خبرگزاری مهر؛ گروه حوزه و دانشگاه: دنیای امروزی بر مبنای شناختِ آنچه در پیرامون ما در جریان دارد ساخته و پرداخته شده و پرداختن به علوم پایه به منظور گسترش این شناخت است. علوم پایه شامل فیزیک، شیمی، ریاضی، علوم زیستی و زمین خاستگاه دانش‌های کاربردی و تکنولوژی‌های روز هستند. در همه جوامع و در سطح جهانی عموم مردم سود دانش‌های کاربردی را می‌دانند اما علوم پایه این ویژگی را ندارند و در مقابل کار مهندسی و پزشکی که قابل لمس است، تولید و خدمات ناشی از آن دغدغه روزمره مردم نیست.
اهمیت فیزیک، ریاضی و شیمی در بوجود آوردن تکنولوژی‌ها و دوام آن دغدغه عموم مردم نیست و از همین رو در تمام کشورها ارتقا و اعتلای علوم پایه در درجه اول به عهده دولت‌ها است و از این رو نیاز به سرمایه گذاری بیشتری دارد.
سیاستگذاران علم و فناوری کشور و در رأس آنها رهبر معظم انقلاب در دو دهه گذشته اهمیت علوم پایه را مدنظر قرار داده و در استاد بالادستی و سیاست‌های کلان ابلاغی بر این مهم تاکید کرده اند.
مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اساتید دانشگاهها در بیاناتی به اهمیت علوم پایه پرداخته اند و فرموده اند: «از جمله چیزهایی که بنده قبلاً هم به آن توجه کردم و امروز هم متخصصین همین را تأیید می‌کنند، اهمیت دادن به علوم پایه است. بنده یک وقتی اینجا تشبیه کردم در بین جمعی از دانشمندان و محققین، گفتم علوم پایه مثل آن ذخیره شما است در بانک که پشتوانه زندگی شما است؛ علوم کاربردی مثل آن پولی است که در جیبتان می‌گذارید خرج می‌کنید، لازم است؛ علوم کاربردی را نمی‌شود از قلم انداخت، باید به آن اهمیت داد.
لکن اساس کار، علوم پایه است. گفته شده است از قول دانشمندان متخصص و وارد -که ما هم از آنها باید یاد بگیریم، یعنی بنده از آنها باید یاد بگیرم- که اگر علوم پایه نباشد، علوم کاربردی هم به جایی نخواهد رسید.»
در عین حال رهبر معظم انقلاب همچنین در در دیدار با استادان دانشگاه در ۲۰ خردادماه ۱۳۹۷ درباره خطر کاهش داوطلبان کنکور علوم پایه توجه دادند و فرمودند: «آماری که به من داده‌اند نشان می‌دهد که مثلاً حدود پنجاه درصد داوطلبان کنکور رشته ریاضی کاهش پیدا کرده است. این برای آینده کشور خطرناک است. ما این رشته‌های مهم علوم پایه را به خصوص مثل ریاضی را یا فیزیک را برای آینده لازم داریم.»
اهمیت پشتیانی حاکمیتی و سرمایه گذاری دولتی در علوم پایه
در سال‌های اخیر علوم پایه در برخی حوزه‌های علوم نوین تأثیرات مهمی گذاشته اند و رشته‌هایی مانند ژنتیک، علوم اعصاب، شیمی، کیهان شناسی، فیزیک نظری، اپتیک و لیزر که در کشور پیشگام بوده اند متأثر از پشتیانی حاکمیتی از علوم پایه بوده که نیازمند سرمایه گذاری بیشتر است.
ضمن اینکه سرمایه گذاری در علوم پایه در میان مدت و بلند مدت به بهره وری می‌رسد و از این رو لازم است تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران به این نکته دقت کنند که رفع موانعی از جمله رفع دغدغه اشتغال فارغ التحصیلان و فراهم شدن امکان پژوهش و تحصیل در رشته‌های بین رشته‌ای برای علوم پایه‌ای ها می‌تواند به اقبال عمومی به این رشته‌ها کمک کند.
