خبرگزاری مهر؛ گروه مجله - محدث تک‌فلاح: در ایام نوروز گردش در تهران به یکی از جذابیت‌های خاص تبدیل می‌شود. تهرانِ شلوغ و پرترافیک که از ساعت ۶ صبح تا حدود ۹ شب، کمتر می‌شود خلوتی خیابان‌ها را تجربه کند، در این ایام رختی نو به تن می‌کند. لباسی از پر از گل‌های رنگارنگ که شهرداری تهران، الحق والانصاف خوب در گلدان‌ها و باغچه‌های گوشه کنار شهر می‌کارد و درختان پر از جوانه که با شکوفه‌های بالغ‌شان رخ می‌نمایانند. انگار نه انگار که فروردین تازه از راه رسیده است. می‌خواهند به بیننده نوید رسیدن میوه‌های تابستان را بدهند. این هم از زیبایی‌های نوروز تهران است دیگر!
تصور کنید در این ایام از هوای بهاری برای پیاده روی استفاده کنید. مناظر خیابان‌های خلوت تهران یک طرف، دلبری‌های طبیعتش نیز از سویی دیگر چنان انگیزه‌ای می‌دهد که گویی جانی تازه در بدن دمیده می‌شود. در نوروز مغازه‌های تهران یکی در میان باز و بسته‌اند. خرید در این ایام نمی چسبد اما اگر چیز ضروری‌ای بخواهید، در حد نیاز پیدا خواهید کرد. این در حالی است که مکان‌های دیدنی از جمله موزه‌ها و مراکز میراث فرهنگی و گردشگری اغلب، برای بازدید عموم باز هستند. با این توصیف از نوروز تهران، ما مجله مهری‌ها می‌خواهیم پیشنهاد جالبی به شما داشته باشیم.
فرض کنید بخواهید برای بازدید از یک موزه از منزل خود خارج شوید. چه قدر زمان نیاز است؟ پیشنهاد امروز ما به شما این است که «در مدت زمانی حدود دو ساعت، به هفت محل از مکان‌های دیدنی تهران سر بزنید، پیاده روی کنید و از هوای دلپذیر بهاری لذت ببرید. مسیری که از یک مبدا آغاز می‌شود و بعد از گذر از پنج مکان دیگر، به مقصد که هفتمین مکان دیدنی ماست ختم می‌شود.»
لازم به ذکر این نکات است که از این نوع مسیرها برای شهر بزرگی مثل تهران زیاد می‌توان طراحی کرد، برای این کار یا باید خودتان تهران را خوب بشناسید و یا به کسی که خوب به مناطق گردشگری تهران مسلط است مراجعه کنید، مثل ما که به آقای احسان رافتی زحمت دادیم و از او این مسیر پیشنهادی را دریافت کردیم.
قبل از شروع هم تاکید می‌کنیم که این سفر حدود دو ساعت زمان می‌برد و بهتر این است که از زمان قبل از ظهر (حدود ساعت ۱۰) آغاز شود و در حدود ظهر (اذان ظهر و ناهار) تمام شود. برای این مسیر نیازی به استفاده از خودرو یا مترو نیست. اگر خواستید می‌توانید از دوچرخه به‌عنوان یک وسیله نقلیه خوب استفاده کنید، اما اصل این مسیر، با پای پیاده می‌چسبد.
