خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه – محمد جواد گودینی: امام محمد بن علی بن حسین بن علی بن أبی طالب بن عبد المطلب(ع)، پنجمین اختر تابناک از آسمان درخشان امامت، در روز سوم از ماه صفر سال ۵۶ هجری و به روایت دیگر، ماه رجب سال ۵۷ هجری در مدینه دیده به جهان گشود.
می‌دانیم که پدر بزرگوار ایشان امام زین العابدین علی بن الحسین(ع) چهارمین امام شیعیان بود و نام مادر گرامی‌اش، بانوی پاکیزه خوی و والا مقام فاطمه دخت امام حسن مجتبی(ع) بوده که أم عبدالله نامیده می‌شد. (کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۳ ص۸۰- ۷۹)
کنیه امام محمد بن علی(ع)، ابوجعفر بود و القاب شریف امام(ع) که گویای شخصیت والا، بی نظیر و بزرگ آن جناب(ع) است، به این شرح است:
امین، شاکر، هادی، صابر، شاهد و باقر. در میان القاب امام محمد بن علی(ع)، باقر از همه مشهورتر است. امام پنجم(ع) را به دلیل توانایی برجسته علمی، دانش و معرفت گسترده و تسلط بر شاخه‌های گوناگون علمی با عنوان «باقر العلوم» یا «باقر علوم الأنبیاء» توصیف کرده‌اند. باقر به معنای شکافنده است. (أعلام الهدایة الامام محمد بن علی الباقر(ع)، ص۴۱)
امام محمد باقر(ع) از پدر بزرگوار خویش امام علی بن الحسین(ع)، جد پدری‌اش امام سید الشهدا(ع)، جد مادری‌اش امام حسن مجتبی(ع)، جد پدرش امام امیر مومنان(ع)، عموی پدرش محمد حنفیه، پسر عموی جدش عبدالله بن جعفر و برخی اصحاب پیامبر(ع) همچون ابن عباس نقل حدیث فرموده است.
همچنین فرزند والامقامش امام جعفر صادق(ع) و بسیاری از علما و فقهای شیعه و اهل سنت همچون اسحاق سبیعی، أعرج، زُهری، عمرو بن دینار، موسی بن سالم، قاسم بن فضل، أوزاعی، أعمش و... نیز از آن امام همام(ع) احادیثی را نقل کرده‌اند. (تهذیب التهذیب، ج۵ ص۲۲۵)
نقش امام محمد بن علی(ع) در گسترش معارف و علوم اسلامی آن چنان برجسته و قابل ملاحظه است که می‌توان امام(ع) را پرچمدار علوم اهل بیت(ع) دانست که گروه فراوانی از تابعان، بزرگان و دانشمندان جهان اسلام از شیعه و اهل سنت از دانش گسترده آن داناترین فرد زمان خویش(ع) بهره برداری کرده و شَرَف شاگردی امام(ع) را داشته‌اند و بدان افتخار می‌کردند.
در این خصوص از «عبدالله بن عطاء مکی» روایت است که چنین گفت:
«هرگز ندیدم دانشمندان نزد کسی آن قدر احساس کوچکی و حقارت کنند که نزد محمد بن علی بن الحسین (ع) چنین احساسی داشتند. من مشاهده کردم حَکَم بن عُتَیبه با وجود بزرگی در میان خاندانش (و احترامی که نزد مردم از آن برخوردار بود) نزد او به سان کودکی است که نزد آموزگار خویش قرار داد (و از محضر استادش دانش می‌آموزد و از خرمن دانش او استفاده می‌کند.( (أعلام الهدایة الامام محمد بن علی الباقر، ص۲۱)
امام پنجم(ع) با وجود مرتبه علمی رفیع و بی نظیر، بسیار اهل عبادت، بندگی و خداترسی بود و در عبادت پروردگار بی همتا بود. خادم امام(ع) این گونه روایت کرده است:
«من به همراه ابوجعفر محمد بن علی الباقر(ع) در مراسم حج شرکت کردم. هنگامی که امام(ع) وارد مسجد الحرام شدند و خانه کعبه را مشاهده کردند، گریستند. به امام(ع) عرض کردم: پدر و مادرم به فدایت، ای کاش اندکی صدای خود را ملایم کرده و آرام گریه کنید.
