خبرگزاری مهر - گروه دین و آئین- نگار احدپور اقبلاغ: امروز سالگرد قیام مختار ثقفی به خونخواهی از امام حسین علیه السلام و شهدای دشت کربلا است.پس از شهادت امام حسین (ع) و قیام توابین، نفرتی عمیق از بنی بنی‌امیه در میان مسلمین ایجاد شد. با شکست قیام توابین، باقی مانده آنها به گرد مختار بن ابوعبیده ثقفی جمع شدند. مختار به داعیه خون خواهی امام حسین علیه السلام، در کوفه قیام کرد. به همین مناسبت در گفتگو با حجت الاسلام امیر علی حسنلو استاد حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه‌های علمیه به بررسی نقش قیام عاشورا در ایجاد انگیزه در مسلمانان و آزادگان جهان برای مقاومت در برابر کفر و ظلم و شرک پرداختیم.
آنچه در ادامه حاصل آن را می‌خوانید بخش نخست از سلسله گزارش‌های «آثار نهضت عاشورا بر فرهنگ اسلامی» می‌باشد:
حجت الاسلام امیر علی حسنلو در خصوص ابعاد قیام عاشورا و نفوذ آن در روح سایر انقلاب‌های تاریخ، عنوان کرد: قیام و انقلاب امام حسین علیه السلام از آن جهت که یک قیام فراگیر، با شعارهای اصیل انسانی بوده، تأثیر فراوانی در انقلاب‌ها و قیامهای جوامع اسلامی و غیر اسلامی جهان گذاشته است. شعارها و ابعاد قیام امام به گونه‌ای است که در تمام جوامع انسانی گرایش جمعی به آن شعارها از جمله ظلم ستیزی، نپذیرفتن ذلت و خواری، غیرت و بردباری، امر به معروف و نهی از منکر، استبداد ستیزی و استعمار گریزی، نترسیدن از مرگ، پایداری و مقاومت با نیروی محدود و… وجود داشته و نهضت‌ها می‌توانند از آن الگو و الهام گیری کنند.
قیامهای شیعی پس از واقعه عاشورا
وی با اشاره به قیامهای شیعی پس از واقعه عاشورا گفت: پس از قیام امام حسین (ع) اولین تأثیر آن در محدوده جهان اسلام، نخست در قیام توابین (۶۵ قمری)، پس از آن قیام مختار در سال ۶۶ و سپس در قیام زید پسر امام سجاد (ع) (۱۲۲ قمری) قابل مشاهده است.
حسنلو در ادامه با اشاره به قیام زید، در سال ۱۲۲ قمری، عنوان کرد: زید فرزند بزرگوار امام سجاد (ع) و برادر امام باقر (ع) است که در مقابل ستمکاری‌های هشام خلیفه اموی و عمالش به پا خواست و بر ضد امویان قیام کرد. زید که برای شکایت از یوسف بن عمرو، حاکم عراق به دمشق نزد هشام رفته بود، مورد تحقیر و سرزنش هشام قرار گرفت و پس از برگشتن از شام در کوفه، شیعیان اطراف او را گرفتند و او را به قیام علیه بنی‌امیه ترغیب کردند. ولی با تیر خوردن او در گرما گرم جنگ قیامش به شکست انجامید و خودش به شهادت رسید.
وی افزود: درباره شخصیت و قیام زید، روایات مختلفی وارد شده است که دسته‌ای از این روایات دال بر نکوهش او است، اما عالمان و صاحب نظران شیعه بر این عقیده اند که زید فردی بزرگوار و مورد ستایش بود و مدرکی قابل قبول دال بر انحراف او در دست نیست. شیخ مفید درباره او می‌گوید: «عده زیادی از شیعه مذهبان او را امام می‌دانند و علتش این است که زید خروج کرد و مردم را به رضای آل محمد (ص) خواند و مردم خیال کردند منظورش خودش می‌باشد در حالی که منظورش این نبود، زیرا می‌دانست که برادرش امام باقر (ع) امام بر حق است و او نیز به امامت فرزندش امام صادق (ع) وصیت کرده است.»
این کارشناس تاریخ اسلام خاطرنشان کرد: به علاوه امام صادق (ع) پس از شهادت زید، خانواده اش را تحت تکفل گرفت و به خانواده‌های کسانی که همراه زید شهید شده بودند رسیدگی می‌کرد و در یک نوبت هزار دینار میانشان پخش کرد.
