خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری: هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) به عنوان یک رشته علمی فنی جدید تأثیر غیر قابل انکاری بر فناوری‌ها و زندگی روزمره انسان‌ها داشته است. هوش مصنوعی، شاخه‌ای از علوم رایانه محسوب می‌شود که ایده اصلی آن از فلسفه کلاسیک نشأت می‌گیرد.
هوش از سه مقوله علمی شبکه‌های عصبی، سیستم‌های استدلال فازی و الگوریتم تشکیل شده و هدف آن نزدیک سازی رفتار و پاسخ یک سامانه رایانه‌ای به الگوهایی است که انسان براساس آنها رفتار می‌کند. برخی مهمترین هدف هوش مصنوعی را تولید ماشین‌های دارای احساسات می‌دانند اما این تنها کارکرد این پدیده نیست.
این رشته امروزه در حوزه‌های مختلف از جمله پزشکی، علوم هوافضا، اکتشافات، تسلیحات نظامی، پیش بینی وضع هوا، نقشه برداری و شناسایی عوارض، تشخیص صدا، تشخیص گفتار، تشخیص دست خط، بازی‌ها و نرم افزارهای رایانه‌ای کاربرد دارد.
همچنین شاخه‌های متنوعی از جمله شبکه‌های عصبی مصنوعی، پردازش تصویر و بینایی ماشین، الگوریتم‌های تکاملی، سیستم‌های خبره، یادگیری ماشین، داده کاوی، پردازش زبان طبیعی، بازشناسی گفتار و … را در بر می‌گیرد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اخیر خود با نخبگان جوان و استعدادهای برتر علمی کشور از «هوش مصنوعی» به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و تأکید کردند که «این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جزو ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد.»
جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر در حوزه هوش مصنوعی فعالیت‌های زیادی داشته است که همین امر به قرار گرفتن در میان رتبه‌های برتر منطقه و دنیا منجر شده است اما جایگاه ایران در این حوزه از منظر دانشگاهی و رتبه بندی ها چگونه است.
در این گزارش تلاش شده با بررسی چند پایگاه علمی بین المللی به بررسی وضعیت تولید علم ایران در هوش مصنوعی بپردازیم.
پایگاه نیچر ایندکس: رتبه ۱۳ ایران در میان ۲۵ کشور برتر در مقالات علمی هوش مصنوعی
پایگاه نیچر ایندکس (Nature Index) یک پایگاه داده علمی است که از مقالات تحقیقاتی منتشر شده در یک گروه مستقل از ۸۲ مجله علمی با کیفیت بالا گردآوری شده است. این پایگاه داده توسط Nature Research گردآوری شده است. این شاخص ماهانه به‌روزرسانی می‌شود و داده‌ها را در دسترس قرار می‌دهد.
در حوزه هوش مصنوعی Nature Index ۲۰۲۰ این پایگاه جداول ۱۰۰ مؤسسه برتر، ۲۵ مؤسسه در حال رشد، ۲۵ کشور / سرزمین برتر در هوش مصنوعی، ۱۰۰ مؤسسه آکادمیک برتر، ۱۰ مؤسسه برتر مراقبت‌های بهداشتی، ۱۰ مؤسسه غیردولتی NPO/NGO برتر، ۱۰ نهاد برتر دولتی، ۵ شرکت برتر، ۱۰۰ سازمان تحقیقاتی برتر (داده‌های ابعاد)، ۲۵ سازمان تحقیقاتی در حال رشد (داده‌های ابعاد) و ۲۵ کشور/ سرزمین برتر در هوش مصنوعی (پایگاه داده Dimensions ) را منتشر کرده است.
در جدول ۲۵ کشور/ سرزمین برتر در هوش مصنوعی (داده‌های ابعاد) که بر اساس پایگاه داده Dimensions و بر اساس تعداد کل انتشارات (نشریه) در این زمینه از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ رتبه بندی شده است، رتبه اول متعلق به چین با ۳۱۸ هزار و ۵۳۴ انتشار علمی و رتبه ۱۳ متعلق به ایران با ۳۰ هزار و ۲۲۱ انتشار علمی است.
