به گزارش خبرنگار مهر، فائزه سادات حسینی در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است در کنار معرفی انتشارات دانشگاهی بریل در لایدن هلند به نگرش نویسندگان مداخل فاطیما (س) در دانشنامه اسلام می‌پردازد که در ادامه می‌خوانیم:
امروزه یکی از مباحث مهم غرب، اسلام و شخصیت‌های تاریخی آن می‌باشد که بنابر قول یکی از اساتید اسپانیایی، اروپا خود به‌دنبال ساخت اسلام در این قاره است. البته آغاز این ساخت مربوط به دوران جدید نیست و نیازمند بررسی زمینه‌های آن در ابزار تولید محتوا یعنی نشر کتاب است که جایگاهی مؤثر در فرهنگ‌سازی جوامع دارد. انتشارات دانشگاهی بریل در لایدن هلند، با ارائه ۲۷۵ مجله و ۱۲۰۰ کتاب در سال از تاثیرگذارترین این عرصه می‌باشد که بر مباحثی همانند دین‌شناسی و جامعه‌شناسی سیاسی در آسیا تمرکز دارد. یکی از خروجی‌های این بنگاه نشر، مجموعه مرجع دانشنامه اسلام با سه دوره ویرایش متفاوت است که حال هر سه آنان از مراجع پژوهش‌های اسلام‌شناسی به‌شمار می‌روند. ما امروز برای خوانندگان گرامی می‌خواهیم در کنار معرفی این انتشارات هلندی، به موضوع نگرش نویسندگان مداخل فاطیما (س) در دانشنامه اسلام بپردازیم تا جایگاه سیاسی حضرت را در روایات یکی از مراجع مهم فاطمه پژوهی غرب تشریح سازیم. زیرا با گذشت بیست سال از تحلیل فضای اسلام‌شناسی غرب در دانشگاه‌هایمان بایست آن‌را در نزد عموم بررسی کنیم تا از تحریف واقعیت‌ها توسط برخی از رسانه‌های انگلیس و فضای مجازی قدری جلوگیری نمائیم.
فراز و فرود انتشارات بریل
به‌منظور فهم روشن از تأسیس این بنگاه نشر بایست به سیصد سال قبل بازگشت که جردن لاکتمن، پس از مدتی مغازه کوچک کتابفروشی خود را در سال ۱۶۸۳. م به یک انتشارات تخصصی در حوزه مطالعات دینی، الهیات، زبان‌های آسیایی و نژادشناسی تبدیل کرد. لاکتمن این گام بزرگ را مدیون برقراری ارتباط نزدیک خود با دانشگاه لایدن بود که در واقع مرکز رشته‌های مورد نظر به‌شمار می‌رفت. در سال ۱۸۴۸. م اورت جان بریل مسئولیت چاپخانه را به‌عهده گرفت اما جانشینان وی در سال ۱۸۹۶. م از پشتوانه علمی لایدن و سوددهی کافی بی‌بهره شدند که این آغاز کم‌فروغی انتشارات در بازار بود. البته این روند با روی کار آمدن دنیس فولکرس در سال ۱۹۳۴ تغییر پیدا کرد؛ زیرا مدیر جدید اقدام به همکاری با نیروی نظامی آلمان در طول جنگ جهانی دوم نمود. درواقع مشارکت با این جبهه در چاپ کتب اصلی به زبان خارجی بود تا افسران آلمانی بتوانند به‌راحتی در مناطق تحت اشغال‌ایشان کنترل داشته باشند؛ این موجب تربیت سربازان‌ایشان و تمایز آنان از ارتش روسیه می‌شد. بدین‌خاطر انتشاراتی بریل تا پیش از سال ۱۹۴۳. م یک رشد خوب درآمدی را شاهد بود. ولیکن مدتی بعد کمیته هلندی ضد نازیسم، این بنگاه نشر را به اتهام وجود پول‌های کثیف در حساب‌های بانکی آن مجازات کرد و فولکرس در سپتامبر ۱۹۴۶ بازداشت و به‌طورکلی از ریاست معزول شد. با این حال بنگاه نشر آسیب جدی ندید و در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم فراز و فرودهایی را طی کرد. یکی از این دوران رکود، در اواخر دهه ۱۹۸۰. م رخ داد که آن به‌سبب مدیریت ضعیف و تغییرات گسترده در صنعت انتشارات بود؛ علی‌رغم این موضوع همچنان بریل بر خط نشر پژوهش‌های علمی و دانشگاهی حرکت داشت. در سال‌های ۹۱-۱۹۸۸ اوضاع در مدیریت با بستن تعدادی از شعبات انتشاراتی در کلن و لندن تغییر پیدا کرد؛ این اقدام در راستای حفاظت از موجودیت خود بریل بود چرا که با آن از سال ۲۰۰۸. م توانست به درآمد ۲۶ میلیون یورویی با فروش هر ساله حدود ۶۰۰ کتاب و ۱۰۰ مجله برسد. اکنون نیز قریب به ۱۴۰۰ کتاب اعم از مرجع یا عمومی و ۳۳۰ مجله در بازار جهانی و قالب مجازی تولید می‌کند که یک اثر مشهورشان همانا مجموعه دانشنامه اسلام است.
