دانشگاه های ایرانی در علوم پایه کجای جهان ایستاده اند

خبرگزاری مهر - گروه حوزه و دانشگاه؛ علوم پایه منشأ و زمینه ساز پیشرفت در دیگر زمینه‌های علمی است و هرگونه پیشرفت در فناوری‌ها بدون رشد و توسعه در علوم پایه امکانپذیر نیست.

رشته‌های علمی همانند فیزیک، شیمی، ریاضی، آمار، زمین شناسی و زیست شناسی ذیل علوم پایه تعریف می‌شوند، زیرا این علوم به درک اساسی از پدیده‌های طبیعی و فرایندهایی که منابع طبیعی در آنها دگرگون می‌شوند، می‌پردازد.

تحقیقات علوم پایه را پایه و اساس دانش برای علم کاربردی می‌دانند و یادآور می‌شوند که اغلب تحقیقاتی که در علوم پایه انجام می‌شود، به آنها تحقیقات بنیادی یا پایه می‌گویند. به عبارت دیگر تحقیقات بنیادی از نظر دامنه، اعم از علوم پایه است.

اهمیت این دسته از علوم تا جایی بوده است که یونسکو سال ۲۰۲۲ را به عنوان سال «علوم پایه برای توسعه پایدار» نامگذاری کرده است و در توضیح این نامگذاری آمده «علوم پایه نقش مهمی در مقابله با چالش‌هایی مانند دسترسی جهانی به غذا، انرژی، مسائل بهداشتی و فناوری‌های ارتباطی، از بین رفتن لایه ازن، تغییرات آب و هوا، کاهش منابع طبیعی و انقراض گونه‌های زنده دارند. پیشرفت‌های عمده فناوری و تحریک نوآوری براساس دستاوردهای علوم پایه است.»

علوم پایه همانند سایر علوم در کشور، پس از انقلاب اسلامی رشد قابل توجهی داشته است. طبق آخرین آمار در سال ۲۰۲۰ روند صعودی کشور در انتشار سند علمی ادامه داشته و با انتشار ۷۴،۴۴۰ سند علمی در جایگاه شانزدهم جهان و اول منطقه قرار گرفته است. در این بین نقش گروه‌های علمی علوم پایه بسیار چشمگیر است.

علوم پایه نه تنها باعث پیشرفت صنعتی، فناوری، اقتصادی و اجتماعی جوامع می‌شود، بلکه پیشرفت در سایر علوم نیز تا حدودی به علوم پایه وابسته است.

موضوع علوم پایه ازجمله موضوعاتی است که مقام معظم رهبری بر آن تأکید خاصی دارند.

مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اساتید دانشگاه‌ها در ۲۹ خرداد ۱۳۹۵ می‌فرمایند «از جمله چیزهایی که بنده قبلاً هم به آن توجه کردم و امروز هم متخصصین همین را تأیید می‌کنند، اهمیت دادن به علوم پایه است. بنده یک وقتی اینجا تشبیه کردم در بین جمعی از دانشمندان و محققین، گفتم علوم پایه مثل آن ذخیره شما است در بانک که پشتوانه زندگی شما است؛ علوم کاربردی مثل آن پولی است که در جیب تان می‌گذارید خرج می‌کنید، لازم است؛ علوم کاربردی را نمی‌شود از قلم انداخت، باید به آن اهمیت داد لکن اساس کار، علوم پایه است».

بررسی جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در حوزه علوم پایه در رتبه بندی‌های جهانی که به علوم مختلف به صورت موضوعی می‌پردازند و علوم را دسته بندی می‌کنند، نشان می‌دهد که این حوزه در سال‌های اخیر با چه پیشرفتی روبه رو بوده است.

اما پیش از بررسی جایگاه دانشگاه‌های ایرانی می‌توانیم یک گام عقب تر را بنگریم. جایی که دانش آموزان ایرانی در رقابتی تنگانگ و پیش از ورود به دانشگاه در عرصه رقابت المپیادهای جهانی که عمدتاً در حوزه رشته‌های علوم پایه برگزار می‌شود، توانسته اند به مدال‌های رنگارنگ دست یابند. همین دانش آموزان با استعداد با کسب این مدال‌ها به دانشگاه راه می‌یابند و تأثیر آنها در وضعیت دانشگاه‌ها مشهود است.