وی در ادامه به قیام یحیی پسر زید اشاره کرد و گفت: بعد از شهادت زید در سال ۱۲۱ قمری پسرش، یحیی، دنبال کار پدر را گرفت و از راه مدائن به خراسان رفت و مدتی در شهر بلخ به صورت ناشناس می‌زیست، تا اینکه نصر بن سیّار، او را دستگیر کرد و مدتی در زندان بود تا اینکه بعد از مرگ خلیفه اموی، هشام از زندان گریخت و مردم زیادی از شیعیان خراسان اطراف او جمع شوند، او به سوی نیشابور آمد و با حاکم آنجا، عمر بن زراره قسری، جنگید و او را شکست داد و بالاخره در سال ۱۲۵ قمری در جوزجان، هنگام جنگ با سپاه بنی‌امیه، تیری به پیشانیش اصابت کرد و در میدان جنگ کشته شد و نیروهایش پراکنده شدند. این قیام نیز در ایران دنبال شد و قیامهای پی در پی رخ داد.
حسنلود همچنین در خصوص قیام بنی عباس گفت: قیام بنی عباس با شعار «الرضا من آل محمد» علیه امویان شکل گرفت و مردم را جذب کرد و هدفی که اعلام کردند انتقام خون شهدای کربلا بود بنی عباس نیز علویان را تحریک کردند و مردم را بر علیه امویان شورانده و حکومت امویان را سرکوب نمودند و خود به خلافت رسیدند؛ شعار آنها چون رضایت آل محمد بود خلاف شعار و خلاف گفته ایشان عمل کردند لذا سادات و علویان قیام نمودند بر علیه آنها از جمله سادات حسنی در دوره عباسیان قیامهای زیادی داشتند.
وی در ادامه گفت: قیام محمد نفس زکیه بعد از قیام زید و پسرش یحیی اوج قیامهای علویان در قرن دوم بود. یکی از این قیام‌ها در زمان منصور عباسی بود که رهبری این قیام را محمد نفس زکیه، بر عهده داشت، که جز امام صادق (ع) عموم بنی هاشم با او بیعت کرده بودند؛ حتی عالمان و فقیهان اهل سنت چون ابوحنیفه و دیگران با او بیعت کردند و روایات نبوی منقول درباره مهدی (عج) را بر او تطبیق می‌دادند.
مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه‌های علمیه، با اشاره به قیام ابن طباطبای حسنی گفت: یکی دیگر از مقاطع قیامهای علویان که از گستردگی برخوردار بود عصر پس از مرگ هارون و جنگ دو پسرش امین و مأمون با یکدیگر بر سر حکومت است، در این زمان شیعیان فرصت را غنیمت شمردند و قیامهای علویان نیز در این زمان به اوج خود رسید در این عصر به خاطر وجود فرمانده نظامی لایق مثل ابوالسریا در جبهه علویان تمام عراق «جز بغداد»، حجاز، یمن، و جنوب ایران از حکومت عباسیان خارج شد لشکر ابوالسرایا با هر سپاهی که رو به رو می‌شدند، آن را تار و مار می‌کردند و به هر شهری که می‌رسیدند، آنجا را تسخیر می‌کردند، می‌گویند در نبرد ابوالسّرایا دویست هزار نفر از سربازان خلیفه کشته شدند، در حالی که از روز قیام تا روز کشتن او، بیش از ده ماه طول نکشید.
وی قیام محمد بن قاسم، از نوادگان امام سجاد علیه السّلام را در نیمه اول قرن سوم از دیگر شورش‌های پس از عاشورا نامید و گفت: از دیگر مقاطع گسترش قیامهای شیعی، سال ۲۵۰ ه جری در عصر خلافت مستعین عباسی است، در این سال قیام حسن بن زید آغاز شد که در نواحی طبرستان خروج کرد و مردم را به رضای آل محمد (ص) فرا خواند و مناطق طبرستان و جرجان را بعد از یک سلسله زد و خوردهایی به دست گرفت و حکومت علویان طبرستان را تأسیس کرد که تا سال ۳۴۵ ه ، دوام داشت. پس از تأسیس حکومت علویان طبرستان حکومت‌های شیعی دیگر در مناطق مختلف شکل گرفت که همه آنها متأثر از قیام و نهضت عاشورا بودند.
این کارشناس تاریخ با بیان اینکه در عصر حاضر نیز جنبش‌های اسلامی و نهضت‌های آزادی بخش جهان از انقلاب امام حسین (ع) الهام گرفته‌اند، گفت: انقلاب اسلامی ایران به واسطه اینکه رهبری انقلاب اسلامی ایران فقیه و مجتهد جامع الشرایط بوده و همواره مردم و جامعه شیعی ایران درباره قیام امام حسین و پاسداری آن حضرت و شعارهایش الگو گرفته‌اند همچنین انقلاب مردم هندوستان به رهبری گاندی بر علیه استعمار انگلیس. گاندی می‌گوید: ای ملت هند من هیچ گونه الگو و روشی از هیچکس در دنیا برای شکست استعمار پیر بر نگزیدم مگر از حسین شیعه. انقلاب مردم عراق بر علیه استعمار انگلیس و جنگ با آنها به رهبری علمای شیعه و انقلاب‌ها و نهضت‌های کشورهای اسلامی و غیر اسلامی بر علیه مبارزه با استعمارگران در لیبی الجزایر و….