دگرگونی در نگرش نویسندگان مداخل فاطیما (س)
کتبی که از تمام شخصیت‌ها و وقایع مهم تاریخ اسلام، مداخلی با سه دوره ویرایش متفاوت دارد و این گوناگونی را شاید بتوان از نگرش اسلام‌شناسی جدلی و استعماری تا مطالعاتی عالمانه و جامعه‌شناسانه مشاهده کرد. ما برای تشریح این ادعایمان به نویسندگان مقاله‌های فاطیما (س) مراجعه می‌کنیم که با انتشار اولین تدوین توسط کشیش هنری لامنس در سال ۱۹۲۷، قلم، متعصبانه توصیفی از چهره‌ای ضعیف و گریان حضرت به نمایش می‌گذارد. وی پیش از نوشتن مقاله خود کتابی بنام «فاطمه (س) و دختران محمد (ص)» با محوریت انفعال و افسردگی شخصیت حضرت زهرا (س) را در سال ۱۹۱۲. م منتشر کرد. لامنس این نگاه را با اتکا بر ارجاعات ناقص به منابع اسلامی داشت و در دانشنامه اسلام لایدن دوباره انتشار داد البته مرکز اسلام‌شناسی لایدن به سبب دستیابی بر اطلاعات جدید و تحلیل آنان، در دو نوبت دیگر مضمون مقاله فاطیما (س) را ارتقا داد. یعنی در سال ۱۹۶۴. م دانشنامه از شرق‌شناس ایتالیایی، لئورا وچا ولیری دعوت کرد تا ضمن نقد و بررسی مقاله لامنس به وجوه شخصیتی حضرت در دو بخش تاریخی و افسانه‌ای بپردازد. مدخل دوم همانند قلم لامنس بینش مغرضانه و متعصبانه نداشت زیرا در مسائلی همانند حضور ایشان در جنگ احد، تقاضای عفو ابوسفیان از حضرت در هنگامه فتح مکه، مباهله و اصحاب کساء، دفاع از جانشینی و مسئله هجوم به خانه ایشان و فدک توصیفاتی مناسب بنابر منابع شیعه و سنی ارائه می‌داد. در ویرایش سال ۲۰۰۷ نیز اسلام‌شناس برجسته آلمانی ورنا کلم پایه مدخل را بر دو بخش تحلیل و تبیین جایگاه زهرا (س) در منابع شیعه و سنی گذاشت که این اقدام برای اولین بار در دانشنامه بود. زیرا کلم قصد داشت تا جایگاه اجتماعی و سیاسی حضرت را مرتبط با موضوع غلو یا اسطوره‌شناسانه در آئین شیعی و اسماعیلی بررسی نماید که چند سالی است در تحقیقات مراکز اسلام‌شناسی دانشگاه‌های آمریکا و آلمان از تحلیل این مسئله می‌گذرد. بنابراین، اگر زمانی در پژوهش‌های اسلام‌شناسی اوایل قرن بیستم بحث بر دفاع از عالم مسیحیت و حمله به اسلام بود تا سلطه اروپاییان بر مستعمرات خود تکمیل شود؛ دیگر در اواسط قرن، این مطالعات چرخشی به‌سمت تبیین همه‌جانبه منابع اسلامی و یا تاویل‌گرایی دینی تبدیل شد. اکنون نمونه بارز آن توصیف وجوه شخصیتی حضرت زهرا (ص) در سه ویرایش مداخل فاطیما (س) دانشنامه اسلام لایدن بود که موضوع اصلی ما نگرش نویسندگان این مقاله‌ها نسبت به جایگاه سیاسی حضرت در روایات آنان است. به‌سخنی دیگر ما بایست بر تأثیر نقش تاریخی حضرت در ایام حیات رسول اکرم (ص) و بعد از وفات‌ایشان، را در قلم‌های لامنس، ولیری و کلم متمرکز شویم که در روشن کردن تصویرسازی سیاسی آنان مؤثر است.
