به گزارش خبرنگار مهر، درسگفتار «سیر تاریخی فایده گرایی به پیامدگرایی» مروری بر فلسفه اخلاف آنگلوساکسن و انگلو امریکن با تدریس شیرزاد پیک حرفه برگزار می‌شود.
این درسگفتار در پی تصحیح پاره‌ای از باورهای نادرست رایج در جهان فارسی‌زبان درباره «فلسفه اخلاق اَنگلوساکسُن و اَنگلواَمِریکن»، «فایده‌گرایی» و «پیامدگرایی» است. از جمله:
۱.« فلسفه اخلاق اَنگلوساکسُن و اَنگلواَمِریکن»، یک «فلسفه اخلاق» «خودگرا» است.
۲.« فایده‌گرایی» نظریه‌ای «خودگرایانه» در «اخلاق هنجاری» است.
۳.« فایده‌گرایی» با بنتم و میل آغاز شده و پس از آنها پایان یافته است.
خاستگاه نخستین «فایده‌گرایی»، «روشن‌گری سده هجدهم اسکاتلند» است که برخلاف روشن‌گری آلمانی و فرانسوی، چندان در زبان فارسی‌زبان شناخته‌شده نیست. از این رو، در این درسگفتار
۱. اندیشه‌های اندیشمندان برجسته آن دوران، مانند شافتسبری، هاچسن، اسمیت و هیوم بررسی می‌شوند
۲. تأثیرپذیری آنها از «فیلسوفان رواقی» و تأثیرگذاری آنها بر «فایده‌گرایان کلاسیک»، مانند بنتم و میل کاویده می‌شود.
۳. تأثیر «دیگری‌گرایانِ خداگرایِ انگلیسی»، مانند کامبرلند، گِی و پِیلی، بر «فایده‌گرایان کلاسیک» توضیح داده می‌شود.
در ادامه، با توجه به آشنایی فرهیختگان جهان فارسی‌زبان با فلسفه اخلاق بنتم و میل، اشاره‌ای گذرا به این دو فیلسوف می‌شود و درباره سازگاری یا ناسازگاری «فایده‌گرایی» میل با «لیبرالیزم» به‌تفصیل بحث می‌شود سپس، به نقد «فایده‌گرایی» می‌پردازیم. «فایده‌گرایی»، پس از نقد فیلسوفانی مانند ویلیمز، رالز و نوزیک، بارها تصحیح شده‌است و از چند دهه پیش، بیشتر فیلسوفان آن را رویکرد «پیامدگرا» می‌نامند زیرا شمار بسیار کمی از آنها نگرش «فایده‌گرایان کلاسیک» را صددرصد می‌پذیرند. امروزه «فایده‌گرایی کلاسیک» متهم است به اینکه بیش از اندازه دیگری‌گرایانه و پرمطالبه است (نه خودگرایانه)؛ حقوق و آزادی‌های بنیادین آدمی را زیر پا می‌نهد؛ نقص وسیله را به سوزن هدف رفو می‌کند؛ فردیت را به بها (نه) ی جمعیت نادیده می‌گیرد و مَحمِل مُهمَلی برای «آزادی‌گرایی» است. از این رو، فایده‌گرایان مدرن کوشیده‌اند، با ترفندهایی، «فایده‌گرایی» را از گزند نقدهای مطرح‌شده علیه آن در امان بدارند، تا آنجا که می‌توانند آن را به داوی‌های جاافتاده اخلاقی ما نزدیک کنند و از ناسازگاری آن با حقوق و آزادی‌های آدمی بکاهند.