وی افزود: چون انقلاب اسلامی ایران از قیام امام حسین الگو گرفته و به پیروزی چشمگیری رسیده پس از آن تمام جنبش‌های جهانی از فلسطین و لبنان و … از انقلاب ایران الگو گرفته‌اند و به مبارزه با استعمار و ظلم و استبداد و صهیونیسم و امپریالیسم قیام کرده‌اند.
جریان شناسی هریک از این قیام‌ها
حسنلو عنوان کرد: قیام‌ها و قیام‌گران پس از عاشورا که بیشتر متأثر از این قیام بودند و بر شعارها و اهداف قیام عاشورا تاکید و آن را پیگیری کردند.
وی تلاش برای انتقام خون شهدای کربلا و اثبات نامشروع بودن حاکمیت امویان و غاصب بودن امویان ذکر و عنوان کرد: همه قیامهای پس از عاشورا نامشروع بودن حاکمیت غیر علویان را به طور مشترک دنبال کردند؛ پیرو همین اصل مهم است که عباسیان به بهانه‌های مختلف در پی کسب مشروعیت حکومت خود بودند؛ برای این منظور ابتدا نفس زکیه را پیش کشیدند حتی ابو سلمه، خلال نامه‌ای به امام صادق ع نوشت و حضرت از فریب و حیله عباسیان آگاه بود لذا دوری نمود؛ قیام امام حسین استمرار دولت باطل بنام اسلام را به تزلزل انداخت؛ آنان خود را به اسلام نسبت داده و مشروعیت ظاهری برای حکومت خود دست و پا می‌کردند اما با قیام امام حسین مشروعیت امویان مخدوش گردید؛ یزید در آغاز از شهادت امام حسین علیه السّلام خوشحال گشت ولی با پایدار شدن نتیجه و اثر آن نادم شد. چیزی نگذشت که هیئت حاکمه اموی از خواب و خیال به درآمد و پس از ارزیابی نتایج حاصل شده به اشتباه فاحش خود پی برد. سیطره سیاسی امویان متزلزل گردید؛ این دست آورد بزرگی بود برای اسلام واقعی و زمینه را برای قیام‌ها و حاکمیت‌های شیعی بعدی میسر کرد.
حسنلو عنوان کرد: قیام‌ها و قیام‌گران پس از عاشورا که بیشتر متأثر از این قیام بودند و بر شعارها و اهداف قیام عاشورا تاکید و آن را پیگیری کردند
وی شکل‌گیری و وحدت پیروان اهل بیت (ع) را از دیگر آثار این قیام‌ها برشمرد و گفت: یکی از مهمترین نکات و دست آورده‌ای نهضت امام حسین (ع) سازمان دهی پیروان مکتب اهل بیت بود؛ از طرفی این گروه را به دنیا شناساند و رسمیت داد در مقابل مدعیان خویشاوندی پیامبر (ص)، به نحوی که شعاع این قیام از مرزهای اندیشه اسلام فراتر رفت و این قیام خونین نه تنها مورد اعجاب و تحسین مورّخان اسلام واقع گردید، بلکه مستشرقان نیز این قیام را الهام‌بخش معرفی کردند؛ چنانکه گفته‌اند: گروه شیعه به قدر کافی هیجان و از خودگذشتگی نداشتند. امّا پس از رخداد عاشورا کار دگرگون شد، عواطف این مردم که پراکنده بودند به هیجان درآمد، چنانکه نسبت به رنج و خطر و حتّی مرگ، بی‌اعتنا شوند.
وی با اشاره به گفتاری از نیکلسن گفت: حادثه کربلا مایه‌ی پشیمانی و تأسف امویان شد، زیرا این واقعه شیعیان را متّحد کرد و برای انتقام حسین (ع) هم صدا شدند و صدای آنان در همه جا و مخصوصاً عراق و بین ایرانیانی که می‌خواستند از نفوذ عرب آزاد شوند، انعکاس یافت. وی همچنین خاطرنشان کرد: به عقیده فیلیپ فاجعه‌ی کربلا سبب جان گرفتن و بالندگی شیعه و افزایش هواداران آن مکتب گردید به طوری که می‌توان ادّعا کرد که آغاز حرکت شیعه و ابتدای ظهور آن، روز دهم محرّم بود.