اقرار به وجود فاطمه‌زهرا (س) در اهل‌بیت پیامبر (ص)
شاید خواننده گرامی بپرسد هدف از این عنوان‌گذاری چیست؟ زمانی‌که به مطالعه این سه ویرایش مداخل فاطیما (س) در دانشنامه اسلام لایدن می‌پردازیم متوجه یک روند انکار تناقضی تا اثبات ظاهری، درباره مسئله عدم درک کامل نویسندگان از چگونگی تبیین ارتباط مفهوم اهل‌بیت پیامبر (ص)، با حضرت فاطمه (س) در منابع اسلامی می‌رسیم. برای اثبات ادعایمان می‌توانیم از قواعد دستوری افعال انگلیسی در نوشتارشان کمک بگیریم. لامنس در تعریف و توصیف اهل بیت پیامبر (ص) از موقعیت‌های حال و گذشته ساده، مجهول و حال کامل استفاده می‌کند. بدین‌ترتیب که در گام اول، واقعه مباهله را قبول دارد و از اهمیت جایگاه اصحاب کساء در میان شیعیان آگاه است اما با تکیه بر کاربرد فعل حال کامل در این بخش قصد بیان یک نکته دیگر را دارد. زیرا موقعیت فعلی مذکور درباره نتیجه عملی مهم مورد استفاده است و لامنس در اینجا می‌خواست از نتیجه اصحاب کساء به‌عنوان یک ابزار برای برتری شیعیان تفسیر کند. وی جهت تأیید سخنان خود به آیه ۶۰ سوره مبارکه آل‌عمران ارجاع می‌دهد که نامی از حضرت زهرا (س) و یا امام علی (ع) در آن مشاهده نمی‌کند و مصداق اهل‌بیت همانا همسران پیامبر (ص) می‌باشد. این انکار در صورتی است که در طی تشریح اصحاب کساء به حضور امام و حضرت فاطمه (س) اشاره دارد و در آن‌جا نیز از موقعیت فعلی حال کامل استفاده می‌کند. این انکار تناقضی در دور دوم ویرایش مدخل برای ولیری حل می‌شود و به‌طور کلی تفسیر لامنس از اهل‌بیت و آیه مذکور را نادرست اعلام می‌نماید. این زن اسلام‌شناس، بر غفلت یا عدم توجه مدخل اول درباره کاربرد ضمایر جمع مذکر آیه مذکور اشاره دارد که منجر به یک تفسیر نادرست از مفهوم اهل‌بیت پیامبر (ص) شد. از سویی، خواننده محترم بایست به عنوان منتخبی ولیری در این بخش توجه کند که حضرت زهرا (س) را از پنج‌تن و اهل‌بیت (س) معرفی می‌کند؛ درواقع، او بنابر تقسیم‌بندی منابع شیعه و سنی این انتخاب را نداشته و بر حقیقت وجودی حضرت در این حلقه توجه دارد. چنان‌چه برای ختم سخنان خود و اثبات ادعایش به آیه ۳۳ سوره مبارکه احزاب می‌پردازد که پیامبر (ص) هر روز هنگامه نماز صبح بر خانه فاطمه (س) حاضر می‌شد و این آیه تطهیر را می‌خواند. بنابراین، ما در ویرایش دوم سال ۱۹۶۴ مدخل فاطیما (س) دانشنامه اسلام، لایدن شاهد یک حرکت اثباتی در حوزه دینی هستیم که البته این روند در چاپ دوباره سال ۲۰۰۷ کماکان ادامه داشت اما تنها مختصر و گذرا، آن هم دوباره با تقسیم‌بندی منابع سنی و شیعی. سوای از آن، دیگر مباهله و اصحاب کسا یا به‌طور کلی مفهوم اهل‌بیت (س) دارای بار اغراقی در تحلیل جدید ورنا کلم هستند، بدین‌خاطر از فعل گذشته ساده استفاده می‌کند تا فقط به کوتاهی این مسائل اشاره نماید.
