خبرگزاری مهر - گروه دین و آیین- فاطمه علی آبادی: امروز ۲۵ رجب سالروز شهادت جانسوز امام موسی کاظم (ع) است. لقب امام موسی بن جعفر (ع)، کاظم و عبدصالح بوده و بیانگر شخصیت آن حضرت و فراوانی عبادت ایشان است. همچنین امام کاظم (ع) به دلیل اینکه بسیار حاجت مردم را برآورده می‌کردند، در میان شیعیان به باب الحوائج مشهور بودند. به همین خاطر در عراق رسم است که عروس و دامادها روز اول عروسی به زیارت حرم مطهر امام کاظم (ع) می‌روند و سپس به مراسم عروسی خود می‌پردازند. کنیه امام کاظم (ع)، ابوالحسن و ابوابراهیم است. در سال ۱۴۸ که پدر بزرگوارشان امام صادق (ع) به شهادت رسیدند، امام کاظم (ع) در سن بیست سالگی به امامت می‌رسند. امام کاظم (ع) از سال ۱۴۸ تا سال ۱۵۸ با منصور عباسی هم دوره هستند، از سال ۱۵۹ تا سال ۱۶۹ تقریباً یازده سال نیز در عصر مهدی عباسی زندگی کردند، پس از آن به مدت یک سال نیز با هادی عباسی هم دوره و از سال ۱۷۰ تا ۱۸۳ با هارون هم عصر بودند.
به مناسبت سالروز شهادت آن امام همام و برای آشنایی بیشتر با وضعیت شیعیان در دوران حیات امام موسی کاظم (ع) با حجت الاسلام احمد فلاح زاده پژوهشگر تاریخ اسلام به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
*امام کاظم (ع) در دوران جوانی به امامت می‌رسند و از همان ابتدای امر شروع به گسترش تشکیلاتی می‌کنند که در زمان امام صادق علیه السلام شکل گرفته بود؛ بفرمائید آن تشکیلات چه بود و شیعیان در چه وضعیتی به سر می‌بردند؟
از جمله اقدامات ایشان در تقویت تشکیلاتی که امام صادق (ع) بنا نهاده بوده می‌توان به نهاد وکالت اشاره کرد. لازم به ذکر است در نهاد وکالت، امام صادق (ع) افرادی را به عنوان نماینده و وکیل خود به شهرهای شیعه نشین می‌فرستادند این افراد علاوه بر وظیفه تبلیغی، دریافت وجوهات و رساندن آن به دست امام، پاسخگویی به سوالات و مسائل مردم بود و همچنین آنان مشکلات مالی و دعاوی مردم را حل و فصل می‌کردند. در این دوران خزانه‌ای تشکیل شده بود که اموالی از ثروتمندان در آن جمع‌آوری شده و برای فقرا خرج می‌شد. امام کاظم (ع) در دوران امامت خود نهاد وکالت را گسترش داد و تلاش کرد مقداری وضعیت مردم را نسبت به گذشته تغییر دهد.
موضوع دیگری که در دوران امام کاظم (ع) مطرح بود، مسئله ادعای امامت اسماعیلیه بود. شبکه یاران امام به کمک امام کاظم (ع) مسائل و شبهات پیش آمده در این زمینه را برای شیعیان حل می‌کردند و سعی داشتند سوال و شبهه‌ای در بین مردم بی پاسخ نماند. یکی از نشانه‌هایی که مسائل را تا حدودی برای شیعیان حل می‌کرد، خبرهای غیبی بود که گاهی امام کاظم (ع) بیان می‌کرد. آن حضرت گاهی خبر از فوت کسی یا وقوع حادثه‌ای می‌دادند و این اخبار باعث می‌شد اعتقاد شیعیان به ایشان محکم‌تر شود. در آن دوران شیعه در کوفه، بغداد، مدینه، اهواز و برخی شهرهای دیگر گسترش داشت و یاران امام به عنوان مبلغ در این مناطق مشغول فعالیت بودند. تا دوره منصور اتفاق خاصی نیفتاد، در دوره مهدی عباسی به دلیل اینکه پدرش با شیعیان زیاد درگیر شده بود کمی فضا آرام‌تر بود. در این دوران امام شرایط را مناسب می‌بیند و از این فرصت برای اصلاح افکار عمومی استفاده می‌کند.
