به گزارش خبرگزاری مهر، عنوان نهمین قسمت از برنامه تلویزیونی سوره، فصل حسن بن علی (ع) «جام زهر» بود و سعید طاووسی مدرس دانشگاه علامه طباطبائی و پژوهشگر تاریخ اسلام در این برنامه در مورد دلایل جنگ و دلایل پذیرش صلح و معاهده ترک مخاصمه توسط امام حسن علیه‌السلام سخن گفت.
دیانی در ابتدای برنامه از طاووسی پرسید که با توجه به جمع بندی نظرات کارشناسان برنامه سوره در شبهای گذشته، مشخص می شود که اوضاع کوفه در سال ۴۰ هجری چندان بسامان و برقراری نبود و حتی می‌توان اوضاع بحرانی است. در این اوضاع بحرانی چه می شود که امام حسن (ع) تصمیم به جهاد می‌گیرند؟
طاووسی پاسخ داد: شرایط و موقعیت که عوض میشود، موقعیت تغییر می‌کند. امام مجتبی (ع) با امام علی (ع) فرق دارد چون نسبت علی بن ابی طالب (ع) یکسری کینه و دل چرکینی ها وجود داشته ولی نسبت به امام حسن (ع) چنین فضایی نبوده و به عنوان فرزندان پیامبر مورد محبت بودند. اولویت امام علی (ع) جنگ با معاویه بوده و هیچوقت از این کار دست نکشیده است. زمانی که مسئله خوارج و بحران نهروان وجود دارد، تلاش بر این است که فضای جنگ به سمت معاویه حرکت کند. در دوره غارات هم تاکید امام علی (ع) بر جهاد، جهاد با معاویه بود و هدف ایشان بود که مرکز شام که در دست معاویه بوده باید از بین می‌رفته است و حضرت تا آخر عمرشان هم این را پیگیری کردند. راهبرد امام حسن (ع) هم همین بود و ما نمی‌توانیم به خاطر التهاب اوضاع راهبردی را تعطیل کنیم و تغییر رویه بدهیم.
دیانی بیان کرد: با این اوصاف اگر در زمان امام حسن (ع) هم از راهبرد جنگ استفاده می‌شد احتمال پیروزی بود؟
استاد تاریخ دانشگاه علامه گفت: بله احتمال پیروزی وجود داشت و احتمال کمی هم نبود. انگیزه های ضد شامی و کینه های گذشته در عراق هیچوقت از بین نرفته است. پس اینکه برخی میگویند امام حسن (ع) و امام علی (ع) با یکدیگر فرق داشتند و یکی جنگ طلب و دیگری صلح طلب بوده است واقعیت تاریخی ندارد. ولی امام حسن (ع) به مردم زمان خودش مطمئن نبود و می دانست که آنها روحیه منافقانه ای دارند. امام حسن (ع) بعد از به خلافت رسیدن می‌خواهد رویه پدرش را ادامه دهد و به همین دلیل تصمیم به جهاد علیه معاویه می‌گیرد. ولی تدبیر معاویه این بود که سپاهش را دو دسته می‌کند و سیاست شایعه را در هردو جبهه در پیش می‌گیرد. قیس بن سعد چون فردی بوده که درکنار امام علی (ع) بوده و به اصطلاح امتحانش را پس داده در برابر اخبار و شایعات ایستادگی می‌کند و می‌گوید گول شایعات را نخورید ولی شرایط و فضا بعد از ترور امام خیلی پیچیده میشود به همین خاطر هم نباید امام را به بی تدبیری و منفعل بودن متهم کنیم. اگر امام ترور نمی‌شد اتفاقات به گونه دیگری رقم می‌خورد.
وی اضافه کرد: درباره عبیدالله بن عباسف روایتهای مختلفی است ولی من اینکه میگویند او خیانتکار بوده است را قبول ندارم و اتفاقا به همین دلیل هم هجمه های بسیاری به من وارد شده که از بنی عباس طرفداری میکنم. عبیدالله بن عباس یک اشتباه محاسباتی کرده و احتیاج به پولی که گرفته ندارد. این را هم بگویم که بنی عباس فقیر نبود و احتیاجی به پول نداشت.
دیانی در این بخش برنامه پرسید با وجود همه این اتفاقات چگونه صلح اتفاق می‌افتد؟
این پژوهشگر تاریخ اسلام توضیح داد: عبدالله بن عباس و عبیدالله بن عباس که نسل اول فرزندان عباس هستند، ویژگی های مثبتی داشتند وگرنه در حلقه مدیران امام علی و امام حسن (علیهماالسلام) نبودند ولی ولایت پذیری لازم را هم نداشتند. کما اینکه بعدا هم میبینیم که عبدالله بن عباس نه تنها با امام حسین(ع) در عاشورا همراه نمی‌شود بلکه ایشان هم از رفتن نهی می‌کند. در چنین شرایطی که سپاه از هم پاشیده شده ، معاویه می‌توانست امام حسن (ع) را به قتل برساند و پیروز شود ولی چون اهل نقابی از دین داشته این کار را نمیکند و پیشنهاد صلح را مطرح می‌کند.