چرا که دانش‌های نوین برآمده از علوم پایه چه از مسیر تحقیقات بنیادی و چه از مسیر تحقیقات کاربردی سهم بزرگی در ایجاد اقتصاد دانش بنیان، توسعه پایدار، ایجاد اشتغال واقعی، بازیسازی زیرساخت‌های اقتصادی و در نهایت پیشرفت جوامع ایفا کرده اند، از همین رو از جمله راهبردهای دستیابی به وضعیت مطلوب پیشرفت، پرورش نیروی انسانی مورد نیاز در علوم پایه است.
ضمن اینکه با توجه به رسالت علوم پایه و ارتباط کمتر آن با صنعت و بازار کار این رشته‌ها نیازمند حمایت و توجه بیشتر از طرف دولتمردان هر کشوری هستند که می‌تواند به جز حمایت مالی به صورت قوانین حمایتی در مورد استخدام و جذب آنها صورت گیرد تا دغدغدعه اشتغال کمتر داشته باشند
اما با این وجود یکی از نکاتی که در چند سال اخیر موجب شده رشته‌های علوم پایه با اقبال کمی مواجه شوند وضعیت اشتغال آنها و جذابیت سایر رشته‌های کاربردی در برابر آنها است، به نظر می‌رسد به دلایل مختلف تأسیس رشته‌های علوم پایه در مقطع کارشناسی در دانشگاه‌های مختلف بیش از نیاز جامعه و علاقه دانشجویان این رشته‌ها بوده است.
ضعف برنامه ریزی در گسترش رشته‌های دانشگاهی منشأ بی توجهی داوطلبان به علوم پایه
ضعف برنامه ریزی در گسترش رشته‌های دانشگاهی، رشد نامتعادل جمعیتی و بهم خوردن توازن تقاضای ورود به دانشگاه، قبولی صرف در کنکور بدون توجه به علاقه و توانایی فردی و مشکلات اشتغال نیروی تحصیل کرده و نیازهای درآمدی، موجب شده با صندلی‌های خالی در رشته‌های علوم پایه مواجه شویم.
بر اساس آمارهایی که از دانشگاهها بدست آمده است حتی در صورتی که این صندلی‌های خالی پر شود نیز توسط داوطلبانی بوده که نمره تراز قابل قبولی نداشته اند.
در تازه‌ترین اقدام وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با همکاری بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری قصد دارد برای این موضوع چاره‌ای بیابد و به همین منظور طرح ویژه حمایت از جذب رتبه‌های برتر کنکور سراسری و برگزیدگان المپیاد دانش آموزی در رشته‌های هدف اولویتدار کشور (از دوره کارشناسی تا دکتری) را در کنکور ۱۴۰۱ اجرایی کرد.
برنامه حمایتی وزارت علوم و بنیاد ملی نخبگان برای حمایت از پذیرش کنکوری‌ها در علوم پایه
امسال در دفترچه‌های کنکور ۱۴۰۱ مصوبه‌ای منتشر شد که نشان می‌داد با تصویب هماهنگ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری رتبه‌های ۱ تا ۱۰۰ گروه‌های ریاضی و فیزیک، علوم تجربی، علوم انسانی و رتبه‌های ۱ تا ۵۰ هنر و زبان‌های خارجی در کنکور سال ۱۴۰۱ و دارندگان نشان‌های طلا، نقره و برنز کشوری در المپیادهای ملی دانش آموزی (که توسط وزارت آموزش و پرورش برگزار می‌شوند با معرفی سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان) در صورت انتخاب و پذیرش در رشته‌های هدف اولویت دار از مزایای طرح مذکور برخوردار می‌شوند:
گروهی از این رشته‌های هدف شامل رشته‌های گروه «علوم پایه»: آمار، آمار و سنجش آموزشی، دکتری پیوسته فیزیک، ریاضیات و کاربردها، زیست فناوری، زمین شناسی، زیست شناسی جانوری، زیست شناسی سلولی و مولکولی، زیست شناسی دریا، زیست شناسی گیاهی، شیمی کاربردی، شیمی محض، فیزیک بودند.
بخش دیگری از این رشته‌های هدف به ۱۲ رشته گروه «علوم انسانی» و ۷ رشته گروه «مهندسی کشاورزی» می‌پردازد.