پایگاه نیچر ایندکس: دانشگاه تهران در میان ۱۰۰ مؤسسه برتر در مقالات علمی هوش مصنوعی
همچنین در جدول ۱۰۰ سازمان تحقیقاتی برتر در زمینه هوش مصنوعی (داده‌های ابعاد) نیز جایگاه دانشگاه تهران در میان ۱۰۰ مؤسسه برتر حوزه هوش مصنوعی قرار دارد. این ۱۰۰ سازمان بر اساس تعداد کل انتشارات در این زمینه از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ رتبه بندی شده اند.
رتبه اول این فهرست به دانشگاه شینهوا کشور چین با ۱۱ هزار و ۸۶۷ انتشار و رتبه ۵۹ به دانشگاه تهران از ایران با ۳ هزار و ۶۶۹ انتشار علمی اختصاص دارد.
پایگاه رتبه بندی سایمگو: رتبه اول منطقه و رتبه پانزدهم دنیا برای ایران در هوش مصنوعی
پایگاه رتبه‌بندی سایمگو (SCImago) در دانشگاه گرانادا اسپانیا، کشورها و دانشگاه‌ها را براساس تعداد مقالات علمی مؤسسات آموزش عالی در بانک اطلاعاتی اسکوپوس رتبه بندی می‌کند. این رتبه بندی از سه شاخص تحقیقات و نوآوری و اجتماعی به صورت ترکیبی استفاده می‌کند، در نسخه ۲۰۲۰ سایماگو موضوع هوش مصنوعی زیر مجموعه علوم کامپیوتر کشورها رتبه بندی شده است.
بر اساس این پایگاه رتبه جمهوری اسلامی ایران در کل دنیا ۱۵ و در منطقه خاورمیانه اول است.
همچنین در علوم شناختی به عنوان زیرمجموعه رشته روانشناسی که یکی از رشته‌های مرتبط با هوش مصنوعی محسوب می‌شود نیز رتبه ایران در جهان ۳۶ و در منطقه خاورمیانه سوم است.
در مهندسی برق و الکترونیک نیز که بخشی از هوش مصنوعی به آن اختصاص دارد، ایران رتبه ۱۵ دنیا و رتبه اول منطقه خاورمیانه را به خود اختصاص داده است.
رتبه اول ایران در منطقه در حوزه هوش مصنوعی بر اساس پایگاه سایمگو
رتبه ایران در دنیا در حوزه هوش مصنوعی بر اساس پایگاه سایمگو
رتبه بندی جهانی هوش مصنوعی از منظر علوم رایانه: حضور ۲ دانشگاه و یک پژوهشگاه ایرانی
یکی دیگر از مهمترین رتبه بندی‌های جهانی که می‌تواند جایگاه دانشگاه‌های ایرانی را در علوم رایانه، هوش مصنوعی، نرم افزارها و رباتیک نشان دهد، رتبه بندی جهانی علوم رایانه یا csrankings است. در این رتبه بندی مقالات محققان با نمایه گوگل اسکولار آنها به نمایش در می‌آید.
در واقع رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings) یک رتبه بندی مبتنی بر سنجه از برترین مؤسسات علوم رایانه در سراسر جهان است. این رتبه بندی به دسته بندی دانشگاه‌ها در مناطق مختلف جهان پرداخته است و در بخش کل جهان تنها ۵۰ دانشگاه اول دنیا را به نمایش گذاشته است. این رتبه بندی سنجه های هر دانشگاه را در فاصله ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ مورد بررسی قرار داده است.
جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings) منطقه آسیا
| دانشگاه صنعتی شریف با رتبه کل ۶۳ در آسیا | ||
| موضوع | زیر مجموعه | بازه رتبه در آسیا |
| هوش مصنوعی | هوش مصنوعی | ۶۴ |
| بینش رایانه‌ای | ۵۹ | |
| یادگیری ماشینی و داده کاوی | ۵۰ | |
| پردازش زبان طبیعی | ۵۵ | |
| بازیابی وب و اطلاعات | ۵۷ | |
| سیستم‌ها | معماری کامپیوتر. شبکه‌های کامپیوتری. امنیت کامپیوتر. پایگاه‌های داده. طراحی اتوماسیون. جایابی سیستم‌ها. محاسبات با کارایی بالا. محاسبات تلفن همراه. اندازه گیری و عملکرد تحلیل و بررسی. سیستم عامل. زبان‌های برنامه نویسی. مهندسی نرم افزار | ۵۶ |
| نظریه‌ها | الگوریتم‌ها و پیچیدگی. رمزنگاری. منطق و تأیید | ۴۰ |
| میان رشته‌ای | زیست بوم بیوانفورماتیک. گرافیک کامپیوتری. اقتصاد و محاسبات. تعامل انسان و کامپیوتر. رباتیک. تجسم | ۷۰ |
| پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با رتبه کل ۷۳ در آسیا | ||
| موضوع | زیر مجموعه | بازه رتبه در آسیا |
| هوش مصنوعی | هوش مصنوعی. بینش رایانه‌ای. یادگیری ماشینی و داده کاوی. پردازش زبان طبیعی. بازیابی وب و اطلاعات | - |
| سیستم‌ها | معماری کامپیوتر. شبکه‌های کامپیوتری. امنیت کامپیوتر. پایگاه‌های داده. طراحی اتوماسیون. جایابی سیستم‌ها. محاسبات با کارایی بالا. محاسبات تلفن همراه. اندازه گیری و عملکرد تحلیل و بررسی. سیستم عامل. زبان‌های برنامه نویسی. مهندسی نرم افزار | ۴۸ |
| معماری کامپیوتر | ۱۰ | |
| طراحی اتوماسیون | ۲۴ | |
| اندازه گیری و عملکرد تحلیل و بررسی | ۱۹ | |
| نظریه‌ها | الگوریتم‌ها و پیچیدگی. رمزنگاری. منطق و تأیید | - |
| میان رشته‌ای | زیست بوم بیوانفورماتیک. گرافیک کامپیوتری. اقتصاد و محاسبات. تعامل انسان و کامپیوتر. رباتیک. تجسم | - |
| دانشگاه علم و صنعت ایران با رتبه کل ۸۵ در آسیا | ||
| موضوع | زیر مجموعه | بازه رتبه در آسیا |
| هوش مصنوعی | هوش مصنوعی. بینش رایانه‌ای. یادگیری ماشینی و داده کاوی. پردازش زبان طبیعی. بازیابی وب و اطلاعات | ۸۱ |
| پردازش زبان طبیعی | ۵۲ | |
| سیستم‌ها | معماری کامپیوتر. شبکه‌های کامپیوتری. امنیت کامپیوتر. پایگاه‌های داده. طراحی اتوماسیون. جایابی سیستم‌ها. محاسبات با کارایی بالا. محاسبات تلفن همراه. اندازه گیری و عملکرد تحلیل و بررسی. سیستم عامل. زبان‌های برنامه نویسی. مهندسی نرم افزار | ۶۹ |
| پایگاه‌های داده | ۴۸ | |
| نظریه‌ها | الگوریتم‌ها و پیچیدگی. رمزنگاری. منطق و تأیید | - |
| میان رشته‌ای | زیست بوم بیوانفورماتیک. گرافیک کامپیوتری. اقتصاد و محاسبات. تعامل انسان و کامپیوتر. رباتیک. تجسم | - |
با توجه به اینکه حوزه‌های هوش مصنوعی، رباتیک و علوم شناختی ترکیبی از علوم مختلف هستند، برای بررسی از مجموعه علوم هنر و علوم انسانی، علوم رایانه، علوم اجتماعی (زبانشناسی)، نرم افزار، مهندسی کنترل و سیستم، مهندسی برق و الکترونیک، علوم اعصاب و علوم اعصاب شناختی، روانشناسی تجربی و شناختی، روانشناسی اعصاب و روانشناسی فیزیولوژیک استفاده شده است.
