خبرگزاری مهر -گروه دین و آئین-سمانه نوری زاده قصری: جایگاه تربیت دینی در ساختار نظام آموزش و پرورش و در مدارس از جمله موضوعات به روز، مهم و دوران‌ساز جامعه اسلامی ماست. یکی از مهمترین دغدغه‌های نظام آموزشی کشور چیستی و چگونگی تولید و عرضه‌ی محتوای آموزشی دینی و قرآن و برنامه‌ریزی برای انتقال صحیح محتوای یادشده به کودکان و نوجوانان خصوصاً در مهدکودک و مدرسه است. از طرفی، این دوران مهمترین مرحله در راستای شکل‌گیری شخصیت کودکان و از حساس‌ترین مقاطع سنی آنان است. این دوران بهترین زمان برای انس بیشتر دانش آموزان با متون دینی و قرآن کریم است. بنابراین، اهمیت آموزش در این دوران و نیز شکل‌گیری شخصیت انسانی در مرحله کودکی و تلاقی این دو، حاکی از نقش توأمان و فوق‌العاده شأن در حیات انسانی شخص و بالتبع زندگی اجتماعی اوست.
با استقرار نظام جمهوری اسلامی، آموزش و تربیت دینی، سرلوحه برنامه‌های نظام آموزشی کشور قرار گرفت. پس از گذشت چهار دهه از عمر انقلاب اسلامی، بازشناسی و اصلاح وضعیت تربیت دینی در مدارس امری ضروری است. پژوهش‌ها و همچنین وضعیت اجتماعی ایران نشان می‌دهد که تربیت دینی در نهادها، بازدهی چندان بالایی ندارد و از نقطه آرمانی خود فاصله بسیار دارد. خبرگزاری مهر درصدد است در خلال گزارش‌هایی این مهم را به بحث و بررسی بگذارد و می‌توانید مجموعه گزارش‌ها را در اینجا ببینید.
در چهارمین قسمت از سلسله گزارش‌های چالش‌های آموزش دینی در مدرسه با مسعود وکیل کارشناس مسئول سابق دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی آموزش قرآن مدارس کشور به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
مسعود وکیل در گفتگو با مهر با بیان اینکه کتاب یک عنصر مهم و مؤثر در یک برنامه آموزشی است، اظهار داشت: وقتی ما صحبت از یک برنامه آموزشی می‌کنیم کتاب‌های درسی جزئی از آن برنامه قرار می‌گیرد. اگر بخواهیم شکل موضوع را ساده و روشن ترسیم کنیم سه عامل اساسی را در برنامه آموزشی می‌توانیم شناسایی کنیم. اولین عامل کتاب درسی و مواد آموزشی است گاهی تنها کتاب است و بعضی مواقع موارد دیگر مثل آزمایشگاه و تصویر و خیلی چیزهای دیگر هم دخیل می‌شوند. عامل بعدی معلم است که مهمترین رکن در برنامه آموزشی است. عامل دیگر محیط آموزشی اعم از همه عوامل، محیط فیزیکی یک مدرسه تا مدیر و خانواده و جامعه و همه عوامل نظام کلی آموزش و پرورش جزئی از عوامل محیطی قلمداد می‌شوند.
وکیل اظهار داشت: وقتی در خصوص توفیق و یا عدم توفیق آموزش‌های دینی در مدارس صحبت می‌کنیم باید به این سه عنصر توجه کنیم. در اظهارنظرهای مختلف آن چیزی که بیش‌از همه به ذهن می‌آید کتاب درسی است اما باید به هر سه معیار توجه داشت. واقعیت این است که اگر کتاب درسی را مورد توجه قرار دهیم این کتاب درسی توسط معلمی برای کودکی که در خانواده‌ای تربیت یافته، درس داده می‌شود. پر واضح است که یک کتاب درسی واحد اگر توسط معلمی توانا و با انگیزه و ماهر تدریس شود اثرش خیلی متفاوت‌تر از تدریس توسط معلم کم انگیزه و ناتوان است.