مجری برنامه در این بخش از طاووسی خواست تا تعبیر صلح را کمی توضیح دهد.
طاووسی گفت: تعبیر «صلح» در خود صلح نامه به کار رفته است اما به نظر می‌رسد، معنای آن واژه با واژه صلح که ما به صورت امروزی استفاده می‌کنیم تفاوت معنایی و فقط یکجور اشتراک لفظی دارد. «صلح» در آن صلح نامه به معنای ترک مخاصمه و آتش بس بوده و نه به معنای آشتی کردن. این نوع از صلح موقت است و حداکثر تا ۱۰ سال می‌تواند حاکم باشد نه بیشتر. پس امام حسن (ع) با معاویه آتش بس کرده نه آشتی. این صلح نامه به معنی به رسمیت شناخته شدن معاویه نیست و فقط به خاطر شرایط چنین پیمانی بسته شده اس.
این استاد دانشگاه ادامه داد: طبق گزارش هایی که من قبول دارم متن صلح نامه را امام حسن (ع) تنظیم می‌کند و معاویه هم می‌پذیرد هرچند صوری. گزارش موارد صلح نامه دو گونه به دست ما رسیده است؛ یکی مواردی که باهم تناقض و اختلافات جدی دارند، دسته دیگر، صلح نامه را به مثابه یک سند آوردند و متن کامل را گزارش کردند.در متن عبارت «صلح» در همان ابتدا به کار رفته است. یکی از شروط صلح نامه این است که معاویه حق تعیین ولیعهد ندارد. شرط دیگر بحث امنیت و اهمیت آن است. اینکه همه مسلمانان در امنیت باشند نه تنها در شام، نه فقط شیعیان بلکه همه مسلمانان در امنیت باشند چون معاویه با غارات، امنیت مسلمانان را به هم زده بود. با اینحال معاویه به مفاد این پیمان پایبند نمی ماند. و چند وقت بعد هم می‌گوید این صلح نامه زیرپای من است. منتها معاویه چون دو رو بوده است و ظاهر را حفظ میکرده نمیتوان گفت که دشمن اسلام بوده است. مثلا علنا شراب نمیخورده، مسجد درست میکرده و امثال اینها.
طاووسی با اشاره به اینکه امام حسن (ع) یک استراتژی برای شیعه و ائمه شیعه تعریف کرد و تمام امامان پیرو ایشان هستند توضیح داد: بعد از اینکه خلافت دست دشمن پیغمبر افتاد، امام حسن (ع) سیاست مبارزه منفی را در پیش گرفتند. مبارزه منفی یعنی کار فرهنگی وکادرسازی کردن. این نوع مبارزه خیلی رو و ظاهری نیست. دقیقا برای همین هم به شهادت می‌رسند. مرحوم مجلسی در بحار میگویند: حسن بن علی ترک جهاد کرد اما آقای الویری گفتند: ترک جهاد نکرد بلکه جهاد را به میدان دیگری برد. درواقع امام حسن (ع) یک کار تشکیلاتی انجام میدهد با سپر تقیه. که این تقیه درزمان امام سجاد (ع) پررنگ تر هم میشود.
وی در پایان بیان کرد: امام حسن (ع) از صلح کراهت داشت همانند برادرشان امام حسین (ع). تصویری که از ایشان ارائه می شود که میل به جنگ نداشته و روحیه منفعلی داشته خط تحریف اموی و عباسی است. کتابهایی اهل تسنن نوشتند به عنوان مناقب اهل بیت ولی چون بینششان با ما فرق دارد، مناقب نیست تخریب است. یکی از دلایل اصلی صلح نامه، حفظ شیعه بوده است. چون اگر امام مجتبی (ع) صلح را نمی‌پذیرفت به تعبیر شهید مطهری تاریخ چه قضاوتی می‌کرد؟ بنابراین بخاطر شرایط خاص، خودشان، برادرانشان وشیعیان و یاران خالصشان همه کشته می‌شدند و مکتب اهل بیت از بین می‌رفت. ضمن اینکه این صلح نامه، پشتوانه قیام امام حسین (ع) شد. ضمن اینکه هزینه جنگ روی دوش مردم است و اگر مردم راضی نباشند اتفاق مبارکی نمی‌افتد، هدف اهل بیت هم جنگ زوری نبوده است. امام حسن (ع) کاری سخت تر ازکشته شدن را انتخاب کرد همین که ۱۰ سال آزاد و اذیت و تخریب و تحقیر معاویه و یارانش را تحمل کرد.