نگاهی کوتاه به وضعیت رتبه جمهوری اسلامی ایران در المپیادهای گروه علوم پایه

المپیادهای علمی دنیا در رشته‌هایی مانند فیزیک، نجوم و اختر فیزیک، ریاضی، زیست شناسی، علوم کامپیوتر و شیمی هر ساله برگزار می‌شوند. در سه سال اخیر به دلیل پاندمی کرونا برخی از این المپیادهای به صورت مجازی برگزار شدند.

نگاهی کوتاه به وضعیت تیم‌های المپیادی ایران نشان می‌دهد که دانش آموزان ایرانی همیشه توانسته اند با کسب مدال‌های رنگارنگ در رده‌های بالای این المپیادها حضور داشته باشند و جز تیم‌های مطرح و صاحب عنوان باشند.

شصت و سه دوره از برگزاری المپیاد جهانی ریاضی می‌گذرد و تیم المپیاد ریاضی جمهوری اسلامی ایران در سال‌های متمادی مدال کسب کرده است. در ۱۰ سال اخیر این تیم از رده بیست و نهم تا مقام پنجمی را تجربه کرده است.

دانش‌آموزان ایرانی در شصت و سومین دوره برگزاری المپیاد جهانی ریاضی ٢٠٢٢، از میان ١٠۴ کشور شرکت‌کننده مقام هشتم را کسب کردند. کشورمان طی ٣٧ سال حضور در این رقابت‌ها تاکنون ۴٩ مدال طلا، ١٠۶ مدال نقره، ۴۸ مدال برنز، و ۴ دیپلم افتخار کسب کرده است.

در رشته زیست شناسی نیز تیم ملی المیپاد زیست شناسی ایران افتخارات زیادی کسب کرده است. این تیم در سی و سومین المپیاد بین المللی زیست شناسی ۲۰۲۲ توانست با کسب چهار مدال طلا جایگاه نخست جهان را از آن خود کند. به این ترتیب این تیم توانست با کسب ۴ مدال طلا بهترین نتیجه ادوار المپیاد زیست‌شناسی از سال ۱۳۷۸ تا ۱۴۰۰ را به خود اختصاص دهد.

در رشته فیزیک نیز دانش آموزان ایرانی در طی سال‌های شرکت در این رقابت‌های علمی، عناوین متعددی را کسب کرده اند و در المپیاد جهانی فیزیک ۲۰۲۲ که به میزبانی سوئیس برگزار شد تیم ایران موفق به کسب دو مدال نقره و سه مدال برنز شد.

رشته شیمی نیز به عنوان یکی از رشته‌های علوم پایه از دیر باز مورد توجه بوده است. تیم ملی المپیاد شیمی جمهوری اسلامی ایران نیز در سال‌های اخیر موفقیت‌های خوبی در عرصه‌های جهانی کسب کرده است به طوری که تیم ایران در پنجاه و چهارمین المپیاد جهانی شیمی که موفق به کسب دو مدال طلا و دو مدال نقره شد و جایگاه پنجم جهان را در میان ۸۴ کشور به خود اختصاص داد.

علوم کامپیوتر به عنوان یکی از علوم زیرمجموعه علوم ریاضی و علم داده نیز مورد توجه گروه علوم پایه است. تیم ملی المپیاد کامپیوتر در سال‌های متمادی در این عرصه جهانی شرکت کرده است و توانسته است به رتبه‌های بالای جهانی دست یابد. جدیدترین دوره مسابقات جهانی المپیاد علوم کامپیوتر در سال ۲۰۲۲ در مردادماه امسال در اندونزی برگزار خواهد شد.

تیم ملی المپیاد کامپیوتر جمهوری اسلامی ایران تاکنون در مجموع ۲۸ مدال طلا، ۶۱ مدال نقره و ۲۳ مدال برنز از این مسابقات کسب کرده است.

نجوم و اختر فیزیک نیز به عنوان یکی از علوم زیرمجموعه فیزیک به عنوان یکی از المپیادهای نوپا محل رقابت دانش آموزان با استعداد است. تیم ملی المپیاد نجوم و اختر فیزیک در سال‌های اخیر در مجموع ۲۶ مدال طلا، ۴۹ مدال نقره و ۳۴ مدال برنز کسب کرده است.

تیم ملی المپیاد نجوم و اختر فیزیک در سال ۲۰۲۲ به زودی برای شرکت در مسابقات جهانی المپیاد علمی نجوم و اخترفیزیک عازم کشور گرجستان خواهد شد.