یک کتاب درسی واحد اگر توسط معلمی توانا و با انگیزه و ماهر تدریس شود اثرش خیلی متفاوت‌تر از تدریس توسط معلم کم انگیزه و ناتوان است
وی افزود: در عین حال که موضوع کتاب مهم است نمی‌توان به دو عامل دیگر توجه نداشت. از این رو اگر بخواهیم محتوای آموزش کتاب را بررسی کنیم نمی‌توانیم از روی برون داد برنامه که دانش آموزان در ششم ابتدایی هستند آن را ارزیابی کنیم.
کارشناس مسئول سابق دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی آموزش قرآن مدارس کشور با اشاره به اینکه کتاب‌های تألیفی مدرسه را معمولاً در اختیار کارشناسان تخصصی و عمومی قرار می‌دهند، ادامه داد: این کتاب‌ها از جهت تناسب ذهنی و روانی کودکان چه وجهی هستند. کتاب‌ها از حدود بیست سال گذشته با کسب اجازه از کارشناسان روانشناسی در طول این مدت نمره قبولی و خوب گرفته است و اگر این نمره را کسب نمی‌کرد امکان ورود به چرخه آموزش کشور را نداشت. کتاب‌های آموزش قرآن از اولین کتاب‌هایی است که بدون کسب اجازه و نظرات کارشناسانه وارد چرخه آموزش نشد و این کتاب‌هایی که برای آموزش قرآن و امور دینی امروزه استفاده می‌شود از نظر تناسب با ظرفیت ذهنی کودکان نمره‌های قابل قبولی گرفته است.
وی تصریح کرد: هر برنامه‌ای تابع اهداف آن برنامه است یعنی باید بینیم اسناد بالاتر که تکلیف و مأموریتی را برای آموزش قرآن تعریف کرده برای آموزش قرآن چه اهدافی مشخص کرده است. مهمترین امری که در آن سند وضع شده کودکان باید تا پایان ابتدایی روخوانی را فرابگیرند. بر همین اساس گروه قرآن موظف شده‌اند که چنین هدفی را پیش بگیرند.
وی با اشاره به اهمیت سندهای بالادستی گفت: کماکان در دوره ابتدایی آموزش روخوانی محور است اما در برنامه و اهداف جدیدی که به تازگی ابلاغ شد نسبت به برنامه قبل آموزش قرآن نوآوری بیشتری داشته است و لذا اگر کتاب‌ها را نگاه کنیم بخش‌هایی داریم به نام پیام‌های قرآنی که ذیل آن مسائل اخلاقی و تربیتی گنجانده شده است. همچنین نسبت به برنامه‌های قبلی، برنامه فعلی در جهت آموزش درک معنا عبارت ساده قرآن را به سمت و سویی که کودک بفهمد و بتوانند معنا کنند، آماده شده است.
وکیل در پاسخ به اینکه این اسناد با چه فرآیندی به تصویب می‌رسند، گفت: ستادهای بالاتر برنامه‌هایی را برای آموزش و پرورش می‌فرستند، شورای عالی آموزش و پرورش اهداف را به عمومی و تخصصی تقسیم می‌کنند یعنی همه درس‌ها باید اهداف خاص و عام را در بربگیرد. این موارد در سازمان پژوهش به صورت اهداف مصوب در می‌آید و بعد در شورای عالی آموزش و پرورش تصویب می‌شود و سپس کارشناسان در چارچوب این اهداف، محتوا را تدوین می‌کنند.
وی افزود: برون داد خیلی مهم است. باید ببینیم در اخلاق، فهم علوم قرآن و دینی دانش آموزان چه وضعیتی پیش آمده و آن را تابع سه محور بدانیم. اگر برون داد ما در درس‌های مختلف ابتدایی به میزان مطلوب نیست، برگرفته شده از عدم نتیجه در سه محوری است که بیان شد.