برگزیدگان طرح با حفظ شرایط پویایی از تسهیلات زیر در طول تحصیل بهره مند می‌شوند:
* پذیرش بدون آزمون به عنوان استعدادهای درخشان در دوره‌های تحصیلی بالاتر تا مقطع دکتری در رشته‌های هدف در دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
* دریافت حمایت مالی ماهیانه به میزان حداقل دستمزد تعیین شده توسط شورای عالی کار، در صورت انتخاب و پذیرش در رشته‌های هدف در طی دوره تحصیل در در داخل کشور در ازای انجام فعالیت‌های علمی و اجرایی.
* دریافت کمک هزینه برای اجرای برنامه توانمندسازی و پشتیبانی از فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، فناورانه، نوآورانه و فرهنگی به پیشنهاد برگزیده طرح و تأیید استاد راهبر.
* بهره مندی از تسهیلات طرح جایگزین خدمت بنیاد ملی نخبگان (طرح شهید صیاد شیرازی).
* اعطای تسهیلات دوره پسادکتری بنیاد ملی نخبگان (طرح شهید دکتر چمران) بعد از اتمام دوره دکتری تخصصی به مدت حداکثر ۳ سال.
* اعطای تسهیلات ویژه بنیاد ملی نخبگان برای جذب در دستگاه‌های اجرایی و مؤسسه‌های علمی کشور (طرح شهید شهریاری).
* اعطای تسهیلات استادیاران جوان بنیاد ملی نخبگان (طرح مرحوم کاظمی آشتیانی) و در صورت اشتغال به عنوان عضو هیئت علمی در داخل کشور.
* اعطای تسهیلات جذب در نهادهای فناورانه و شرکت‌های دانش بنیان بنیاد ملی نخبگان (طرح شهید تهرانی مقدم).
* اعطای بیمه تکمیلی درمان به برگزیدگان طرح و اعضای خانواده آنان شامل همسر و فرزندان، تا پایان تحصیل در داخل کشور.
* اعطای کمک هزینه اعزام به فرصت مطالعاتی داخل یا خارج از کشور به برگزیده طرح، در دوره دکتری تخصصی.
* اعطای تسهیلات راه اندازی و حمایت از کسب و کارهای دانش بنیان، مطابق با قوانین و مقررات مربوطه.
* اعطای پوشش صندوق حمایتی بیمه درآمد پس از دانش آموختگی برگزیده طرح از دوره دکتری تخصصی، در صورت ارائه درخواست و به شرط اقامت وی در داخل کشور، متناسب با سال‌هایی که در داخل کشور و در رشته‌های هدف تحصیل کرده است.
اختصاص تنها ۶ درصد از مجموع ظرفیت گروه علوم ریاضی و علوم تجربی کنکور به علوم پایه
بررسی ظرفیت علوم پایه در دفترچه‌های کنکور سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که ۲۶ هزار و ۱۷۹ نفر / صندلی به رشته‌های علوم پایه گروه هدف که قرار است مورد حمایت قرار گیرد، اختصاص یافته است. این میزان ظرفیت ۶ درصد از مجموع ظرفیت گروه علوم تجربی و ۶ درصد از مجموع ظرفیت گروه علوم ریاضی و فنی است.
بیشترین ظرفیت در این میزان برای یک کدرشته مربوط به رشته فیزیک دانشگاه رازی کرمانشاه در پذیرش «صرفاً با سوابق تحصیلی» دوره روزانه با ظرفیت ۱۰۰ نفر اختصاص دارد. پس از آن نیز دانشگاه زنجان با ظرفیت ۹۰ نفر در رشته فیزیک در رده بعدی قرار دارد.
مجموع ظرفیت رشته‌های علوم پایه شامل آمار، آمار و سنجش آموزشی، دکتری پیوسته فیزیک، ریاضیات و کاربردها، زیست فناوری، زمین شناسی، زیست شناسی جانوری، زیست شناسی سلولی و مولکولی، زیست شناسی دریا، زیست شناسی گیاهی، شیمی کاربردی، شیمی محض، فیزیک در دفترچه کنکور ۱۴۰۱ به میزان ۲۶ هزار و ۱۷۹ نفر / صندلی بوده است که از این میزان، ظرفیت دانشگاه‌های دولتی ۱۲ هزار و ۳۳۴ نفر، ظرفیت مراکز آموزش عالی غیردولتی و غیرانتفاعی ۲ هزار و ۱۱۷ و ظرفیت دانشگاه پیام نور ۱۱ هزار و ۷۲۸ نفر است.
