خبرگزاری مهر؛ گروه مجله - محدث تک‌فلاح: در ایامی مانند جشنواره فیلم فجر یا اکران خصوصی فیلم‌ها که مردم از برنامه حضور بازیگران و افراد معروف در محل رویداد باخبرند، برنامه‌ها به گونه‌ای متفاوت پیش می‌رود. اگر در بین تماشاچیان باشید، صدای جیغ و ابراز محبت غیرعادی را از سمت برخی از حضار می‌شنوید. اتفاقی که در کنسرت‌ها به کرات دیده می‌شود و برخی از افراد در مواجهه حضوری با سلبریتی‌های محبوب‌شان به این طریق ابراز محبت می‌کنند. چند سالی است که این نوع از هواداری به فضای حضور این اشخاص منحصر نمی‌شود و پای هواداران به فضای مجازی به طور جدی باز شده است. «فن پیج» نام صفحاتی است که توسط افرادی غیر از خود سلبریتی ساخته می‌شود و محتواهای مربوط به این شخص را در آن منتشر می‌کنند. با بررسی‌های انجام شده دریافتیم که بیشترین قشری که ادمین این فن‌پیج ها هستند قشر نوجوان می‌باشند. اما سوال اینجاست که چه عواملی باعث بروز چنین رفتاری از افراد و بالاخص نوجوانان‌مان می‌شود؟ خبرنگار مجله مهر مصاحبه‌ای با حسین حق‌پناه کارشناسی ارشد مطالعات جوانان و پژوهشگر حوزه خانواده و رسانه، معاونت بخش نوجوان مؤسسه تبیان داشته است.
نوجوانان و هواداری‌های عجیب
بیایید بررسی کنیم: «چه می‌شود که یک نوجوان به هواداری از یک سلبریتی مشغول می‌شود؟» یکی از نیازهای مهم نوجوان هویت‌یابی است.
نکته اول: نوجوان سعی می‌کند به جای خانواده (به‌عنوان گروه‌های اجتماعی اولیه) از گروه‌های اجتماعی ثانویه مشورت بخواهد و با آنها وارد تعامل شود. این گروه‌های اجتماعی ثانویه شامل هر گروه دوستی (حضوری و مجازی) و یا هر اجتماع دیگری به‌جز جمع خانواده و اقوام را نیز شامل می‌شود. رسانه‌های ارتباط جمعی نیز در همین گروه‌های اجتماعی ثانویه جای می‌گیرند.
نکته دوم: در جوامع مدرن ساختارهای مدرن، افراد را فردگرا کرده است و از فرهنگ و تاریخ و منابع سنتی و هویت‌یابی جدا کرده، در نهایت او را در یک جامعه‌ای رها کرده که غریب و بیگانه است. در شبکه‌های اجتماعی روابط سیال و سریع شکل می‌گیرد.
حالا… نوجوان ما در این دنیای سیال دنبال تکیه‌گاهی می‌گردد. اغلب برای نوجوانان، این تکیه‌گاه سلبریتی‌ها هستند. بسته به اینکه فرزند نوجوانم چگونه تربیت شده و چه‌قدر حمایت و هدایت شده است، مواجهه او با سلبریتی‌ها شکل می‌گیرد. اگر فرزندمان عزت نفس و کرامت نفس بالایی داشته باشد و هویتی درون‌راهبردی داشته باشد، یعنی بر مبنای ارزش‌های درونی خودش الگوها را هدایت کند، می‌تواند با یک مواجهه موقت و اتفاقاً تجربه موفق از این رویداد سربلند بیرون آید. این نوع از مواجهه نه تنها برای او مضر نیست، بلکه با بالا بردن قدرت تحلیل و توان انتخاب‌گری‌اش می‌تواند زمینه‌ساز رویارویی با مسائل بزرگ‌تر که در آینده پیش رو دارد، باشد و در نتیجه برایش مفید هم بماند. اما اگر دختر یا پسر نوجوان‌مان جستجوگری را رها کند و خیلی سریع به اولین سلبریتی به‌گونه‌ای چنگ بزند که به سرعت تبدیل به بت شخصیتی‌اش شود، اینجا شاهد رفتارهای غیرمعمول می‌باشیم. هواداری افراطی، سفت و سخت و واکنش‌های عاطفی.
خانواده سلام!
نقش خانواده در این اتفاق بسیار مهم است. خانواده به‌عنوان مهم‌ترین نهاد جامعه‌پذیر کردن نوجوان که هم اولین نهاد است در این رابطه و هم مهم‌ترین آن، مسئول اصلی تربیت رسانه‌ای اوست. خانواده باید سه ویژگی را در خود داشته باشد و تقویت کند. آگاهی، حساسیت و توانمندی در قبول مسئولیت.
