به گزارش خبرنگار مهر، حجت‌الاسلام والمسلمین سعید بهمنی عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و مؤلف کتاب «نظریه‌پردازی قرآن بنیان» سخنران پنجمین جلسه از سلسله نشست‌های علمی «اندیشه صدر» با عنوان «جامعیت تفسیر شهید صدر» بود که به مناسبت فرا رسیدن چهل و دومین سالگرد شهادت شهید سید محمدباقر صدر به همت پژوهشگاه شهید محمدباقر صدر از صفحه اینستاگرام این شهید (shahidsadr) به صورت زنده پخش شد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی درباره جامعیت روش تفسیری شهید صدر گفت: این روش هیچ روشی را رد نمی‌کند و جامعیتی از تمام آنها است؛ تفسیر موضوعی شهید صدر در عرض هیچ روش دیگری قرار ندارد و قسم روش‌های دیگر نیست؛ روش موضوعی تفسیر شهید صدر رویکردی است و با هدف و مسأله‌ای که دنبال می‌کند از سایر روش‌ها ممتاز می‌شود.
مؤلف کتاب «نظریه‌پردازی قرآن بنیان» آغاز فرآیند تفسیر موضوعی شهید صدر را مسأله‌شناسی عنوان کرد و ابراز داشت: در مسأله‌شناسی تکنیک‌هایی وجود دارد؛ در زمان شهید صدر تکنیک‌هایی وجود داشته است و در این روش اندیشمند مسأله را انتخاب می‌کند و در صدد حل آن است که در اینجا نیازمند نگاهی جهان شمول هستیم.
وی ابراز داشت: وقتی با مسأله‌ای مواجه می‌شویم باید از دستاوردهای بشر و سیر تاریخی آن اطلاع داشته باشیم؛ این روش برون قرآنی است و با روش‌های تفسیر هیچ ارتباطی ندارد؛ در ادامه شهید صدر می‌گوید برای مسأله‌ای که ممکن است کل هدف نباشد، در نظر می‌گیریم که این کار هم برون قرآنی است و ارتباطی به روش‌های تفسیری ندارد.
بهمنی دو عنوان کلی شهید صدر را اینگونه برشمرد: ما در مسأله‌یابی حتماً باید نظریه‌پردازی کنیم که به داده‌های توصیفی قرآن کریم دست پیدا می‌کنیم، بعد از این می‌گوید که این مسأله یک بایدی را به ما ارائه می‌دهد؛ هر کسی باید ببیند که مسأله چیست؟ هستی‌شناسی کند و به الزامات آن پایبند باشد؛ در این مرحله هم به روش‌های تفسیر دیگر متعرض نمی‌شود.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی مرحله بعد شهید صدر را طرح سوال عنوان کرد و توضیح داد: باید دید سوالات مسأله چیست؟ چه ابعادی دارد؟ چگونه شکل گرفته است؟ و به آنها پاسخ دهیم تا در تفسیر موضوعی با این سوالات مشخص و تخصصی به پژوهش خود جهت دهیم.
مؤلف کتاب «نظریه‌پردازی قرآن بنیان» افزود: شهید صدر نمونه‌هایی از هستی، چیستی، چگونگی، عوامل، مصادیق، نقش انسان در ارتباط با آن مسأله، و سوالات پیشینه شناسی که در تاریخ مطرح شده است می‌آورد؛ اینجا هم فرآیند تفسیر موضوعی با روش‌های موجود در تفسیر و قرآن پژوهی ارتباط ندارد.
وی فرضیه‌سازی را مرحله بعد از طرح سوال شهید صدر عنوان کرد و گفت: این شهید فرضیه سازی را در کتاب المدرسة القرآنیة گفته است اما در آثار دیگر تأکید دارد هر پژوهش نیازمند فرضیه‌سازی است؛ فرضیه‌سازی ایده‌ای است که شما برای هر مسأله در نظر می‌گیرید و بعد آن را راستی آزمایی می‌کنید.
بهمنی تصریح کرد: مراحل مسأله‌شناسی، گزینش مسأله راهبردی، هدف‌گذاری و فرضیه‌سازی، هیچکدام با روش‌های تفسیر درگیر نیستند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی که درباره مرحله استنطاق از قرآن در روش موضوعی شهید صدر سخن می‌گفت ابراز داشت: اگر روش شهید صدر قرار است در جایی با روش‌های تفسیری دیگر درگیر باشد، اینجاست.