همچنین از آنجا که بسیاری از رتبه بندی‌های رایج و معتبر دنیا به طور خاص به شاخه «هوش مصنوعی» نپرداخته‌اند و به حوزه‌های مرتبط با آن مانند علوم رایانه، الکترونیک، علوم شناختی و … پرداخته‌اند برای بررسی وضعیت هوش مصنوعی دانستن جایگاه ایران در علوم کامپیوتر به عنوان منبع اصلی این رشته تعیین کننده است.
پایگاه رتبه بندی یواس نیوز: حضور ۱۵ دانشگاه ایرانی در میان دانشگاه‌های برتر علوم کامپیوتر
پایگاه رتبه بندی US News رتبه بندی موضوعی دانشگاه‌های جهان را انجام می‌دهد. این پایگاه دانشگاه‌ها را در ۴۳ حوزه موضوعی و با استفاده از داده‌های پایگاه معتبر مقالات علمی «کلایورت» (Clarivate) و داده‌های کتاب‌سنجی براساس Web of Science رتبه‌بندی می‌کند. در این رتبه‌بندی موضوعی عملکرد تحقیقاتی دانشگاه در آن موضوع با معیارهایی مانند انتشارات، استنادها و شاخص شهرت جهانی بررسی شده است.
با توجه به اینکه هوش مصنوعی به صورت مستقل بررسی نشده، تعداد ۷ دانشگاه ایرانی در میان دانشگاه‌های رتبه بندی شده توسط US News در موضوع علوم کامپیوتر که مرتبط با هوش مصنوعی است، حضور دارند.
جدول دانشگاه‌های ایرانی حاضر در پایگاه رتبه بندی US News در علوم کامپیوتر
| نام دانشگاه | رتبه در موضوع | رتبه کلی |
| دانشگاه تهران | ۱۰۶ | ۳۵۳ |
| دانشگاه آزاد اسلامی | ۱۶۰ | ۴۳۴ |
| دانشگاه صنعتی شریف | ۲۲۶ | ۶۴۷ |
| دانشگاه صنعتی امیر کبیر | ۲۵۳ | ۶۴۷ |
| دانشگاه علم و صنعت ایران | ۴۱۶ | ۹۲۹ |
| دانشگاه شیراز | ۴۳۳ | ۸۳۳ |
| دانشگاه صنعتی اصفهان | ۴۶۳ | ۶۸۹ |
رتبه‌بندی لایدن: حضور پررنگ دانشگاه‌های ایرانی در ریاضی و علوم کامپیوتر
نسخه نظام رتبه بندی لایدن (leiden) در سال ۲۰۲۱ میلادی تعداد ۱۲۲۵ دانشگاه برتر جهان از ۶۹ کشور را در ۲۰ شاخص در قالب ۴ معیار کلی مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی مورد رتبه بندی قرار داد. در این ارزیابی‌ها از تولیدات علمی دانشگاه‌ها در سال‌های ۲۰۱۶ الی ۲۰۱۹ از پایگاه اطلاعاتی Web of Science استفاده شده است.
از کشور ایران ۳۶ دانشگاه در «علوم مهندسی» و ۲۹ دانشگاه در «ریاضی و علوم کامپیوتر» قرار دارند. این نظام رتبه بندی هوش مصنوعی را به صورت مستقل بررسی نکرده است. فهرست دانشگاه‌های ایرانی تنها در «ریاضی و علوم کامپیوتر» در جدول زیر آمده است.