*یکی از کارهایی که عباسیان می‌کردند این بود که می‌گفتند ما با خاندان پیامبر یکی بوده و همه ما از بنی هاشم هستیم چرا که بنی هاشم مقدس هستند و مردم باید احترام‌شان را حفظ کنند؛ حضرت برای مقابله با این تفکر غلط و بیدار سازی جامعه چه کرد؟
امام کاظم (ع) این تفکر را اصلاح می‌کردند و می‌فرمودند شما از بنی هاشم نیستید و حق حکومت ندارید، حق ما هستیم و حکومت از آن خاندان پیامبر است نه بنی عباس یا خاندان‌های دیگر بنی هاشم. امام (ع) این مطالب را در مجالس مختلف بیان می‌کردند و موضوع را بین مردم جا می‌انداختند. این مسائل سبب شد که امام یک پایگاه فرهنگی فکری راه‌اندازی کنند. پایگاه فکری و فرهنگی که امام کاظم (ع) ایجاد کردند، مسئله کم و کوچکی نیست و تأثیرات بسیار زیادی در کوتاه مدت و بلند مدت داشته است. پایگاه فکری امام با تدریس امام به شاگردان آغاز می‌شود و شاگردان امام پس از علم آموزی نزد امام به سراسر ممالک اسلامی سفر کرده و افکار و اعتقادات ناب و درست را به مردم می‌آموزند. از جمله شاگردان امام یونس بن عبدالرحمان و محمد بن علی بن نعمان هستند.
پایگاه فکری امام کاظم (ع) با تدریس امام به شاگردان آغاز می‌شود و شاگردان امام پس از علم آموزی نزد امام به سراسر ممالک اسلامی سفر کرده و افکار و اعتقادات ناب و درست را به مردم می‌آموزند
*غیر از پایگاه فکری آیا اقداماتی نیز در عرصه سیاسی، اقتصادی و رفع مشکلات مردم انجام دادند؟ آن روش‌ها چه بود؟
بله. امام کاظم (ع) علاوه بر پایگاه ارتباطی که همان نهاد وکالت است و پایگاه فکری، پایگاه‌های اقتصادی و معیشتی نیز دارند. امام (ع) در حل و فصل مشکلات مردم از روش‌های مختلفی استفاده می‌کنند از جمله اینکه اموالی که از طریق وکلا جمع‌آوری می‌شد را میان شیعیان پخش می‌کردند. مسائل اقتصادی شیعیان برای امام بسیار مهم بود و امام به انحاء مختلف سعی در حل مشکلات معیشتی و اقتصادی شیعیان داشتند. پایگاه اقتصادی امام بسیار تأثیرگذار بود و نمی‌گذاشت شیعیان سست شده و دست از اعتقادات خود بردارند.
پایگاه دیگری که امام کاظم (ع) داشتند پایگاه سیاست‌گذاری بود. در این پایگاه امام مسائل مختلف سیاسی از جمله مخالفت با نظام سیاسی حاکم، همراهی نکردن با نظام سیاسی عباسیان، تربیت شاگردان و اتخاذ رویکردهای سیاسی را رقم می‌زدند. در دوران عباسیان حرکت‌های اعتراضی علیه حکومت شکل می‌گرفت، امام کاظم (ع) از جهات مختلف مالی و شبکه تبلیغاتی به آنها کمک می‌کردند، اگر لازم می‌شد به معترضان پناه داده و آنها را پنهان می‌کردند. دفاع امام کاظم (ع) از حرکت‌های اعتراضی به جایی رسیده بود که وقتی امام رضا (ع) به امامت رسید، حکومت وقت از ترس فروپاشی حکومت تصمیم گرفت ولیعهدی را به امام رضا (ع) بدهد تا شاید به این وسیله بتواند از گسترش اعتراض‌ها جلوگیری کند.
*از دیگر مسائل دوران امام کاظم (ع) بحث زندان حضرت است؛ بفرمائید دلیل این زندانی شدن چه بود و حضرت چگونه شیعیان را هدایت و یا از انحراف آنان جلوگیری می‌کردند؟
امام (ع) در دوران حیات مبارکشان چندین بار در زندان‌های مختلف زندانی می‌شوند. هر چه حرکت‌ها و فعالیت‌های امام کاظم (ع) گسترده‌تر می‌شد، وحشت دشمن بیشتر می‌شد از این رو به دنبال آن زندانی شدن امام نیز بیشتر می‌شد. یکی از مسائلی که در تاریخ تشیع مطرح شده این است که در دوره امام کاظم (ع) احتمال قیام و تشکیل حکومت وجود داشته است. برخی معتقد بودند امام کاظم (ع) همان مهدی موعود است به همین دلیل برخی افراد بعد از امام کاظم (ع) به ائمه بعدی نپیوستند. امام کاظم (ع) در این زمینه نیز بسیار روشنگری کرده و به بیان ویژگی‌های امام زمان (عج) می‌پرداختند از جمله اینکه می‌فرمودند ایشان پنجمین نسل از فرزندان من است.