قدم اول
هر جای تهران هستید خود را به بهارستان برسانید. متروی بهارستان که کمی بالاتر از میدان است هم می‌تواند ایستگاه خوبی برای شروع کار باشد. خوش‌آمدید! شما به اولین مقصد این سفر گردشگری رسیده‌اید. قدم گذاشتن در میدانی که بخش قابل توجهی از تاریخ مشروطه و انقلاب ایران در آن رقم خورده حس خاصی دارد. میدان بهارستان تهران یکی از تاریخی‌ترین جاهای دیدنی است. این مکان خاص که از قدیمی‌ترین میدان‌ها و محله‌های تهران محسوب می‌شود، شاهد ماجراها و حوادث تاریخی متنوعی بوده است. یکی از مهم‌ترین دلایلی که سبب اهمیت میدان بهارستان شده است، وجود مجلس شورای ملی در این میدان است. همچنین ساختمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در شمال غربی میدان بهارستان قرار دارد. میدان بهارستان نقش مهمی را در حوادث مشروطه داشت و از محلهای عمده گردهمایی و تجمع بوده است. این میدان در سال ۱۳۹۵ با شماره ثبت ۳۱۵۴۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
میدان بهارستان در ابتدا با نام میدان نگارستان شهرت داشت و تا پایان سلطنت رضاشاه به همین نام خوانده می‌شد. این میدان نام خود را از کاخ نگارستان گرفته بود. مجموعه نگارستان در شمال میدان قرار داشت و به دستور فتحعلی شاه قاجار به‌عنوان خانه تابستانی پادشاه در خارج از شهر تهران ساخته شد. به همین دلیل به میدان بهارستان، جلوخان نگارستان نیز گفته می‌شد. میدان بهارستان علاوه بر نگارستان به نام‌های دیگری چون باغ سپهسالار، عزیزیه، مجلس و شاه‌آباد نیز معروف بوده است. عکس‌های قدیمی نشان می‌دهند که در گذشته این منطقه دارای آب‌نماهای کوچک در سمت غرب و شرق و پیاده رویی پر از درخت در سمت شمال بوده است. اما امروز اطراف این میدان مکانی کاملاً مسکونی و تجاری مملو از ساختمان‌ها است.
مقصد دوم
بعد از گشت و گذار و بازدید از مناظر مختلف میدان بهارستان، از سمت جنوب شرقی میدان، خیابان مصطفی خمینی به سمت جنوب حرکت کنید. سمت چپ خود مدرسه عالی شهید مطهری را رد کرده و بعد از گذراندن چهارراه سرچشمه، به خیابان قوام می‌رسید. انتهای خیابان قوام کوچه جاویدی است که چند قدم پایین‌تر مقصد دوم ماست، خانه تاریخی مهربان. قبل از رفتن به سمت خانه تاریخی احتمالاً شما در انتهای کوچه قوام جلوی یک قنادی هستید.
خانه مهربان، معروف به خانه سوگلی ناصرالدین شاه بوده است. وارد خانه مهربان که می‌شوید در میانه خانه حوض آبی فیروزه‌ای قدیمی را می‌بینید که دورتادور آن، گلدان‌های سفالی با گل‌های رنگارنگ خودنمایی می‌کنند و شما را به یاد خاطرات دوران کودکی خود از خانه مادربزرگ‌ها می‌اندازند. این گلدان‌های زیبا مسیر روی پله‌ها تا روی ایوان و ورودی خانه را نیز تزئین کرده‌اند. علاوه بر این، در میان ستون‌های خانه و روی نرده‌های ایوان نیز گل‌های شمعدانی خانه کرده‌اند و اگر ساعتی را روی ایوان شمالی بگذرانید، مهمان منظره‌ای زیبا از درختان قدیمی خواهید بود. این خانه پس از سال‌ها دست‌به‌دست شدن و جابه‌جایی، به دست زوجی با نام «مهربان‌منش» خریداری شد و نام این زوج تا به امروز روی این خانه کهن باقی مانده است. آنها خانه خود را وقف خانه سالمندان کهریزک کرده بودند؛ به همین جهت زیرزمین خانه برای بسته‌بندی کمک‌های مردمی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این زوج مهربان پس از مرمت و بازسازی خانه در سال ۱۳۸۴ موفق به ثبت این بنا در لیست آثار ملی ایران شدند؛ اما سال‌ها بعد به‌دلیل عدم رسیدگی مناسب، مجدداً به بازسازی نیازمند شد. در نهایت خانه مهربان در اوایل دهه ۹۰ توسط شهرداری تهران خریداری شد و امروز بخشی از این خانه با هدف ترمیم بافت تاریخی محله عودلاجان در اختیار «مدیریت بافت و بناهای تاریخی شهرداری تهران» قرار دارد.