وضعیت مدال‌های تیم‌های ملی جمهوری اسلامی ایران در المپیادهای ریاضی، زیست شناسی، فیزیک، شیمی، علوم کامپیوتر، نجوم و اخترفیزیک

این دانش آموزان بر اساس قوانین مرتبط با استعدادهای درخشان به دانشگاه‌های کشور راه می‌یابند و در هر رشته‌ای که مایل باشند ادامه تحصیل می‌دهند. البته اینکه چرا بسیاری از این دانش آموزان موفق در رشته‌های علوم پایه در ادامه، تحصیل رشته‌های مهندسی و پزشکی را انتخاب می‌کنند در مجال دیگری بررسی می‌شود.

با این وجود نمی‌توان منکر تأثیر این استعدادهای برتر در دانشگاه‌های برتر شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مهمترین رتبه بندی‌های جهانی در شاخص‌های ارزیابی خود استعدادهای درخشان، توان هیأت علمی و میزان خروجی علمی دانشگاه را مبنای رتبه بندی قرار می‌دهند و از این رو می‌توان این تأثیر را در پیش رو بودن دانشگاه‌ها در گروه علوم پایه مشاهده کرد.

حدود ۱۲ نظام رتبه بندی بین المللی در دنیا وجود دارند که مؤسسات آموزشی و پژوهشی را بر اساس شاخص‌های اعلامی خود رتبه بندی می‌کنند، از این میان پنج نظام رتبه بندی بین المللی، مؤسسات آموزش عالی دنیا را بر اساس موضوع رتبه بندی می‌کنند.

رتبه بندی موضوعی کمک می‌کند تا جایگاه دانشگاه‌های ایرانی را در گروه علوم پایه (مجموعه رشته‌های فیزیک، شیمی، زمین شناسی، زیست شناسی، علوم کامپیوتر، علوم داده، ریاضی و آمار) بررسی کرد.

نظام رتبه بندی شانگهای و حضور ۶ دانشگاه ایرانی در جمع ۵۰۰ دانشگاه برتر دنیا

نظام رتبه‌بندی شانگهای یکی از معتبرترین رتبه‌بندی‌های جهانی است که نتایج آن توسط دانشگاه شانگهای ژیائوتنگ چین منتشر می‌شود. این رتبه‌بندی در قالب یک پروژه بزرگ در کشور چین برای اولین بار در ژوئن سال ۲۰۰۳ میلادی توسط دانشگاه شانگهای منتشر شد.

نظام رتبه‌بندی شانگهای در سال ۲۰۲۲ میلادی برای ششمین سال متوالی، رتبه‌بندی جهانی موضوعات دانشگاهی (GRAS) را منتشر کرده است.

این رتبه بندی در سال ۲۰۲۲ در ۵۴ رشته در قالب ۵ حوزه کلی شامل: حوزه مهندسی (۲۲ رشته)، حوزه علوم طبیعی (۸ رشته)، حوزه علوم زیستی (۴ رشته)، حوزه علوم پزشکی (۶ رشته) و حوزه علوم اجتماعی (۱۴ رشته) صورت گرفت و اسامی بیش از ۱۸۰۰ دانشگاه از بین ۵۰۰۰ دانشگاه مورد بررسی از ۹۶ کشور جهان در فهرست نهایی قرار گرفت.

۳۴ دانشگاه از ایران در رتبه‌بندی جهانی موضوعات دانشگاهی (GRAS) حضور دارند. در این رتبه بندی منظور از علوم پایه، علوم طبیعی شامل ریاضیات، فیزیک، علم شیمی، علوم زمین، جغرافیا، بوم شناسی، اقیانوس شناسی و علوم جوی هستند.

تنها دانشگاه‌هایی می‌توانند در این حوزه‌ها مورد ارزیابی قرار گیرند که از حداقل تعداد تولیدات علمی در بازه زمانی ۲۰۲۰-۲۰۱۶ در پایگاه وب آو ساینس برخوردار بوده‌اند. این حد آستانه در رشته‌های مختلف متفاوت است.

وضعیت دانشگاه‌های ایران در رشته‌های علوم طبیعی در رتبه‌بندی موضوعی شانگهای

رتبه بندی موضوعی سال ۲۰۲۱ پایگاه رتبه بندی ISC و حضور ۱۹ دانشگاه ایرانی

مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری اولین نسخه این رتبه بندی، با نام ISC World University Rankings by Subject برای دانشگاه‌های جهان را در سال ۲۰۱۹ منتشر کرد. در رتبه بندی جهانی ISC براساس موضوع، از طرح تقسیم بندی سلسله مراتبی OECD استفاده شده است و حوزه‌های موضوعی در ۶ رده اصلی و ۴۲ زیر رده قرار گرفتند.