درخشش نقش سیاسی حضرت در وقایع پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)
مداخل اول و سوم دانشنامه چندان به نقش قوی و فعال سیاسی زهرا (س) برابر حرکات خلفا قائل نیستند. اما می‌توان گفت که هر سه مدخل با توجه بر تفاوت نوشتاری نسل، به برخورد دو بینش مخالف جهت تعیین موضع قدرتی و میراث پیامبر (ص) تمرکز دارند. به‌زبانی گویا، ما شاهد تأیید نویسندگان درباره حضور و حقوق حضرت زهرا (س) و رفتار زورگویانه با ایشان هستیم که شدت و ضعف توصیف ماجرا، در گرو نگرش صاحبان قلم است. بدین ترتیب که لامنس چگونگی مخالفت حضرت با موضوعات جانشینی و فدک را به‌صورت واکنش‌های منفی و مثبت ارزیابی می‌کند. این حرکات به‌ویژه در زمان مسئله فدک و پاسخگویی قوی فاطمه (س) مقابل سخنان خلیفه، هرچند در قالب جملاتی کوتاه توسط این کشیش مسیحی مهم جلوه می‌نماید زیرا موجب بازگشایی یک مسیر جهت بیان یک حقیقت تاریخی در کتب مرجع اسلام‌شناسی غرب می‌شود. مدرک ادعای ما قلم ولیری در این حوزه است که او به حضرت عنوان فعال سیاسی می‌دهد. زیرا وی از فشار مخالفان برای ورود به خانه و بیعت اجباری از اهالی خانه، به‌خصوص از حرکت برخی جهت آتش زدن بیت ایشان اشاراتی دارد. این توصیف‌های ولیری اگرچه متکی بر کتب شیعه و سنی در کنار هم است اما او به فرمایشات زهرا (س) درباره تضییع حقوق‌ایشان و مسئله جانشینی پیامبر اکرم (ص) ارجاعات مستقیم می‌دهد. علاوه بر آن، ولیری به حضور حضرت مقابل انصار برای بیعت با امام علی (ع) اشاره دارد که مجموع این تعاریف در موضوع جانشینی، اسلام‌شناس ایتالیایی را وادار به تعظیم مقابل دختر پیامبر (ص) در مقام یک فعال سیاسی صدر اسلام می‌نماید. چنان‌چه ولیری در توصیف موضوع فدک نیز همین روند را تکرار کرد. اما نگرش ویرایش سوم نسبت به این مسئله چگونه بود؟ آیا بر این حقیقت تاریخی توانست نکته‌ای را بیافزاید؟ بنابراین، حضرت همچنان عنصر فعال در تاریخ سیاسی صدر اسلام توسط هنری لامنس، لئورا ولیری و ورنا کلم در مداخل فاطیما (س) دانشنامه اسلام لایدن شناخته شده است.
پی نوشت:
M. Th, Houtsma (1913–38). The Encyclopædia of Islam: A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan Peoples, Leiden: E.J. Brill. 4 vols. and Suppl.p.87.
P. J. & others, Bearman (1960–2005). Encyclopedia of Islam, 2nd Edition. Leiden: E. J. Brill, 12 vols. with indexes, etc.p.844
Kate. & others, Fleet (2007). Encyclopedia of Islam, 3rd Edition, Leiden: E. J. Brill.
Fatima as one of the five members of the Ahl al-bayt