در ساخت بنای خانه مهربان از مصالحی همچون سنگ و چوب استفاده شده است و دیوارهای آن خشتی است. سقف این خانه از چوب بسیار ارزشمند صندل ساخته شده که بسیار سبک است. نمای خانه نیز با گچ کار شده است. در معماری خانه مهربان، همچون خانه‌های هم‌عصر خود، ایوانی بزرگ مشرف به حیاط و حوضی زیبا در وسط دیده می‌شود. اتاق مرکزی خانه به‌عنوان شاه‌نشین مورد استفاده قرار می‌گرفته است. علاوه بر این خانه مهربان از بخش‌های دیگری همچون اتاق زمستانی، سرداب، کرسی‌خانه، دو اتاق مهمان‌پذیر، بهارخواب و ایوان جنوبی تشکیل شده است.
مقصد سوم
از خیابان جاویدی کمی به سمت جنوب که بیایید سمت چپ شما کوچه فخرالملک است که میانه کوچه خانه تاریخی دبیرالملک قرار گرفته است. خانه دبیرالملک متعلق به میرزا محمد حسین خان فراهانی بوده است. میرزا محمد حسین خان یکی از مربیان و کارگزاران دستگاه مستوفی‌گری قاجار بود که چندین سال منشی‌گری امیرکبیر را نمود و در این سال‌ها به او لقب دبیرالملک را دادند.
در ساخت خانه دبیرالمک نفوذ معماری غرب و اروپایی دیده می‌شود. علت آن هم سفرهای شاهان قاجار به اروپا و علاقه آنها به استفاده از سبک غربی و اروپایی در معماری بود. در این دوران ساخت خانه‌ها و بناها به سبک ترکیبی اروپایی و ایرانی بسیار رایج شد. در معماری خانه دبیرالملک نیز از سبک ترکیبی استفاده شده است. در ساخت بنا یک تقارن کامل را شاهد هستیم. اتاق شاه‌نشین در میان بنا قرار دارد و دیگر بناهای فرعی در کنار یا پشت آن قرار گرفته‌اند. این تقارن در راه‌پله‌ها و حتی درهای و پنجره‌ها نیز قابل مشاهده است. تزئینات به کار رفته در بنا نیز از همین معماری پیروی می‌کند. حوض میانه حیاط مستطیل شکل و رنگ زرد و نارنجی غالب است که این رنگ‌ها در دوران قاجار بسیار استفاده می‌شد و در دیگر بناهای قاجار نیز به چشم می‌خورد.
مقصد چهارم
برمی‌گردیم به کوچه جاویدی و باز هم به سمت جنوب حرکت می‌کنیم تا به کوچه مدرس می‌رسیم. خانه تاریخی مدرس در همین کوچه واقع شده است که با رفتن به این خانه دوباره بخشی از تاریخ معاصر ایران زنده می‌شود. خانه موزه مدرس به سبک خانه‌های قاجاری ساخته شده است و کامل‌ترین معماری را در بین بناهای هم‌شکل خود دارد. البته بخش‌هایی از معماری دوره پهلوی نیز به آن اضافه شده است.
خانه مدرس دارای اندرونی، بیرونی، حیاط و مطبخ خانه است. دور تا دور حیاط زیبای این خانه گلدان‌های زیبایی چیده شده‌اند که برای عکاسی سوژه‌های خوبی به‌نظر می‌رسند. حیاط بزرگ و حوض آبی رنگ، گل‌های شمعدانی رنگارنگ، دیوارهای آجری رنگی، اندرونی خوشگل و سایر قسمت‌ها واقعاً جالب و دیدنی هستند. این عمارت در دوره قاجار ساخته شده است. الگوی طراحی آن، معماری سنتی ایرانی است. اشیایی که از آن دوران باقی مانده در این خانه موزه نگهداری می‌شوند و بازدید از آنها برای عموم آزاد است.