جای خالی رشته «زیست فناوری» در دانشگاه‌های دولتی
نکته مورد توجه در ظرفیت‌های اختصاص یافته به دانشگاه‌های مختلف این است که در حالی که به طور نمونه یک رشته در دانشگاه دولتی یک استان ظرفیتی کمتر از ۱۰ نفر داشته باشد، همان رشته در گروه غیردولتی و شهریه پرداز از جمله دانشگاه پیام نور با ظرفیتی بیش از ۳۰ نفر مواجه است.
نکته مورد اشاره دیگر درباره رشته «زیست فناوری» است، این رشته فقط در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی غیردولتی و غیرانتفاعی و دانشگاه پیام نور وجود دارد و دانشگاه‌های دولتی در این رشته پذیرش دانشجو ندارند.
حدود ۸۷ درصد پذیرش در رشته‌های علوم پایه صرفاً با سوابق تحصیلی
بر اساس برنامه حمایتی وزارت علوم، قصد اصلی جلب توجه داوطلبان نخبه و با استعدادهای برتر که در رتبه‌های بالای کنکور قرار می‌گیرند به رشته‌های علوم پایه است اما در مقابل از میان ظرفیت ۲۶ هزار و ۱۷۹ نفری تنها ۳ هزار و ۳۲۲ نفر / صندلی به دوره‌های با آزمون اختصاص دارد و ۲۲۸۵۷ نفر / صندلی و دوره‌های پذیرش صرفاً با سوابق تحصیلی نفر است.
به این ترتیب بخش عمده‌ای یا حدود ۸۷ درصد از ظرفیت به پذیرش صرفاً با سوابق تحصیلی اختصاص دارد و این درحالی است که عمدتاً این بخش از سوی رتبه‌های زیر هزار انتخاب نمی‌شود.
سهم برابر ظرفیت رشته‌های علوم پایه در دانشگاه‌های دولتی و دانشگاه پیام نور!
بررسی ظرفیت رشته‌های علوم پایه در دفترچه کنکور ۱۴۰۱ نشان می‌دهد از مجموع ظرفیت رشته‌های علوم پایه در دانشگاه‌های دولتی به میزان ۱۲ هزار و ۳۳۴ نفر بخش عمده‌ای شامل ۱۰ هزار و ۹۸۸ نفر / صندلی ظرفیت دوره‌های روزانه است و در نوبت دوم این ظرفیت به میزان یک هزار و ۳۱۰ نفر و در پردیس خودگردان تنها ۳۶ نفر است.
به عبارت دیگر بخش عمده و اصلی ظرفیت رشته‌های علوم پایه در دانشگاه‌های دولتی، به دوره آموزش رایگان اختصاص دارد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که از میزان ظرفیت رشته‌های علوم پایه در دفترچه کنکور ۱۴۰۱ میزان ۴۷ درصد به دانشگاه‌های دولتی و ۴۵ درصد به دانشگاه پیام نور و ۸ درصد ظرفیت به دانشگاه‌های غیردولتی و غیر انتفاعی اختصاص دارد.
سهم پایین دانشگاه‌های تهران و صنعتی شریف از علوم پایه و عدم توازن گسترش رشته‌ها
همچنین وضعیت ظرفیت این رشته‌ها در دانشگاه‌های کشور نیز نشان می‌دهد که گسترش این رشته‌ها در دانشگاهها توازن ندارد و با وجود اینکه رتبه‌های برتر بیشتر دانشگاه‌های برتر را برای ادامه تحصیل انتخاب می‌کنند اما بیشترین ظرفیت به سایر دانشگاهها اختصاص یافته است و به طور نمونه سهم دانشگاه‌های تهران و صنعتی شریف تنها حدود ۱۰۰ نفر است.
اما ظرفیت رشته‌های علوم پایه شامل آمار، آمار و سنجش آموزشی، دکتری پیوسته فیزیک، ریاضیات و کاربردها، زیست فناوری، زمین شناسی، زیست شناسی جانوری، زیست شناسی سلولی و مولکولی، زیست شناسی دریا، زیست شناسی گیاهی، شیمی کاربردی، شیمی محض، فیزیک در دفترچه کنکور ۱۴۰۱ نیز جای بررسی دارد.