در دوران امامت امام کاظم (ع) علاوه بر آن چند نفری که ادعای امامت کردند، فرقه‌هایی نیز ادعای امامت داشتند، از آن جمله می‌توان به فرقه ناقوسیه که معتقد به جاودانگی امام صادق (ع) بودند، فرقه اسماعیلیه، فرقه مبارکیه و فرقه‌های دیگری اشاره کرد که ادعاهای غلوآمیز و خطرناکی داشتند. برخی از آنها معتقد بودند که امام در جایگاه پیامبر یا خدا قرار دارد، بعضی نیز مسائل دینی را منکر می‌شدند و می‌گفتند اگر کسی امام را بشناسد دیگر نیازی نیست که نماز بخواند یا روزه بگیرد. این فرقه‌های انحرافی دردسرهایی را برای شیعیان درست می‌کردند و حکومت‌ها این فرقه‌ها را بهانه کرده و به کشتن و سرکوب شیعیان می‌پرداختند. در حالی که این اعتقادات انحرافی مربوط به فرقه‌های خاص بود و امام نیز با آنان مخالفت و مبارزه می‌کردند و در مجالس مختلف منحرف و دروغگو بودن آنها را برای مردم تبیین می‌کردند.
مسائل اقتصادی شیعیان برای امام بسیار مهم بود و امام به انحاء مختلف سعی در حل مشکلات معیشتی و اقتصادی شیعیان داشتند. پایگاه اقتصادی امام بسیار تأثیرگذار بود و نمی‌گذاشت شیعیان سست شده و دست از اعتقادات خود بردارند
روش مبارزاتی امام چگونه بوده است؟
امام کاظم (ع) به افکار عمومی بسیار توجه داشتند و در مقابل مبارزاتی که عباسیان برای فریب افکار عمومی انجام می‌دادند امام بسیار تلاش می‌کرد افکار عمومی را اصلاح کند. امام کاظم (ع) برخی از یاران خود را در دستگاه حکومت نفوذ داده بودند و از این طریق از اخبار نظام حاکم مطلع شده و گاهی مطالب را در میان شیعیان مطرح کرده و دروغ دستگاه حاکمه را برملا می‌کردند. از جمله اینکه نظام حاکم خیلی تلاش می‌کرد خود را از فرزندان پیامبر و صاحب حق در امر حکومت معرفی کند، اما امام کاظم (ع) با بیان استدلال‌های محکم و استناد به آیات قرآن امر مشتبه را برای مردم تبیین کرده و آنها را به حق راهنمایی می‌کردند. امام به مبارزات و روشنگری فکری معتقد و پایبند بود.
امام کاظم (ع) بسیار اهل زهد بودند. از جمله کارهایی که امام کاظم (ع) انجام دادند این بود که تفکر مبارزه را جا انداختند، هر کدام از فرزندان و یاران امام به یک منطقه رفتند و تفکر مبارزه را بسط و گسترش دادند. در نتیجه این تلاش‌ها، در مدت کوتاهی این تفکر تبدیل به یک تفکر اصیل شد و سادات موسوی توانستند در برخی مناطق حکومت‌های محلی را به لحاظ فکری و رفتاری پشتیبانی کنند. فرزندان امام کاظم (ع) به هر منطقه‌ای که وارد می‌شدند مورد استقبال مردم قرار می‌گرفتند و به دلیل شخصیت برجسته و کرامتی که داشتند، از جایگاه معنوی خاصی در میان شیعیان برخوردار بودند.
هر کسی حاضر نمی‌شد برنامه هارون الرشید را برای شهادت امام انجام دهد، افرادی که امام را قبول نداشتند باز هم می‌دانستند که ایشان از خاندان پیامبر هستند و کشتن چنین شخصیتی بسیار خطرناک است، به همین خاطر دشمنان ائمه (ع) برای به شهادت رساندن آن حضرات باید انسان‌های بسیار شقی و بدی را پیدا می‌کردند تا حاضر شوند چنین جنایتی را انجام دهند. امام کاظم (ع) در فاصله سال‌های امامت‌شان از سال ۱۴۸ تا ۱۸۰ کاری می‌کنند که حاکمان وقت احساس خطر کرده و می‌ترسند حکومت را از دست بدهند و همین امر باعث می‌شود نقشه قتل امام را کشیده و آن حضرت را به شهادت برسانند. تلاش‌های بی وقفه امام کاظم (ع) باعث می‌شود تشیع وارد مناطق مختلف شده و گسترش پیدا کند. از این دوره به بعد است که تشیع به شهرهای مختلف از جمله مصر، خراسان و مناطق دوردست وارد شده و تفکر امامیه و شیعه از طریق شبکه یاران امام کاظم (ع) منتشر شود.