البته قابل ذکر است در این مسئولیت نوک پیکان اگر به سمت خانواده است پیکان دیگری را نیز باید سمت نهادهای مسئول اشاره کرد. رسانه‌ها، آموزش و پرورش و عمده نهادهای فرهنگی که در شکل‌گیری تربیتی نوجوان نقش دارند. از آگاهی‌بخشی خانواده‌ها در مورد سلبریتی‌ها و نحوه ارتباط‌شان گرفته تا معرفی محتواها و حساس کردن خانواده‌ها نسبت به گونه‌های مختلف محتواهای ارائه شده، همه و همه باید از سمت نهادهای مسئول باشد.
بخش دیگر هم خود خانواده است. خانواده اگر آگاه نباشد در مواجهه با نوجوان و بحران احتمالی پیش رویش نمی‌داند چه باید بکند. اگر آگاه باشد ولی حساس نباشد، می‌داند چه عکس‌العملی باید داشته باشد اما انگیزه‌ای برای اجرای این دانسته خود ندارد. اگر آگاه و حساس باشد ولی مسئولیت‌پذیر نباشد، ناامید می‌شود و موضوع را رها می‌کند. گاهی با عذاب وجدان و گاهی با بی خیالی در مواجهه فرزندش با سلبریتی‌ها مشاهده‌گر است اما فعالیتی ندارد.
موجودی به نام نوجوان
نوجوان ویژگی‌های ذاتی خاص خودش را دارد. خودمحور و مستقل است. تلاش می‌کند از خانواده و پدر و مادر که تا قبل از این تحت سیطره‌شان بوده است، خود را جدا کند. والدین و اطرافیان باید بدانند که این رفتار در او طبیعی است و موضوع حاد و عجیبی نیست. در این میان توجه به این موضوع را باید داشته باشند که برای شرکت فرزندشان در شبکه‌های دوستی و اجتماعاتی غیر از خانواده، بستر را فراهم کنند. در این بسترها نوجوان خودش را به مرور پیدا می‌کند و بازی و ایفای نقش می‌کند. این گروه‌های اجتماعی چه هستند؟ اولین و بزرگترین گروه اجتماعی مؤثر «مدرسه» است که بعد از شیوع کرونا تأثیر خود را از دست داده و کارکردش از همیشه کمتر شده است. از اجتماعات دیگر می‌توان، جمع‌های مسجد و یا کانون‌های فرهنگی و هنری و هر نوع پاتوق فیزیکی نوجوان‌ها را نام برد. اتفاق مهم این است که حضور نوجوان در همه این اجتماعات، باید زیر نظر خانواده و با همکاری و هماهنگی خانواده باشد. اما در این روزها چالش جدیدی که خانواده‌ها را درگیر کرده است در همین موضوع رقم می‌خورد. حضور در اجتماعات دوستی اما در فضای مجازی!
پاتوق‌های مجازی نوجوانان باید زیر نظر خانواده باشد. در دوران رشد و گذر از سن خردسالی به سمت نوجوانی، به خانواده‌ها می‌گوئیم که نظارت مستقیم باید جای خود را به نظارت غیرمستقیم بدهد. ما در تعاریف رسانه‌ای خانواده، برای وسایل نوجوان، می‌گوئیم تا حد ممکن اطلاق «مالکیت» به ابزار نداشته باشیم و عنوان «استفاده» را بهره ببریم. مثلاً به جای اینکه گوشی را برای او بگیریم و بگوییم این گوشی شماست، بگوییم اکانت خودت را در گوشی من بساز. ابزار رسانه‌ای مشترک و اکانت جداگانه. یادتان نرود که فضا بین مادر و پدر و فرزند باید کاملاً صمیمی و دوستانه باشد در حدی که اگر موضوعی در فضای مجازی برایش پیش بیاید، خودش داوطلبانه مراجعه کند و با مادر یا پدر در میان بگذارد.
یک شهر پرامکانات ولی خطرناک
اگر بخواهیم از این فضای مجازی که در دسترس‌مان هست توصیف ملموسی داشته باشیم می‌توانیم بگوییم شبیه یک خیابان لاکچری است که پر از مغازه‌های زیبا، رستوران‌های شیک، بهترین مطب‌ها، بهترین ورزشگاه‌ها و با امکانات‌ترین باشگاه‌ها و اماکن تفریحی و آموزشی است. در کنار همه این‌ها کلی ساقی مواد مخدر، متهم و مجرم و آدم‌های کج‌رو هم وجود دارند. کلاه‌بردار و دکان‌های غلط‌انداز هم در همین خیابان زیست می‌کنند.
