در آخرین قسمت از ویژه برنامه تلویزیونی سوره «فصل اسلام»، موضوع ««امت اسلامی؛ از کثرت تا وحدت» مورد بحث قرار گرفت. میهمان این برنامه احمد مبلغی، دین پژوه، مؤسس و رئیس مرکز پژوهش‌های دینی تطبیقی التجدید در لبنان بود.
دیانی در ابتدای برنامه از مبلغی پرسید اختلاف ها و تفرقه ها در ادیان و پیروان آنها یک امر طبیعی است یا یک امر غیرطبیعی در اثر انحرافات به وجود می آید؟
مبلغی در ابتدا به فرق میان اختلاف و تفرقه پرداخت و گفت: اختلاف یا تفاوت یک امر واقعی است ولی تفرقه بارمنفی دارد. ما باید بپذیریم که انسان ها یکجور نیستند. استعدادهای مختلف، زبان مختلف ، تفاوت بدنی، تفاوتهای روحی، موقعیت جغرافیا و مسائلی از این دست همگی باعث می شود که افراد با یکدیگر فرق داشته باشند. علامه طباطبائی در تفسیرالمیزان که یک تفسیر اجتماعی است هم مطرح کرده که اگر اختلافات انسانی نبود، جامعه انسانی نمی توانست زندگی کند. در قرآن هم اختلاف و تفاوت امری پذیرفته شده است پس ما هم باید بپذیریم که اختلاف و تفاوت وجود دارد. این اختلاف هم شامل اختلافات فکری می شود و هم شامل اختلافات سلائق، مناسباتی و آداب و سنن.
وی افزود: یکی از اختلافاتی که وجود دارد، اختلاف نژادی و خونی است اما این اختلاف نژادی به معنی برتری یک نژاد نیست. علاوه بر اختلافات تکوینی که به آنها اشاره شد، یک نوع اختلاف شرائعی هم داریم. اختلاف شرائعی به معنی تعدد امت هاست که در قرآن هم از آن سخن گفته شده است. در اینجا سخن از روش و منهاج است. در قرآن هم اشاره شده که ما تکثر ایجاد کردیم که شما را امتحان کنیم. بنابراین اختلافات شرائعی، اختلافی است که خدا دخالت کرده برای ایجاد آزمایش. لذا تشریع و تکوین نباید با یکدیگر خلط شود. ما باید کثرت را بپذیریم ولی این کثرت با پلورالیزم فرق دارد. البته این کثرت به معنی تعدد حق نیست. حق یکی است.
رئیس مرکز پژوهش‌های دینی تطبیقی التجدید در لبنان ادامه داد: هر مذهبی یک تحلیل نسبت به تاریخ شکل‌گیری فرقه ها دارد. مثلا تحلیل شیعه با تحلیل اهل تسنن فرق دارد ولی هرکدام این مذاهب میتوانند در مورد مذاهب خودشان تحلیل و تبیین داشته باشند. شیعه برای شیعه و سنی برای سنی می تواند حقانیت خودش را تبیین کند و بگوید من اینطور فکر میکنم. درخصوص شیعه برای سنی و سنی برای شیعه هم بحث آیت الله بروجردی مطرح می شود. بحث ایشان این است که شیعه و سنی میتوانند با هم بحث تاریخی داشته باشند ولی بناکردن تعامل را نمی پذیرد. چرا تعامل را نمی پذیرد؟ چون براساس نگاه تاریخی و اجتماعی و پروژه قرآنی همه افراد به رغم مذاهب مختلف همه یک امت هستیم و امت نمی تواند متفرق شود. و مذهب بدون امت معنا ندارد.
مبلغی ادامه داد: در تعریف امت همه دین ها و مذهب ها حتی داعشی ها زیرمجموعه امت هستند منتها ما یک اصلی برای حفظ امت داریم و ان هم اینکه اگر کسی تیشه به ریشه امت زد و تکفیری بود با آن مقابله کنید چون اساس را به هم می زند. اسلام برای امت و وحدت امت انقدر اعتبار قائل است که اگر تکفیری به میدان بیاید آن را خارج به حساب می آورد. ولی اگر کسی دست به تکفیز نزد و فقط اختلاف مذهبی داشت نمی توان او را خارج از امت دانست.