«پیامدگرایان» معاصر، که همگی از ۱۹۴۱ تا ۱۹۶۱ زاده شده‌اند و به‌جز پارفیت همگی هنوز سرگرم آموزش و پژوهش هستند، با ژرف‌کاوی دو مفهوم «بیشینه‌سازی» و «خیر»، گستره گسترده‌ای از گونه‌های گوناگون «فایده‌گرایی» را مطرح کرده‌اند. این فیلسوفان، مانند مایکل اسلات (…۱۹۴۱)، پیتر آنگر (…۱۹۴۲)، دِرِک پارفیت (۲۰۱۷۱۹۴۲)، فرَنک جَکسن (…۱۹۴۳)، فیلیپ پِتیت (…۱۹۴۵)، پیتر سینگر (…۱۹۴۶)، پیتر رِیلتن (…۱۹۵۰)، مایکل زیمرمن (…۱۹۵۱)، مایکل اِسمیت (…۱۹۵۴)، شِلی کِیگن (…۱۹۵۵)، اِلینر مِیسن، فرَنسیس هاوارداسنایدر و جولیا درایور (…۱۹۶۱)، با طرح پرسش‌های جدید درک ژرف‌تری از «فایده‌گرایی» را در اختیار ما قرار می‌دهند. این درسگفتار، در ادامه با توضیح هریک از این پرسش‌ها، گونه‌های جدید «پیامدگرایی» را که به‌وسیله این فیلسوفان مطرح شده‌اند، تحلیل می‌کند. این پرسش‌ها به شرح زیرند:
۱. فاعل، برای تشخیص بهترین گزینه، باید کاری را در نظر بگیرد که فکر می‌کند در موقعیت مورد نظر، «به‌احتمال زیاد انجام خواهد داد» یا باید کاری را در نظر بگیرد که، «در شرایط آرمانی می‌تواند انجام دهد»؟
۲. کار درست کاری است که، «در عالم واقع» و «در عمل» «بیشترین خیر» را ایجاد کند یا کاری است که فاعل «انتظار دارد» یا «فکر می‌کند» که «بیشترین خیر» را به وجود می‌آورد؟
۳. برای تشخیص درستی یا نادرستی یک کار باید سراغ «حالات روان‌شناختی فاعل» (مانند انگیزه او) برویم و آن را بکاویم یا باید سراغ «عالم خارج» رفت و کاوید که در «جهان خارج»، «عملاً و در واقع»، چه‌چیزی پدید آمده‌است؟
۴. ملاک «بیشینه‌سازی خیر» فقط برای داوری درباره «کنش» فاعل است یا هم «کنش» و هم «منش» او؟
۵. برای «بیشینه‌سازی خیر»، باید سراغ «بیشینه‌سازی مطلق» آن برویم یا «بیشینه‌سازی کافی»؟
۶. ملاک «بیشینه‌سازی خیر» ملاکی برای تشخیص «درست» از «نادرست» است یا ملاکی برای تشخیص «بهتر» و «بدتر»؟
۷. در «بیشینه‌سازی خیر»، باید «سرجمع کلی» خیر را «بیشینه» کنیم یا «میانگین» آن را؟
۸. کاری درست است که خودش «مستقیماً» بیشترین خیر را ایجاد کند یا اینکه مطابق با مجموعه‌ای از «قواعد» باشد که بیشترین خیر را ایجاد می‌کنند؟
۹. کار درست کاری است که بیشترین خیر را برای کسانی به وجود آورد که اکنون بالفعل وجود دارند یا خیر کسانی را که اکنون وجود ندارند و در آینده بالفعل وجود خواهند داشت نیز باید در نظر گرفت؟
۱۰. آیا «خیر» چیزی است که فاعل از آن بیشترین «لذت» را می‌برد یا چیزی است که فاعل آن را بر چیزهای دیگر «ترجیح» می‌دهد؟ در صورت نخست، آیا فقط «کمیت» لذت مهم است یا «کیفیت» آن نیز اهمیت دارد؟
پاسخ‌های گوناگون به این پرسش‌ها به پیدایش گونه‌های جدیدی از «پیامدگرایی» انجامیده است که برخی از آنها به شرح زیرند:
۱.«پ یامدگرایی واقعیت‌گرا / پیامدگرایی اگرگرا»
۲.«پ یامدگرایی عینیت‌گرا / پیامدگرایی ذهنیت‌گرا»
۳.«پ یامدگرایی کنش‌گرا / پیامدگرایی منش‌گرا»
۴.«پ یامدگرایی مبتنی بر بیشینه‌سازی مطلق خیر / پیامدگرایی مبتنی بر بیشینه‌سازی کافی خیر»
۵.«پ یامدگرایی لذت‌گرا / پیامدگرایی ترجیح‌گرا»
پیک حرفه، استادیار دانشگاه، مترجم ایرانی و عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی است.
این درسگفتار روزهای سه شنبه ۱۸ تا ۲۰ به صورت مجازی در شش جلسه برگزار می‌شود.