استنطاق در روش تفسیری شهید صدر
مؤلف کتاب «نظریه‌پردازی قرآن بنیان» مطالعات قرآنی در روش شهید صدر را دارای چهار مرحله ارزیابی کرد و گفت: قبل از اینکه وارد پژوهش قرآنی شوید، باید روش معتبر خود را تبیین علمی کنید؛ یعنی از طریق علمی و معتبر به روش برداشت از قرآن برسید؛ اینجا هم روش مشخصی را تعیین نمی‌کند؛ فقط تأکید دارد که باید روش خود را تعیین کنید.
وی درباره استنطاق در روش تفسیری شهید صدر اظهار داشت: استنطاق، بردن پرسش در محضر قرآن و گرفتن پاسخ از آن است؛ اینجا دستیابی به مدلولات تفسیری اهمیت دارد؛ در آن هم هیچ روشی را تعیین نمی‌کند بلکه تأکید دارد کدام قاعده را به کار می‌برید؟ عام یا خاص، مطلق یا مقید بودن را باید تعیین کنید؛ وقتی تعیین نمی‌کند یعنی اطلاق کلی است؛ این روش ادبی، فکری، تعریفی، علمی، خوانش قرآن و شأن نزول باشد؛ هر روش معتبری می‌تواند باشد؛ تنها در این مرحله ششم تأکید دارد که باید در روش خود نوآوری داشته باشید.
بهمنی مرحله هفتم تفسیر موضوعی شهید صدر را مطالعات تطبیقی عنوان کرد و گفت: شما مدالیل خود را که از قرآن به دست آورده‌اید، با داده‌های بشری و میراث علمی موجود و گذشته بشر مقایسه و مقارنه کنید؛ در اینجا هم شما باید روش‌های موجود و معتبر را اعمال کرده باشید و اینجا هم با روش‌های دیگر درگیر نمی‌شوید.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: نظریه‌پردازی مرحله نهایی‌تر بعدی است که یافته‌ها را با هم ترکیب می‌کنید تا به این‌ها ساخت دهید که چه گزاره‌های هستی‌شناسانه‌ای داشته‌اید و عوامل و موانع و همه این‌ها را تبیین می‌کنید و به رسالت‌ها هم دست پیدا می‌کنید که مجموعه این‌ها نظریه است؛ در مرحله نظریه‌پردازی هم با روش‌ها و مدالیل تفسیری کاری ندارید بلکه آزاد هستید از هر روش معتبر استفاده کنید.
مؤلف کتاب «نظریه‌پردازی قرآن بنیان» ابراز داشت: شهید صدر در این روش ما را ناگزیر از استفاده از روش ترتیبی می‌داند؛ اما رویکرد ما این است که در یک مسأله متمرکز هستیم و می‌خواهیم حقایق جهان شمولی درباره کبرای مسأله به دست آوریم.
وی تصریح کرد: من به عنوان کسی که روش شهید صدر را پیشرفته‌ترین رویکرد در مطالعه قرآن می‌دانم، این روش را با هیچیک از تفاسیر ترتیب نزول، ترتیب ادبی، فلسفه و برهان، شهودی و عرفانی یا بر مبنای روایات معتبر مقابل نمی‌دانم، بلکه این روش اجزای نظریه را برای ما سامان می‌دهد و ما با هیچ روشی درگیر نیستیم، این روش ظرفیتی دارد که همه روش‌های معتبر را در بر می‌گیرد.
بهمنی در پاسخ به اینکه در فضای رویکردهای تفسیری موجود، چقدر به این روش نگاه می‌شود گفت: متأسفانه تا جایی که آثار فارسی و عربی را دیده‌ام، هیچکدام به طور عمیق شهید صدر را نخوانده و بررسی نکرده‌اند؛ مقالاتی که به تفسیر موضوعی پرداخته‌اند هر کدام از یک زاویه روش شهید صدر را داوری کرده‌اند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در پایان تأکید کرد: هر روشی که بشر تا روز قیامت به آن دست پیدا کند، در دل دستگاه تفسیری شهید صدر جا می‌گیرد؛ این روش دستگاه بزرگی است و هیچ چیز را نفی نمی‌کند.