دیانی در ادامه برنامه با اشاره به اینکه قرار بود در این فصل یکی از علمای اهل سنت هم حاضر شود ولی به دلیل سفرهای متعدد این عالم، هماهنگی حاصل نشد گفت: سوره متعلق به همه است و ما دوست داریم از نظریات همه ادیان و مذاهب در سوره استفاده کنیم و انشاالله به زودی در خدمت یکی از علمای اهل سنت هم در این برنامه خواهیم بود. سپس از مبلغی پرسید اگر موازنه قدرت یا ثبات وضعیت به هم بخورد یا دعواهای سیاسی وسط بیاید چه باید کرد؟
این مدرس دانشگاه گفت: کشاکش و اختلاف دائما وجود دارد ولی باید براساس مشترکات یک مسابقه بگذاریم. وقتی ادیان می توانند فاستبقوا الخیرات داشته باشند مذاهب که کارشان راحت تر است.
مجری برنامه در ادامه بیان کرد هرچه اشتراکات بیشتر می شود، اختلافات هم معنادار تر می شود آیا شما هم با این تحلیل موافقید؟
مبلغی پاسخ داد: به یک معنا بله موافقم. چون وقتی اشتراکات زیاد می شود، امت واحد تشکیل می شود ولی اختلاف زمینه بروز بیشتری پیدا می کند چون مرتب می خواهیم راجع به یک امر مشترک و راهکارهای آن تاکید کنیم. اشکال ما این است که اختلافات فکری و مذهبی را نباید اختلاف اجتماعی شود. چون اختلاف اجتماعی یعنی تیکه پاره کردن امت و امت را از واحده بودن انداختن و از خصلت وحدت دور کردن. پس ایجاد وحدت بین یک امت کار سختی است.
مؤسس و رئیس مرکز پژوهش‌های دینی تطبیقی التجدید در لبنان اضافه کرد: شیعه اگر رفتاری را از اهل بیت مستند قرار دهد و رفتارهایی را به خاطر انتساب به اهل بیت، مقدس بپندارد قابل قبول است منتها همان اهل بیت هم اختلاف اجتماعی را نمی پسندیدند لذا هیچکس اندازه امام علی (ع) در وحدت با جامعه اسلامی نبوده است. البته در یک برهه ای کشاکش هایی بوده ولی طبیعی بوده است و زود هم تمام شد. امام علی (ع) دو بخش رفتار دارند؛ بخش تعامل و بخش تمایزگذار. شیعه وسنی های متعصب بخش تعاملی را کنار گذاشتند و به جایش تقابل را انتخاب کردند. تمایزگذاری اجتماعی منفی است چون امت را از واحده بودن می اندازد. تمایزگذاری فکری آری، تمایزگذاری اجتماعی و ارتباطی خیر.
وی افزود: به عقیده من در یک جامعه ای که اکثریت شیعه هستند باید مسجد شیعیان برویم چون «وحدت مسجد» یک اصل اسلامی است اگر جایی اکثریت با اهل سنت است باید به مسجد سنی ها برویم ضمن اینکه ما کلا مسجد شیعه و سنی نداریم و مسجد، مسجد است. اما اگر در یک شرایطی مثل شرایط کنونی، جامعه بپذیرد که یک گروه مذهبی که در اقلیتند برای خودشان مسجد داشته باشند، اشکالی ندارد البته اگر ضربه ای به امت نزند و این مسجدها خاستگاه اختلاف پراکنی نشوند.
دیانی گفت: با این حساب شما با تبلیغ مخالفید؟
مبلغی پاسخ داد: بله. من معتقدم که دعوت اساسا در برابر مشرک است، در برابر مسیحی ویهودی ما تبشیر نداریم. چون تفرقه ایجاد می کند و امت را به هم می زند ولی معنای مخالفت با تبشیر به این معنا نیست که ما با یکدیگر بحث نکنیم. مگر اینکه تبلیغ و دعوت را به معنای اثبات حقانیت در فضاهای گفتگویی بدانیم.
این دین پژوه کشورمان در پایان تصریح کرد: تقریب مذاهب اتفاق و مکانیزم خوبی برای یک جامعه تباعد یافته است اما نسخه تقریب فعلی، نسخه کافی و کاملی نیست. یکی از شاخصه های درستی تقریب این است که تباعد را رفع کند. به قول مقام معظم رهبری باید دیپلماسی وحدت داشته باشیم. الان چنین چیزی نداریم. تقریب مذاهب باید قوی کار کند و بساطش را در همه مناظق اسلامی فعال کند اینکه هرسال یک کنفرانس برگزار کنیم و تصور کنیم که با این کنفرانس کار درست می شود اصلا تصور درستی نیست.