جدول دانشگاه‌های ایرانی حاضر در پایگاه رتبه بندی لایدن در موضوع علوم کامپیوتر
| ردیف | دانشگاه | ردیف | دانشگاه |
| ۱ | دانشگاه صنعتی امیرکبیر | ۱۶ | دانشگاه سمنان |
| ۲ | دانشگاه تهران | ۱۷ | دانشگاه شاهرود |
| ۳ | دانشگاه صنعتی شریف | ۱۸ | دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل |
| ۴ | دانشگاه علم و صنعت ایران | ۱۹ | دانشگاه گیلان |
| ۵ | دانشگاه شهید بهشتی | ۲۰ | دانشگاه کاشان |
| ۶ | دانشگاه فردوسی مشهد | ۲۱ | دانشگاه رازی کرمانشاه |
| ۷ | دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی | ۲۲ | دانشگاه زنجان |
| ۸ | دانشگاه تبریز | ۲۳ | دانشگاه ارومیه |
| ۹ | دانشگاه صنعتی اصفهان | ۲۴ | دانشگاه صنعتی سهند |
| ۱۰ | دانشگاه تربیت مدرس | ۲۵ | دانشگاه شهید چمران اهواز |
| ۱۱ | دانشگاه شیراز | ۲۶ | دانشگاه پیام نور |
| ۱۲ | دانشگاه اصفهان | ۲۷ | دانشگاه مازندران |
| ۱۳ | دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران | ۲۸ | دانشگاه صنعتی مالک اشتر |
| ۱۴ | دانشگاه شهید باهنر کرمان | ۲۹ | دانشگاه بوعلی سینا همدان |
| ۱۵ | دانشگاه یزد | ||
رتبه بندی شانگهای: دانشگاه‌های ایرانی در میان ۵۰۰ دانشگاه برتر علوم مرتبط با هوش مصنوعی
در میان رتبه بندی‌های معتبر جهان، نظام رتبه بندی شانگهای کشور چین یکی از سه نظام معتبر رتبه بندی در سطح بین‌المللی است که کیفیت آموزش، کیفیت اعضای هیئت علمی، برونداد پژوهشی و عملکرد سرانه، توسط شاخص‌های ۶ گانه ارزیابی می‌شوند.
در رتبه بندی موضوعی شانگهای در سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۸۰۰ دانشگاه از میان ۴۰۰۰ دانشگاه در ۹۳ کشور و منطقه جهان در ۵۴ موضوع در علوم طبیعی، مهندسی، علوم زیستی، علوم پزشکی و علوم اجتماعی رتبه بندی شدند و دانشگاه‌های ایرانی در بازه ۵۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار گرفتند.
جدول دانشگاه‌های ایرانی حاضر در پایگاه رتبه بندی شانگهای در موضوع علوم و مهندسی کامپیوتر
| موضوع: علوم و مهندسی کامپیوتر رتبه بندی شانگهای | |
| نام دانشگاه | بازه رتبه |
| دانشگاه آزاد اسلامی | ۲۰۱-۳۰۰ |
| دانشگاه تهران | ۲۰۱-۳۰۰ |
| دانشگاه صنعتی امیر کبیر | ۴۰۱-۵۰۰ |
| دانشگاه صنعتی شریف | ۴۰۱-۵۰۰ |
رتبه بندی کیواس: ۳ دانشگاه ایرانی در میان ۲۰۰ دانشگاه برتر حوزه کامپیوتر
نظام رتبه‌بندی جهانی کیو اس (QS) توسط مؤسسه «کاکارلی سیموندز» در کشور انگلستان در ۶ شاخص آموزش، پژوهش، قابلیت جذب در بازار کار و بین المللی سازی دانشگاه‌ها را رتبه بندی می‌کند.
منابع اطلاعاتی مورد استفاده نظام کیو اس اطلاعات حاصل از نظرسنجی‌ها، اطلاعات ارائه شده از سوی دانشگاه‌ها و اطلاعات انتشارات علمی دانشگاه‌ها در پایگاه استنادی اسکوپوس (Scopus) در بازه زمانی ۵ ساله (۲۰۱۵-۲۰۱۹) و استنادات در بازه زمانی ۶ ساله (۲۰۱۵-۲۰۲۰) است.
این نظام رتبه بندی به صورت مشخص در هوش مصنوعی دسته بندی موضوعی ندارد اما در حوزه‌های مرتبط از جمله علوم کامپیوتر دانشگاه‌های ایرانی دارای رتبه هستند.