این خانه قدیمی زمانی محل تردد چهره‌های سرشناس تاریخ و سیاست از جمله مشیرالدوله، وثوق الدوله، مستوفی الممالک، ملک الشعرای بهار، موتمن الملک پیرنیا، مصدق و حتی خود رضا خان بوده است. این عمارت قدیمی که بسیاری از تصمیم‌های سرنوشت ساز تاریخ ایران و پایتخت در آن نوشته شده، اکنون تبدیل به موزه شده است تا علاقه مندان تاریخ بتوانند از آن دیدن کرده و در آن قدم بزنند. همچنین در زیرزمین این عمارت دیدنی شربت‌خانه جذابی قرار گرفته تا مردم بتوانند، بودن در این خانه را احساس کنند. خانه موزه مدرس در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ارزش این خانه به معماری زیبا، تاریخ سیاسی و اجتماعی آن است. آیت‌الله مدرس سال‌ها در این خانه زندگی می‌کرده است و عمارت پس از شهادت ایشان به مدت طولانی رها شده است. این مکان در آن سال‌ها به عنوان “خانه وزیر مختار فرانسه” شناخته می‌شده است. سپس در سال ۱۳۹۳ حاج محمد انصاری این خانه را خریده است و به مرمت آن پرداخته است.
مقصد پنجم
به کوی جاویدی برمی‌گردیم. کمی پایین‌تر کوچه نیکپور است و در انتهای آن کوچه بیک دامغانی. اینجا حمام نواب است. این حمام از جمله آثار باقی‌مانده از دوران قاجار است که مصالح به کار رفته در ساخت این بنا شامل آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی است. این حمام دارای کتیبه کاشی‌کاری شده بوده و از آن برای صحنه‌های از فیلم قیصر استفاده شده است. حمام نواب در سال ۱۳۹۰ تغییر کاربری داد و به همت شهرداری منطقه ۱۲ و اتحادیه صنایع دستی کشور و سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان تهران به مرکز صنایع دستی شهر تهران تبدیل شد. حمام نواب در سال ۱۳۸۵ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۶۲۲۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مقصد ششم
کمی جلوتر کوچه امامزاده یحیی را می‌بینید. اگر از قبل از ظهر سفر امروزتان را آغاز کرده باشید احتمالاً الان برای اقامه نماز و لختی استراحت نیاز به مکان امنی دارید. امامزاده یحیی این امکان را برای‌تان فراهم می‌کند. یکی از زیارتگاه‌های دنج که می‌توان ساعتی را به دور از هیاهو و شلوغی شهر تهران، با آرامش به راز و نیاز پرداخت، همین جاست. امامزاده یحیی، نام بقعه ابوالقاسم عزالدین یحیی است. این بنا دارای صحن وسیع، مسجد، ایوان، رواق، ضریح، حرم آئینه کاری، سرداب، گنبد کاشی مخروطی شکل و سقاخانه است. قدیمی‌ترین اثر منقول این بقعه تاریخی که ساختمان اصلی بنای آن نیز به دوره مغول نسبت داده می‌شود، صندوق چوبی روی مرقد است که دارای تاریخ ۸۹۵ هجری قمری است.
بنای پیشین این بقعه شامل برج خشتی هشت ضلعی متعلق به قرن هفتم هجری است که مانند ابنیه دیگر عصر مغول، یک گنبد آجری ۱۲ ضلعی هرمی شکل بر بالای آن قرار داشت. در عهد قاجاریه هم اطراف این برج را با کاشی‌های هفت رنگ مزین ساخته بودند. اینک در محل برج خشتی قبلی، بقعه هشت ضلعی کنونی ساخته شده است. در سال ۱۳۲۰ بنای جدید به همان سبک بنای قدیمی دوباره ساخته شد و تزئیناتی در طول سال‌ها به آن افزوده شد به گونه‌ای که در سال ۱۳۳۰، مساحت آستان پانزده برابر مساحت فعلی بود.