امام(ع) فرمود: «ای افلح، ... چرا صدای گریه‌ام را آرام کنم؟ شاید خداوند به دلیل این حالت بر من ترحم کرده و فردا [روز حشر] به این وسیله رستگار شوم.»
آنگاه به طواف خانه کعبه مشغول شده و پشت مقام ابراهیم (ع) نماز خواندند. هنگامی که از اقامه نماز و عبادت فارغ شدند، جایگاه سجده‌اش از اشک دیدگانش نمناک بود.» (الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، ص۳۲۰)
در کنار همه مشغله‌های فکری، علمی، تربیت شاگردان، تفسیر قرآن کریم، تبیین احکام الهی و نقل روایت، امام پنجم(ع) از فعالیت‌های اقتصادی و کسب روزی حلال نیز غافل نبود و در این راه سختی بسیاری بر خویش هموار می‌فرمود و در گرمای مدینه، در باغ و مزرعه به کار و تلاش اشتغال داشت. این حکایت از محمد بن منکدر خواندنی است:
«گمان نمی‌کردم علی بن الحسین(ع) جانشینی داشته باشد که در فضیلت همسان وی باشد؛ تا زمانی که فرزندش محمد بن علی(ع) را ملاقات کردم. من می‌خواستم او را موعظه کنم؛ اما وی مرا پند و اندرز داد. یاران و نزدیکانش از او پرسیدند: چگونه شما را موعظه کرد؟ گفت: در یکی از روزهای گرم و پر حرارت، در اطراف مدینه بودم. در آن هنگام، محمد بن علی(ع) را دیدم که مردی فربه بود و به دو تن از غلامانش تکیه کرده بود. (از شدت خستگی ناشی از کار و تلاش فراوان در آن روز گرم)
با خود گفتم: یکی از بزرگان قریش در چنین ساعتی برای دستیابی به دنیا خارج شده است! باید او را اندرز دهم. به او نزدیک شدم و بر وی سلام کردم او نیز در حالی که عرق می‌ریخت، پاسخ مرا گفت.
گفتم: خداوند صلاح را ارزانی شما کند؛ یکی از بزرگان قریش با چنین وضعی برای طلب دنیا، بیرون آمده است و برای کسب روزی می‌کوشد، اگر مرگ شما را دریابد و شما در این حالت قرار داشته باشید، چه می‌کنید؟
امام(ع) از آن دو غلام که بر آنان تکیه کرده بود، فاصله گرفت و به من توجه نمود و فرمود: اگر مرگ من در این لحظه فرا رسد، نگرانی ندارم؛ چرا که مشغول طاعتی از طاعت‌های خداوند هستم، چرا که تلاش برای کسب حلال، عبادت و فرمانبرداری از خداوند یگانه است.
من از این راه خود را از تو و دیگر مردم نگاه می‌دارم و بی نیاز می‌سازم. من از این نگرانم که مرگ من آن زمانی فرا رسد که مشغول نافرمانی خدا باشم. سزاوار است انسان از این واهمه داشته باشد که هنگام ارتکاب گناه و معصیت، ناگهان مرگش فرا رسد و فرصت توبه نداشته باشد.
گفتم: خداوند شما را رحمت کند، می‌خواستم شما را اندرز دهم؛ اما شما مرا اندرز دادید و با این سخنان حکیمانه، موعظه فرمودید.» (الکنی و الألقاب، ج۳ ص۱۲۹).