نوجوان ما برای ورود و استفاده از این دنیای به ظاهر زیبا باید چه کند؟ باید اول این‌ها را کنار بزند. خلاف‌کارانی که ظاهری دلپذیر و جذاب دارند و برای کسب درآمد دست به هر کاری خواهند زد تا آدم‌ها را به سمت کسب و کار خود جذب کنند. آیا این محیط برای حضور نوجوان ما امن است؟ باید بگوییم که علی‌رغم وجود ظرفیت‌های خوب و فرصت‌های ناب، این فضاها متأسفانه سالم‌سازی نشده‌اند و در کنار آن هم باید گفت که نوجوان و خانواده او نیز آموزشی ندیده‌اند. پس از این شرایط استفاده حداقلی داریم و محیطی ناامن.
رده سنی مهمی که از آمار آن غافلیم
نکته بسیار مهمی که در این رابطه در ایران قابل توجه است اینکه در آمارگیری‌ها در کشورمان سنین زیر ۱۸ سال لحاظ نمی‌شود. در قشر کودک هم به دلیل آمار بهداشتی و هم به‌دلیل حساسیت کنترل جمعیت آمار درست گرفته می‌شود. در بین افراد بالای ۱۸ سال نیز چون نیروی دانشجو و شاغل و اثرگذار هستند، باز هم می‌توان دلیل برای آمارگیری داشت. قشر نوجوان گروهی هستند که در بین مسئولین اغلب نادیده گرفته می‌شوند. به دو دلیل:
- اینکه نوجوان را با قاب «دانش‌آموز» می‌شناسند و تمام مسئولیت آمارگیری و کارهای مربوط به ایشان را گردن آموزش و پرورش می‌اندازند.
- از طرفی در حوزه‌هایی مثل سیاست‌گذاری و اجرای قوانین و موارد لازم، متأسفانه آموزش و پرورش برای این گروه بسیار ناکارآمد نشان داده شده است.
در دنیا آمار دقیقی برای فعالیت‌های این گروه سنی داریم که بر مبنای آن می‌توان گفت که بعد از گروه سنی حدود ۲۵ سال، بیشترین استفاده از فضای مجازی را نوجوانان دارند.
اگر بخواهیم در مورد ایران سخن بگوییم باید بر مبنای مشاهدات فعالان حوزه نوجوان، معلم‌ها و آمار سامانه شاد صحبت کنم. این آمار نشان می‌دهد که دسترسی این گروه سنی مخصوصاً بعد از ایام شیوع کرونا بسیار چشمگیر بوده است و باز هم بر مبنای همان آمار می‌گوئیم بیشترین استفاده از اینترنت برای سرگرمی بوده.
البته طبق «پیمایش ملی مصرف کالاهای فرهنگی» که در سال ۱۳۹۹ توسط پژوهشگاه فرهنگ و ارتباطات وزارت ارشاد انجام شده است، اطلاعاتی در خصوص دهک ۱۵-۲۵ سال در ایران داریم. طبق این آمار بیشترین استفاده این سنین مربوط به شبکه‌های اجتماعی است و رتبه دوم هم به دانلود فیلم و موسیقی تعلق می‌گیرد. البته این پیمایش در بخش‌های ریزتری آمار نداده و مثلاً در بخش فیلم فقط می‌گوید که ۴۱% این دانلودها مربوط به فیلم‌های داخلی است .۱۳% فقط فیلم خارجی و ۳۶% هم داخلی و هم خارجی را دانلود می‌کنند.
حال اگر به آمار جهانی بازگردیم و بخواهیم بر آن مبنا حرف بزنیم، باید گفت که در دنیا بعد از استفاده اینترنت برای سرگرمی بالاترین آمار مصرف اینترنت مربوط به استفاده‌های ارتباطی بوده است. چت و مکالمه‌های صوتی و تصویری در بستر اینترنت. که در این میان رشد استفاده از بازی‌های آنلاین هم قابل توجه است.
پویش #حساس_باشیم
ما (در مجموعه‌ای که در آن شاغل هستم) فکر می‌کنیم که در راستای حفظ فرزندان در برابر محتواهای فضای مجازی لازم است که حساسیت خانواده‌ها بالاتر برود. ما به‌عنوان مادر و پدر نسبت به این محتواهایی که به فرزندان‌مان ارائه می‌شود باید حساس باشیم. در کنار بسیاری از خانواده‌ها که این حساسیت را دارند خوب است پیغام خانواده‌های دیگر را برسانیم و آنها بدانند که تنها نیستند. این کار را خانواده‌های زیادی انجام می‌دهند. برای این منظور پویشی در فضای مجازی راه افتاده است که نشان دهنده متعهد بودن خانواده در برابر محتواهای ارائه شده به نوجوان شأن است. برای شرکت در این پویش، پدر یا مادر از خود فیلمی می‌گیرند که در آن توضیح می‌دهند برای مراقبت از سلامت رسانه‌ای فرزندشان چه کرده‌اند. این فیلم را برای ما ارسال می‌کنند و ما نشر می‌دهیم تا قطره قطره جمع گردد وانگهی دریا شود!