۶ رده اصلی در این طرح عبارت از: علوم طبیعی، مهندسی و فناوری، علوم پزشکی و بهداشت، علوم کشاورزی، علوم اجتماعی و علوم انسانی است و دانشگاه‌هایی که به لحاظ تعداد انتشارات در آن حوزه جزو ۷۰۰ دانشگاه اول جهان باشند و در بازه زمانی سه ساله، حداقل ۱۵۰ مدرک در هر حوزه موضوعی منتشر کرده و در پایگاه InCite ثبت شده باشند، در رتبه بندی حضور دارند.

۴۲ دانشگاه از ایران در رتبه بندی موضوعی ISC ۲۰۲۱ حضور دارند و از این تعداد ۱۹ دانشگاه در حوزه علوم طبیعی شامل: ریاضیات، علوم کامپیوتر و اطلاعات، علوم فیزیکی و نجوم، علوم شیمی، زمین و علوم محیطی، علوم زیستی قرار دارند.

وضعیت دانشگاه‌های ایران در رشته‌های علوم طبیعی در رتبه‌بندی موضوعی ISC

حضور دانشگاه‌های ایرانی در ۱۸ حیطه رتبه‌بندی موضوعی «کیواس» ۲۰۲۲

رتبه بندی کیو اس یکی از معتبرترین نظام‌های رتبه بندی بین‌المللی است که توسط مؤسسه کاکارلی سیموندز انگلستان صورت می‌گیرد. یکی از رتبه بندی‌های مهمی که این پایگاه به صورت سالانه انجام می‌دهد ارزیابی و سنجش دانشگاه‌ها در حوزه‌های موضوعی مختلف است.

پایگاه رتبه بندی کیو اس دوازدهمین دوره رتبه بندی موضوعی دانشگاه‌های جهان را در ۲۰۲۲ منتشر کرد. در این رتبه بندی دانشگاه‌های جهان در ۵۱ موضوع ارزیابی شده‌اند که دانشگاه‌های ایران در ۱۸ حوزه موضوعی حضور دارند.

این در حالی است که در سال ۲۰۱۶ دانشگاه‌های ایران تنها در یک حوزه موضوعی در این رتبه بندی حضور داشتند پس از آن در رتبه بندی سال ۲۰۲۰ در ۱۳ حوزه موضوعی و در سال ۲۰۲۱ در ۱۷ حوزه موضوعی و در سال ۲۰۲۲ با اضافه شدن حوزه موضوعی علوم محیط زیست به ۱۸ حوزه ارتقا یافته است.

رتبه بندی موضوعی کیو اس بر اساس چهار شاخص بررسی شهرت دانشگاه، ارزیابی کارفرمایان، تعداد استنادها به ازای هر مقاله و h-index صورت می‌پذیرد و این شاخص‌ها هر کدام با وزنی متناسب با هر حوزه موضوعی، جهت معرفی بهترین دانشگاه‌ها مشخص می‌شوند. بخشی از اطلاعات از طریق پایگاه استنادی اسکوپوس و بخش دیگر از نظرسنجی‌ها به دست می‌آید.

در این رتبه بندی علوم طبیعی شامل شیمی، ژئوفیزیک، علوم دریا و زمین، علوم محیطی، جغرافیا، علم مواد، زمین شناسی، ریاضیات، و فیزیک و نجوم است.

وضعیت دانشگاه‌های ایران در رتبه بندی موضوعی «کیواس» ۲۰۲۲

حضور چشمگیر ۴۰ دانشگاه ایرانی در رتبه بندی موضوعی تایمز ۲۰۲۲

پایگاه رتبه بندی تایمز یکی از رتبه بندی‌های مهم جهان است که سالانه به ارزیابی و سنجش دانشگاه‌ها در حوزه‌های موضوعی مختلف می‌پردازند.

رتبه بندی موضوعی تایمز نیز بر اساس همان ۱۳ شاخص عملکردی رتبه بندی جهانی تایمز انجام می‌شود اما هر کدام از این شاخص‌ها متناسب با هر حوزه موضوعی مجدداً محاسبه می‌شود. این رتبه بندی در ۱۱ حوزه موضوعی کلی که برخی از آنها دارای چندین موضوع فرعی است، دانشگاه‌های برتر جهان را معرفی می‌کند.