مساحت بنا حدود ۱۵۰۰ متر مربع است و ضریح حضرت امامزاده یحیی در اطاقی به مساحت حدوداً ۵۰ متر مربع قرار گرفته است که در وسط، ستون‌هایی است که داخل آن به صورت درگاه‌های کاشی کاری شده‌ای در دو قسمت بالایی و پایینی قرار دارد. بر روی کتیبه‌ای که بر روی ضریح قرار دارد، سال ۱۳۵۸ درج شده که در زمان امام خمینی (ره) بازسازی شده است. قسمت‌های دیگری شامل ایوان، کفش کن، اتاق موزه و دفتر آستانه و کتابخانه به تدریج تا سال ۱۳۳۰ هجری شمسی به بنا اضافه گشته و کاشی کاری گنبد و تزئینات ملحقات بنا انجام گرفته است.
کهن سال‌ترین چنار زنده تهران با قدمت ۹۰۰ سال، در جوار صحن مخصوص بانوان امام زاده یحیی با قطر هفت متر قرار دارد. تعداد این چنارها در گذشته سه عدد بوده که یکی در خیابان قرار داشت و به سبب مزاحمت برای رفت وآمد شهروندان، شهرداری آن را برید و دیگری نیز خشک شده است. درخت باقی مانده با شماره یک و در سال ۱۳۳۰ در فهرست وزارت فرهنگ و اداره باستان شناسی به ثبت رسیده است.
مقصد نهایی
در همان کوچه امامزاده یحیی و چند قدم بعد از امامزاده، عمارتی قرار دارد با نام عمارت کاظمی. این خانه متعلق به یکی از اصطبل‌داران ناصرالدین‌شاه قاجار بوده است. ملک فوق در مرکز پلاک‌های همجوار خود چون نگینی قرار گرفته است. این بنا که حدود ۱۰۰ سال از ساخت آن می‌گذرد، با توجه به جدا شدن از املاک جنبی، با مساحتی حدود ۲۰۳۳ متر مربع باقی مانده که شامل ۱۲۱۵ متر مربع عرصه و فضای باز و ۶۵۰ متر مربع عیان و زیر بنا است.
در سال ۱۲۸۳ قمری که ناصرالدین شاه عازم سفر خراسان شد چون نامبرده مشرف به اصطبل و به همراه اردوی شاه بود، در بین راه به سمت مستوفی گری اصطبل برقرار گردید. در سال ۱۲۹۹ قمری تا سال ۱۳۰۸( سال فوتش) مستوفی اصطبل خاصه و ایلخی چیان و کلیه دواب دیوانی زین خانه و کالسکه خانه بود. در اواخر عمر ملقب به وزیر دواب شد. کاظمی‌های تهران و تفرش منتسب به وی هستند. از مرحوم سید کاظم تفرشی علاوه بر این خانه، مسجد و مدرسه‌ای زیبا در خیابان ری، نبش کوچه باغ پسته‌بک به یادگار مانده است. این مسجد و مدرسه که در تناسب معماری بی نظیر است به نام بنیانگذار و واقف آن مسجد و مدرسه کاظمیه نام دارد و در محله چال میدان واقع شده است.
زیباترین بخش خانه کاظمی را ارسی‌های زیبای طرفین تالارها شکل می‌دهند. این ارسی‌های بی نظیر که دارای آلت چینی‌های مفصل و پرنقش و نگارند با انواع شیشه‌های الوان در سطوح خارجی تزئین شده و در فضای داخلی کار، لندن کاری (نقاشی پشت شیشه) به زیباترین وجه، پارتیشن‌های نقش دار مجللی را ساخته‌اند و در کل بادگیرها و تزئینات بیرونی و نمای زیبای آجری و پنجره‌های ارسی از ویژگی‌های منحصر به فرد معماری این ساختمان است. بنا به سبک اواخر دوران قاجار تمامی عناصر خانه‌های سنتی از جمله بیرونی، اندرونی، آب انبار، مطبخ و اصطبل را دارد. از نکات قابل توجه این خانه وجود رخت‌شوی خانه است که در آن زمان امری بسیار کم‌سابقه بوده؛ چرا که تمام مردم برای شستن لباس‌ها به چشمه‌ها و رودها می‌رفتند. عمارت سرای کاظمی در سال ۱۳۷۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در سال ۱۳۸۶ تحت بازسازی و مرمت قرار گرفته است.