حسنلو خاطرنشان کرد: از نکات مهم و دست آورده‌ای این قیام تشکیل حکومت‌های شیعی در ممالک مختلف قلمرو اسلامی بود این دستاورد مهم در رشد تمدن اسلامی و شکوفایی آن تأثیرات عظیم و بی‌شماری بود.
وی افزود: یکی دیگر از مهمترین آثار قیام عاشورا تفکیک اسلام راستین از اسلام دروغین بود. چنانکه بزرگان نوشته‌اند امام حسین علیه السّلام با شهادت خود توانست، حساب این خلافت انحرافی را از اسلام جدا کند و پرده از روی واقعیت عنصر اموی بردارد که مردم متوجّه شوند خلافت بنی‌امیه یک حکومت جاهلی است که لباس اسلام بر تن پوشیده است. بدین ترتیب مردم دریافتند که حکومت اموی، یک سلطنت ظالمانه است که هیچ ربطی به اسلام ندارد … بر اثر قیام امام حسین (ع) ماهیت حقیقی تمام خلفای پس از حضرت، بلکه پیش از حضرت هم کشف شد و لذا خلفای دیگر از امویان و عباسیان و عثمانیان نتوانستند کارهای نامشروع خود را به نام اسلام انجام دهند.
ویژگی مشترک قیامهای پس از واقعه عاشورا
این استاد حوزه گفت: از دست آورده‌ای مهم قیام امام حسین (ع) که در تمدن اسلامی و سرنوشت تاریخ اسلام بسیار کار ساز بود، زنده شدن روح مبارزه با بیگانگان و پویایی شعار شهادت طلبی که در طول قرون مختلف بویژه قرون و سده‌های اخیر جلوه گر شد و هر نهضت ضداستعماری در اسلام ملهم از مکتب سید الشهداست؛ قیامهای شبه قاره وقیام‌های دیگر مسلمانان در مقابل استعمار همه برآمده از ذات و آموزه‌های اسلامی است که امام حسین از آنها پاسداری نمود و آن را عملی کرد.
وی ظلم ستیزی و حق طلبی و محوریت اهل بیت (ع) و نامشروع دانستن حاکمیت‌های غیر اهل بیت و تشکیل حکومت و خلافت بر محور اهل بیت (ع) را از نقاط مشترک این قیام‌ها برشمرد.
قیامهای شیعی پس از واقعه عاشورا با چه انگیزه‌ای شکل گرفتند؟
این کارشناس تاریخ انتقام خون شهدای کربلا از امویان، سرکوب و سرنگونی حاکمیت آنها و تلاش برای سرکوب نمودن حاکمیت امویان، تشکیل حاکمیت بر محور اهل بیت و بر گرداندن حقوق اهل بیت (ع) از جمله حق حاکمیت و حقانیت حکومت اهل بیت (ع) و اصلاح جامعه واحیای سنن پیامبر (ص) را انگیزه افراد و اشخاص از برپایی این قیام‌ها دانست.
وی افزود: همه این قیام‌ها نقش مؤثری در ماندگاری مکتب عاشورا داشتند؛ چون به نتایج مهمی دست یافتند؛ از جمله نتایج این قیام‌ها تشکیل حکومت‌های شیعی بود و این دست‌یابی به قدرت سیاسی برای شیعه دست آور مهم و نشانه موفقیت این قیام‌ها بود.
وی در پایان عنوان کرد: آثاری علمی و فرهنگی که این حکومت‌های شیعی در جوامع اسلامی از خود برجای گذاشته‌اند نیز از جمله نقشهای مهمی است که ایفا کرده‌اند و این بیانگر این واقعیت است که توان انتقال شعارها و اهداف نهضت عاشورا یکی از ظرفیت‌های مهم تاریخی این قیام‌ها بوده است. خربوطی دانشمند بزرگ اسلام معتقد است، قیام و شهادت امام حسین (ع) بزرگترین حادثه تاریخی بود، که منجر به تشکّل و تبلور شیعیان گردید و سبب شد که شیعه به عنوان یک سازمان قوی با مبادی و مکتبی سیاسی و دینی مستقل، در صحنه اجتماع اسلام آن روز جلوه کند.، این موفقیت خود پیام عاشورا را به نسل‌های بعدی منتقل می‌نمود.
حسنلو معتقد است: اگر امروز مکتب عاشورا زنده است و نهضت عاشورا با شعارها اربعین و زیارت امام حسین (ع) زنده است و به دست ما رسیده است از دستاوردهای همین قیام‌هاست.