این برنامه‌ریزی و پژوهشگر برنامه‌های درسی، افزود: کتاب‌ها قطعاً می‌تواند بهتر و مناسب‌تر از این باشد و اهداف می‌تواند بازبینی بهتری شود. کارشناس مسئول سابق دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی افزود: به عنوان کارشناس که فعالیت‌هایی در زمینه آموزش قرآن انجام داده‌ام نقدهایی دارم.
وی ادامه داد: دو سند مهم داریم. سند آموزش عمومی قرآن و تفصیل آن و سند راهبردی آموزش عمومی قرآن در کل کشور که در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و ابلاغ شده‌اند. در حال حاضر در پرتو این اسناد برنامه‌های آموزش قرآن مورد بررسی قرار می‌گیرند. اهداف در این سندها مناسب وضع جامعه ما نبوده است. در این سند بخش عمده آموزش قرآن بر عهده آموزش و پرورش در نظر گرفته شده است.
مفاهیم قرآنی را با عبارات ساده قرآنی همراه کنیم
وکیل افزود: در ذهنیت و تلقی بسیاری از کارشناسان قرآن، در دوره ابتدایی باید کاری کنیم که همه کسانی که از این مقطع بالاتر می‌روند بتوانند قرآن را روان و قابل قبول بخوانند. این به عنوان وظیفه و هدف و مأموریت مطرح است اما با اینکه طرح‌های متفاوتی نسبت به این امر به اجرا در آمده برون دادها قابل قبول نیستند و اگر ارزیابی که در دوره ابتدایی انجام دهیم توانایی چشم‌گیری را در این حوزه پیدا نمی‌کنیم.
مؤلف کتب درسی ابتدایی اضافه کرد: این هدف که کودکان همه کل قرآن را روخوانی کنند، خیلی نمی‌تواند منطقی به نظر برسد چرا که در چهارچوب مسائل روانشناختی و ویژگی‌های سنی این دوره از کودکان نیست و لزومی به چنین هدفی هم نداریم. می‌توانیم اهدافی منطقی، محدود و مناسبت تر بگذاریم. کودکان در خانواده‌های مسلمان ذهنیت و تلقی مثبتی به قرآن دارند و نباید این ذهنیت مثبت را با برنامه‌های غیر فنی مثل توانایی روخوانی کل قرآن و یا حفظ خراب کنیم بلکه با توجه به موضوعاتی که کودک در این سن انگیزه دارد و علاقه مند است، یادگیری و خلاقیت را جلو ببریم. اگر این مهارت‌ها بدون بستر طبیعی یادگیری ایجاد شود باعث دل‌زدگی شده و ما را اهداف مدنظر نمی‌رساند. اگر ما این اهداف را در ارتباط با برخی سوره‌ها، آیه‌ها و حجم‌های محدود قرآن که مفاهیم و معانی و ساختار آنها ساده و مرتبط با زبان فارسی است تا پایان دوره ابتدایی به کار بگیریم نتیجه بهتری را شاهدیم. مثلاً در سوره ناس از خدا می‌خواهیم که ما را در برابر بدی‌ها محافظت کند و اینکه انس نسبی با حجم‌های محدودی از قرآن برای کودک ایجاد کنیم کافی است.
وی ادامه داد: تغییر استراتژی روان‌خوانی همه قرآن به روان‌خوانی بخشهای محدودی از قرآن مورد بحث ماست. ما باید کودک را بر اینکه زیبا و روان بخش‌هایی از قرآن که آیات کوتاه و ساده‌تری دارد رهنمون کنیم. حفظ سوره‌های کوچک توسط الگوهای کودک که پدر و مادر و معلم تلقی می‌شود در تقویت انگیزه و شرایط لازم جهت استقبال ذهنی کودک به سمت انس با قرآن مؤثر است. این امر موجب می‌شود تا کودک بر اساس مفاهیم آیات و موضوعات در پیام‌های قرآنی آمده بتواند انس با قرآن پیدا کند.