جدول دانشگاه‌های ایرانی حاضر در پایگاه رتبه بندی کیواس در کامپیوتر
| موضوع: علوم و مهندسی کامپیوتر رتبه بندی کیواس | |
| نام دانشگاه | بازه رتبه |
| دانشگاه صنعتی شریف | ۲۵۱-۳۰۰ |
| دانشگاه تهران | ۴۰۱-۴۵۰ |
| دانشگاه صنعتی امیر کبیر | ۵۵۱-۶۰۰ |
رتبه بندی تایمز: بالاترین رتبه دانشگاه‌های ایرانی در علوم کامپیوتر
یک از رتبه بندی‌های مهم دنیا، رتبه بندی جهانی تایمز به صورت سالانه است که به ارزیابی و سنجش دانشگاه‌ها در حوزه‌های موضوعی مختلف می‌پردازد. در رتبه بندی موضوعی از ۱۳ شاخص عملکردی متناسب با معیارهای آموزش، پژوهش، استنادات، وجهه بین المللی و ارتباط با صنعت بهره می‌گیرد.
محاسبات رتبه بندی تایمز از سه منبع اطلاعاتی «داده‌های ارسالی از دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی به صورت خود اظهاری»، «داده‌های حاصل از نظرسنجی شهرت توسط متخصصین آموزش عالی» و «اطلاعات تولیدات علمی مؤسسات آموزش عالی نمایه شده در پایگاه استنادی اسکوپوس» جمع آوری می‌شود.
در حوزه علوم کامپیوتری ۱۲ دانشگاه از ایران در بین ۸۹۱ دانشگاه برتر جهان قرار دارند. دانشگاه‌های صنعتی شریف با بازه رتبه‌ای ۲۵۰-۲۰۱، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه تهران با بازه رتبه‌ای ۴۰۰-۳۰۱، دانشگاه صنعتی اصفهان با بازه رتبه‌ای ۵۰۰-۴۰۱، دانشگاه‌های علم و صنعت ایران، شیراز، تبریز با بازه رتبه‌ای ۶۰۰-۵۰۱، دانشگاه‌های فردوسی مشهد، خواجه نصیرالدین طوسی، شهید باهنر کرمان، شهید بهشتی و یزد با بازه رتبه‌ای ۸۰۰-۶۰۱ در این فهرست حضور دارند.
جدول دانشگاه‌های ایرانی حاضر در پایگاه رتبه بندی تایمز در حوزه «علوم کامپیوتر»
| موضوع علوم کامپیوتر | |
| بازه رتبه | دانشگاه‌ها |
| ۲۰۱–۲۵۰ | دانشگاه صنعتی شریف |
| ۳۰۱–۴۰۰ | دانشگاه صنعتی امیرکبیر. دانشگاه تهران |
| ۴۰۱–۵۰۰ | دانشگاه صنعتی اصفهان |
| ۵۰۱–۶۰۰ | دانشگاه علم و صنعت ایران. دانشگاه شیراز. دانشگاه تبریز |
| ۶۰۱–۸۰۰ | دانشگاه فردوسی مشهد. دانشگاه صنعتی خواجه نصیر طوسی. دانشگاه شهید باهنر کرمان. دانشگاه شهید بهشتی. دانشگاه یزد |
به گزارش مهر، بررسی توان علمی کشور در حوزه هوش مصنوعی تنها به مقالات علمی و رتبه بندی‌های دانشگاهی محصور نمی‌شود بلکه در حوزه‌های مختلفی که زیرشاخه‌های کاربردی هوش مصنوعی هستند نیز می‌توان ردپای توان محققان و دانشمندان ایرانی را مشاهده کرد. به نظر می‌رسد بخشی از این تصویر در آینه جهان بازنمایی شده و هنوز بخشی از آن با توجه به نوپا بودن این رشته در ایران، مغفول مانده که لزوم توجه مدیران و مسئولان حوزه علم و فناوری کشور را می‌طلبد.