یکی از بخش‌های جالب توجه در عمارت کاظمی، موزه‌ی مردم‌شناسی است. در این موزه با استفاده از ماکت‌ها و عروسک‌ها مشاغل و آداب و رسوم مردم تهران، طی ۱۵۰ سال گذشته به نمایش گذاشته شده است. همچنین با استفاده از ویترین‌های شیشه‌ای، اشیا و ابزارآلاتی از زمان قاجار تا دوره‌ی پهلوی اول جمع‌آوری و به نمایش گذاشته شده است. حتی تحولات پوشش در آن برهه‌ی تاریخی نیز، در این موزه قابل توجه است که هم لباس سنتی دوره‌ی قاجار و هم تحول لباس‌های سنتی به لباس فرنگی مانند کلاه پهلوی، کت و شلوار و کروات را نشان می‌دهد. در موزه‌ی کوچک‌تری هم اسباب بازی‌های قدیمی را به نمایش گذاشته‌اند که دیدنشان خالی از لطف نیست. برای مثال شما می‌توانید در این موزه، وسیله‌ی بازی چوبی که دقیقاً شکل اسکوتر امروزی است را با نام تیزرو مشاهده کنید.
ختم کلام
با اتمام بازدید از عمارت کاظمیه، سفر دو ساعته شما در این تور به پایان رسید. تبریک، شما «محله تاریخی عودلاجان» تهران را گشتید. اما حالا که (احتمالاً) از گشت و گذار خستگی در می‌کنید، خوب است کلیاتی در مورد این محله نیز بدانید.
عودلاجان محلهای است که هنوز بافت قدیمی خود را حفظ کرده است و با قدم زدن در میان کوچه‌های آن، می‌توانید سفری به گذشته‌های نه چندان دور داشته باشید. قدیمی‌های بازار، این محله را با نام اودلاجان نیز به یاد می‌آورند. این محله در سال ۱۳۸۴ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.
محله عودلاجان یا اودلاجان از غرب به خیابان ناصرخسرو، از شرق به خیابان ری، از شمال به خیابان امیرکبیر و از جنوب به خیابان ۱۵ خرداد محدود می‌شود. این محله خود شامل سه محله یا خیابان اصلی با نام‌های امامزاده یحیی، پامنار و ناصرخسرو است. محله عودلاجان به خانه‌های تاریخی و قدیمی شهرت دارد؛ عودلاجان محل سکونت افرادی مشهور در دوره قاجار همچون قوام‌الدوله، مدرس، موتمن الاطبا، امین نظام، ملک‌شعرا و خاندان مستوفی بوده است. به واسطه نزدیکی این محل به ارگ و کاخ شاه، اکثر افراد ساکن در این محله از افراد ثروتمند یا کارگزاران حکومتی بوده‌اند. از دیگر ویژگی‌های این محله قدیمی سکونت افراد کلیمی و زرتشتیان است که به‌دلیل نزدیکی به بازار، موقعیت آنجا را مناسب برای سکونت می‌دانستند.
مردمان محله عودلاجان با گویشی متفاوت از گویش کنونی تهران به نام «رازی» یا «راجی» صحبت می‌کردند. در این گویش کهن، محل تقسیم آب را «آو-دراجین» می‌گفتند. «آو» در معنای آب، «دراجیدن» به‌معنای تقسیم کردن آب و «ان» به‌عنوان پسوند مکان به کار می‌رفته است. در گذر زمان آودراجین تحول یافته و به عودلاجان تبدیل شده است. عودلاجان کهن دارای دو چشمه در بالا و پایین محله بوده است. این محله به واسطه قرار گرفتن در ارتفاع و تسلط بر محله‌های جنوبی و تقسیم و بخش‌بندی آب نهرها، به این نام شهرت پیدا کرده است.