند.
میزان مبلغ حمایتی مرکز برای نشر کتاب در زبان کشور مقصد بر اساس فرمول خاصی محاسبه می‌شود. همچنین نمایندگی‌های فرهنگی و سیاسی ایران در خارج از کشور برابر با مقررات طرح تاپ به عنوان مباشر و عامل اصلی، اقدامات لازم در اجرای طرح را به انجام خواهند رساند. ضمن اینکه هر ناشر ایرانی و خارجی می‌تواند متقاضی ترجمه و انتشار کتاب ایرانی در خارج از کشور باشد و از حمایت‌های طرح تاپ برخوردار شود و مرکز ساماندهی ترجمه و نشر در این خصوص مباشرت می‌کند.
طرح تاپ باعث شده تا کتاب‌های ایرانی برای ترجمه و انتشار در دیگر کشورها به صورتی هدفمند انتخاب شوند. این انتخاب پس از رصد و پایش فرهنگی کشورها و نیازسنجی‌های صورت گرفته پس از رصد، حاصل می‌شود. به همین دلیل نیز این کتاب‌ها به صورتی پایدار وارد چرخه توزیع کتاب در کشورهای مقصد می‌شوند و دیگر در انبارهای رایزنی‌ها محبوس نمی‌شوند.
اما در این سال‌ها بویژه با گسترش راه‌های ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی، فعالیت رایزنان فرهنگی توسط رسانه‌ها نیز به صورتی جدی رصد شده و اخبار برنامه‌های آنها در رسانه‌های داخل منتشر می‌شود. حجم عمده‌ای از این فعالیت‌ها و گزارش‌های رصدی نیز یا توسط روابط عمومی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی منتشر شده و یا از طریق ارتباطات رایزنان با اصحاب رسانه در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد. بسیاری از دفاتر رایزنی ایران و همچنین خود رایزنان پس از شیوع کرونا و اجباری که این ویروس در پرهیز از مواجهات مستقیم انسان‌ها پیش آورد، به فضای مجازی توجه جدی‌تری کرده و فعالیت‌های خود را در این فضا متمرکز کردند. امید است که این مساله آشنایی هرچه بیشتر مجموعه رایزنی‌های فرهنگی با ظرفیت‌های مجازی را در امر تبلیغ فراهم آورد.