خبرگزاری مهر -گروه دین و آیین-نگار احدپور اقبلاغ: اخلاق اجتماعی یا روش برخورد انسان با محیط اطراف خود، در اسلام از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار است؛ به خصوص با توجه به توسعه هر روزه امکانات و ابزار و گستردگی دایره ارتباطات اجتماعی افراد، لازم است که با مراجعه به منابع و متون، آیات و روایات، اصول حضور در جامعه و اخلاق اجتماعی را درک کنیم، بدین منظور، سعی داریم، اصول اخلاق اجتماعی از منظر صحیفه سجادیه، که یکی از متون دعایی بر جای مانده از ائمه اطهار علیهم السلام است را بررس، کنیم چرا که افق‌های مختلف را به روی خواننده می‌گشاید. یکی از این افق‌ها نیز همین تبیین سلوک شایسته اسلامی و انسانی در ارتباط با مردم است.
حجت الاسلام محمدباقر پورامینی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت و گو با خبرنگار مهر، با بابیان اینکه اخلاق اجتماعی را می‌توان یکی از مهمترین بخش‌های اخلاق اسلامی دانست، گفت: این بخش از آن حیث که انسان به اجتماعی زیستن نیاز دارد و زندگی در جامعه بخش جداناپذیر حیات اوست و حتی از این منظر هم می‌توان نگریست که حیات جمعی یکی از قوای وجودی انسان هست که توجه به این مهم بخصوص در جمع اجتماع مؤمنین ضرورت دارد.
تأکید و سفارش بر زندگی اجتماعی در اسلام
وی افزود: اخلاق اجتماعی از فرهنگ عمومی یک جامعه که شامل عقاید، ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی است حکایت دارد و در نگاه اسلام ضمن توجه به لزوم زندگی اجتماعی، مسئولیت اجتماعی و مسئولیت مشترک افراد بر محور روابط تعریف شده با اضلاع جامعه را از بدیهیات می‌شمارد.
این پژوهشگر تاریخ اسلام خاطرنشان کرد: فلسفه اخلاق اجتماعی با هدف شناخت ملاک‌های خوبی و بدی افعال در جامعه است تا انسان‌ها رفتارشان را بر اساس آن سمت و سو دهند و آن را ارزیابی کنند و از این رو می‌توان مسائل اخلاق اجتماعی را از دیدگاه اسلام یا بزرگان دین بخصوص معصومیان (ع) بررسی کرد. در این زمینه ذیل توجه به زیست اجتماعی انسان می‌توان از عوامل رویکرد به حیات اجتماعی، ارزش‌ها و اصول حاکم بر این ارزش‌ها در زندگی جمعی یاد نمود. لیکن برای عینی ساختن و کاربردی نمودن مباحث شایسته است زیر مجموعه‌های اخلاق اجتماعی را کاوید.
جنبه‌های عینی اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه
وی تصریح کرد: صحیفه سجادیه یک کتاب برای زیست مومنانه است و موضوعات اخلاق اجتماعی در آن به صورت عینی بیان گردیده است و به راحتی می‌توان موضوعاتی چون اخلاق خویشاوندی بخصوص خانواده، اخلاق روابط با دوستان، همسایگان، مؤمنان، شهروندان، سایر ملل و اقوام و حتی حاکمان را مورد مطالعه قرار داد و بر محور پاسخی برای زیست اجتماعی انسان ارائه نمود.
پورامینی افزود: صحیفه سجادیه امام سجاد (ع) به مثابه یک منشور کامل حکمت‌آمیز، به زیبایی سه حوزه روابط انسان با خدای خویش، انسان با خویش و انسان با هم‌نوع را بیان کرده است که این بند سوم به خوبی ناظر به اضلاع جامعه ارائه راه داده است و تمامی مناسبات و روابط بخصوص حقوق متقابل مردم و همچنین ارتباط با حاکم اسلامی به زیبایی در آن متبلور است.