اختصاص تنها ۲۰ ظرفیت به دکتری پیوسته فیزیک
بر اساس داده‌های دفترچه کنکور ۱۴۰۱، بالاترین میزان ظرفیت پذیرش به رشته‌های «ریاضیات و کاربردها» با ۴ هزار و ۱۴۰ نفر / صندلی و «زیست شناسی سلولی و مولکولی» با ۴ هزار و ۱۲۴ نفر / صندلی اختصاص دارد و کمترین ظرفیت نیز به دکتری پیوسته فیزیک با ۲۰ نفر تعلق دارد.
با وجود اینکه یکی از بندهای حمایتی وزارت علوم از نخبگان برای رشته‌های علوم پایه به «پذیرش بدون آزمون به عنوان استعدادهای درخشان در دوره‌های تحصیلی بالاتر تا مقطع دکتری در رشته‌های هدف در دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری» اختصاص دارد اما به نظر می‌رسد هنوز آمادگی لازم برای تغییر در ساختار آموزشی و توسعه دکتری پیوسته وجود ندارد.
در سیاست‌های کلی علم و فناوری ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری، به جهاد مستمر عملی با هدف کسب مرجعیت علمی و فناوری در جهان با تاکید بر توسعه علوم پایه و تحقیقاتی بنیادی و دستیابی به علوم و فناوری‌های پیشرفته با سیاستگذاری و برنامه ریزی ویژه اشاره شده است. توجه مقام معظم رهبری به «حرکت پیش‌دستانه در علوم پایه» اشاره به یکی از مهمترین اولویت‌های تحقیقات در علوم پایه دارد که همانا حرکت در مرزهای دانش است.
در قانون تشکیلات وزارت علوم نیز حمایت از علوم پایه جز مأموریت اصلی این وزارتخانه قرار دارد، همچنین در سند چشم انداز ۲۰ ساله نیز علاوه بر تعیین جایگاه علمی ایران در منطقه بر واژه‌های چون جنبش نرم افزاری، برخورداری از دانش پیشرفته و توانا در تولید علم تاکید شده است.
همچنین در برنامه‌های توسعه کشوری در کنار فناوری، نوآوری و کاربردی کردن علم، به حمایت از علوم پایه و بنیادی، خلق دانش‌ها و ایده‌های نو به عنوان وظیفه دولت و امور حاکمیتی تاکید شده است. ضمن اینکه در سند نقشه جامع علمی کشور، در فصل تعیین اولویت‌های علم و فناوری، اولویت‌های علوم پایه بر اساس ترکیب رویکردهای مزیت محوری، نیازمحوری، مرزشکنانه و آینده نگری تعیین شده است.
به نظر می‌رسد با وجود تأکیدات و توجه نهادهای مختلف کشور بر اهمیت و جایگاه علوم پایه و نقش آن در پیشرفت علمی کشور هنوز تا رسیدن به قله‌های دانش و فناوری در شأن کشور مسیر طولانی در پیش است.
چالش‌هایی همچون روند کاهشی و رشد منفی تعداد دانشجویان در گروه علوپایه، چالش اشتغال دانش آموختگان گروه علوم پایه و نبود روابط هماهنگی بین نهادهای متولی و عدم تحقق نظام جامع رصد و ارزیابی عملکرد در بخش علوم پایه، پیش روی توسعه علوم پایه قرار دارد.
این موضوع که آیا تمام این ۲۶ هزار ظرفیتی که برای رشته‌های علوم پایه در کنکور ۱۴۰۱ تعیین شده است، پس از اعلام نتایج کنکور، تکمیل می‌شود یا خیر، در جای دیگری قابل بررسی است اما به نظر می‌رسد نیاز است توسعه رشته‌های علوم پایه با توجه به شرایط روز دانشگاهها و توان علمی کشور و نیاز کشور به دانش‌های بنیادی مورد بازبینی اساسی قرار گیرد تا با توسعه صحیح این رشته‌ها، داوطلبان نیز به آن اقبال نشان دهند و شاهد خالی ماندن این رشته‌ها در دانشگاهها نباشیم.