امام پنجم(ع) در جود، بخشش، گشاده دستی و مهربانی نیز بی همتا بود و از مال و دارایی خویش به نیازمندان، تهیدستان و یتیمان می‌بخشید و از آنان دستگیری می‌فرمود. از خادم امام محمد باقر(ع) به نام «سلمی» روایت شده است: برادران [دینی و ایمانی] امام(ع) نزد آن حضرت(ع) می‌آمدند و به خدمت آن امام والاتبار(ع) می‌رسیدند. پیش از آنکه خداحافظی کنند، امام(ع) به آنان لباس‌های نیکو و مناسب عطا کرده و به آنان درهم [و پول] می‌بخشید. من (راوی این حدیث که خادم امام (ع) بوده است) در این باره با حضرت(ع) گفت‌وگو کردم. امام(ع) فرمود:
ای سلمی، آیا حسنه دنیا جز بخشش به برادران و کارهای خیر است؟
از أسود بن کثیر نیز چنین نقل شده است:
از سختی روزگار و بدرفتاری نزدیکان و دوستان به امام أبی جعفر(ع) شکوه کردم. امام فرمود: «چه بد برادری است آن که در حالی که ثروتمند هستی، به تو توجه کند و هنگام فقر و تنگدستی، به تو جفا و ستم روا دارد.»
آنگاه به خادم خویش دستور داد کیسه‌ای را که در آن ۷۰۰ درهم بود، بیاورد. امام(ع) آن کیسه را به من بخشید و فرمود: «از این [پول و درهم‌هایی که به تو داده شده است] برای روزگار [و پرداخت هزینه‌های زندگی و کاهش دشواری‌هایت] کمک بگیر؛ هنگامی که تمام شد، مرا با خبر ساز.» (الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، ص۳۲۶)
امام محمد بن علی الباقر(ع) در کنار فرزند بزرگوارش امام جعفر بن محمد الصادق(ع) که میراث دار امامت پدرش حضرت باقر العلوم(ع) بوده است، نقش تعیین کننده و بی مانندی در تبیین فقه و معارف گرانمایه و انسان ساز اسلامی و گسترش علوم اسلامی و تفسیر قرآن کریم ایفا فرمود و شاگردان برجسته و نامداری همچون زرارة بن أعین شیبانی، أبان بن تغلب، جابر بن یزید جُعفی، ابوحمزة ثمالی کوفی، ابو بصیر و... که هر کدام از ایشان راویان امامیه و اصحاب باقرین علیهما السلام بوده‌اند، تربیت کرده و در پایه ریزی و نشر علوم گوناگون اسلامی کوشش فراوان فرموده و در این راه ارجمند و آرمان بقای ارزش‌های اسلامی و فرهنگ اصیل دین مبین اسلام، مرارت‌ها، سختی‌ها و دشواری‌های بسیاری را متحمل شدند. (تاملی بر زندگانی پرافتخار امام باقر (ع) ص۱۵۴)
می‌توان گفت حاصل کوشش‌ها و تلاش‌های فراوان امام محمد بن علی الباقر(ع) در دوران امامت، گسترش معارف ناب اسلامی و بسترسازی برای تداوم جریان فکری- فرهنگی شیعی با محوریت علم، دانش، فرهنگ و گفت‌وگو در زمان امامت سایر امامان شیعه(ع) بویژه امام صادق(ع) است.
امام باقر(ع) در کنار جایگاه علمی والا و یگانه و نقش گسترده در راه توسعه علوم اسلامی، در فضایل اخلاقی نیز یکه تاز و جلودار بود و سیره آن بزرگوار(ع) سرشار از درس‌هایی همچون عبادت، زهد، تقوا، دستگیری از نیازمندان، کمک به مردم، نقش آفرینی در راه توسعه علمی و فرهنگی جامعه، مهربانی، درستکاری، حلم و بردباری، کار و تلاش و... است.
فهرست منابع
۱- ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی ۱۹۹۱
۲- ابن صبّاغ، علی بن محمد مالکی مکی، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) ۱۴۲۷ق
۳- إربلی، علی بن عیسی بن أبی الفتح، کشف الغُمّة فی معرفة الأئمة، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) ۱۴۲۶ق
۴- أعلام الهدایة الامام محمد بن علی الباقر(ع)، گروهی از مولفان، قم، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) ۱۴۲۲ق
۵- قمی، شیخ عباس، الکنی و الألقاب، تهران، مکتبة الصدر
۶- گودینی، محمد جواد، تاملی بر زندگانی پرافتخار امام محمد باقر(ع)، تهران، نشر نظری ۱۳۹۸