وی تصریح کرد: تحریف اندیشه اصیل اسلامی، غلبه اندیشه جاهلی و پراکندگی و متلاشی شدن تشکیلات شیعی بر اثر فشارهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی، اهم مشکلاتی بود که امام سجاد (ع) را به سمت بازسازی و ارتقا جایگاه اجتماعی شیعه رسانید و حضرت در ذیل دعا و موعظه و بخصوص ارائه این منشور، اندیشه‌های ناب توحیدی را برای جامعه و بخصوص شیعیان تبیین نمودند؛ افق نگاه امام شکل گیری دوباره و ارتقا یافته تشکیلات منسجم و شایسته‌ای از شیعیان بود تا زمینه‌ای برای تشکیل حکومت اسلامی شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: سمیره مختار لیثی دانش‌آموخته دانشگاه مصر، رساله دکترای خود را با عنوان «جهاد الشیعه» نگاشت و در این پژوهش مجموعه جهادها و مقاومت‌هایی که شیعیان بخصوص در سده نخست حاکمیت عباسیان بخاطر دینداری خود متحمل شده‌اند را تصویر کشید. این نویسنده زن با آنکه پایبند به تفکرشیعی نیست اما این حقیقت را درک کرده و نوشته است: «گروه شیعیان پس از شهادت حسین علیه السلام مانند یک تشکیلات منظمی درآمدند که اعتقادات و روابط سیاسی، آنان را به یکدیگر پیوند می‌داد و دارای اجتماعات و رهبرانی بودند». بی شک نقش محوری را می‌توان در مواعظ و حقوق ترسیمی چهارمین امام دانست.
وی با اشاره به دعایی از کتاب سراسر نور صحیفه تصریح کرد: دعای مکارم الاخلاق بیستمین دعای صحیفه سجادیه که می‌توان آن را یک برنامه انسان سازی و حتی زیست اجتماعی مومنانه دانست که مجموعه‌ای از سجایای انسانی را بیان داشته است. با اندکی تأمل در این دعا، جایگاه سایر فرازهای این کتاب مبرهن می‌شود. امام سجاد علیه السلام در ضمن هر فراز ۳۰ گانه از این دعا، آراستگی به برخی از اخلاق پسندیده یا طلب دوری از بعضی رذائل اخلاقی را از خداوند درخواست می‌نمایند. به جز جنبه‌های فردی حوزه اخلاق که بسیار برای مؤمنان رهگشا است، محورهای اخلاق اجتماعی آن متعدد و درس آموز است.
تأکید امام سجاد (ع) بر مسئولیت پذیری نسبت به جامعه
این استاد تاریخ تشیع افزود: در منظر امام، گسترش عدالت، کظم غیظ، اصلاح بین مردم، پدیداری کارهای خوب مردم، نرم‌خویی، فروتنی، خوش‌رفتاری، آرامش، وقار، خوش‌اخلاقی، رعایت ادب اجتماعی و همچنین عیب‌پوشی از ویژگی‌های صالحان برشمرده شده است و از سویی القائات شیطانی در قلب و زبان انسان‌ها مذمت می‌شود. شما در این دعا معارف اخلاقی همچون ایثار، مسئولیت‌پذیری و مدیریت درست، همکاری با دیگران و خدمت به جامعه را ملاحظه می‌کنید و همچنین توصیه به تبدیل دشمنی نزدیکان به دوستی نیز از توصیه‌های امام است و یا آنکه دعا برای اصلاح بداندیشی‌های دیگران از فرازهای مهم این متن است آنکه حسد به موّدت تبدیل گردد.
وی در پایان گفت: در حوزه وسیع‌تر دعا برای غلبه بر دشمنان، نفی قدرت‌طلبی و تجاوز به حقوق دیگران و یا بی‌اعتنایی به ثروت مال‌اندوزان مورد توجه است. امام در این فراز این گونه از یک زندگی عزیزانه در جامعه یاد می‌فرمایند: خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و آبرویم را به توانگری حفظ کن و قدر و منزلتم را به تنگدستی پست مفرما که از روزی‌خوارانت روزی بخواهم و از بَدان و اشرار آفریده‌هایت، عطایی درخواست کنم؛ تا به سپاسگزاری کسی که عطایم می‌کند، گرفتار شوم؛ و به سرزنش کسی که از عطا کردن به من باز می‌ایستد، دچار گردم؛ و حال آنکه تو متولّی بخشش و بازدارندگی من هستی، نه دیگران.