شاخص‌هایی از جمله آموزش، پژوهش، استنادات، درآمد صنعتی و وجهه بین‌المللی در این رتبه بندی مؤثر هستند.

گروه علوم پایه در رتبه بندی موضوعی تایمز شامل علوم فیزیکی و رشته‌های فیزیک و نجوم، شیمی، زمین شناسی، محیط زیست و علوم دریایی، آمار و ریاضی است.

در حوزه علوم فیزیکی ۴۰ دانشگاه از ایران در میان ۱۲۲۷ دانشگاه برتر جهان در این حوزه دیده می‌شوند که دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل و دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد با قرار گرفتن در بازه رتبه‌ای ۳۰۰-۲۵۱ و دانشگاه شهید مدنی آذربایجان با بازه رتبه‌ای ۴۰۰-۳۰۱ در بین دانشگاه‌های ایران به ترتیب در رتبه اول و رتبه دوم قرار دارند.

همچنین دانشگاه‌های کاشان، کردستان و لرستان با بازه رتبه‌ای ۴۰۱-۵۰۰ قرار دارند و به این ترتیب ۶ دانشگاه در جمع ۵۰۰ دانشگاه برتر دنیا هستند.

دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران، محقق اردبیلی، صنعتی شریف، تبریز و یاسوج با بازه رتبه‌ای ۶۰۰-۵۰۱ و دانشگاه‌های مراغه، گیلان، صنعتی اصفهان، شهید چمران اهواز، شهرکرد، صنعتی شاهرود، شیراز، صنعتی شیراز و دانشگاه تهران با بازه رتبه‌ای ۸۰۰- ۶۰۱ در این رتبه بندی هستند.

دانشگاه‌های بوعلی سینا، دامغان، فردوسی مشهد، حکیم سبزواری، خواجه نصیرالدین طوسی، مازندران، رازی، سمنان، شهید باهنر کرمان، شهید بهشتی، تربیت دبیر شهید رجایی و ارومیه با بازه رتبه‌ای ۱۰۰۰- ۸۰۱ و دانشگاه‌های خلیج فارس، الزهرا، اراک، بیرجند، خوارزمی، سیستان و بلوچستان و دانشگاه یزد با بازه رتبه‌ای +۱۰۰۱ در این فهرست دیده می‌شوند.

وضعیت رتبه ۴۰ دانشگاه ایرانی در رتبه بندی موضوعی «تایمز» ۲۰۲۲

رتبه بندی موضوعی US News و رتبه ۳۷ یک دانشگاه ایرانی در ریاضی

US News یکی از نظام‌های رتبه بندی بین المللی است که بهترین دانشگاه‌های جهانی را دسته بندی می‌کند. این نظام رتبه بندی از شاخص‌های کتاب سنجی بر اساس داده‌های وب آو ساینس برای دوره پنج ساله استفاده می‌کند.

وب آو ساینس یک پلتفرم تحقیقاتی مبتنی بر وب است که بیش از ۲۱۱۰۰ مجله علمی تأثیرگذار و معتبر در سراسر جهان در علوم، علوم اجتماعی، و هنر و علوم انسانی را پوشش می‌دهد. ۴۳ زمینه موضوعی مورد استفاده در تجزیه و تحلیل از طرح‌واره‌های موضوعی در Clarivate، که از شاخص‌های محتوا و استناد از Web of Science استفاده می‌کنند، در این رتبه بندی بررسی می‌شوند.

تعداد دانشگاه‌هایی که در US News رتبه بندی شده اند در موضوعات مختلف در سال ۲۰۲۲ افزایش داشته است. گروه علوم پایه در این نظام رتبه بندی شامل زیست شناسی و بیوشیمی، شیمی، اکولوژی و محیط زیست، علوم زمین، ریاضی، فیزیک و علوم کامپیوتر است.

بهترین دانشگاه ایرانی در حیطه موضوعی این نظام رتبه بندی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر است که در ریاضیات در رتبه ۳۷ دنیا قرار دارد.

وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی موضوعی US News

به گزارش مهر، با وجود جایگاه مناسب دانشگاه‌های ایرانی در رشته‌های علوم پایه، باید با اجرای راهبردهای ملی از جمله «تشویق و هدایت مؤسسات علمی و آموزشی در توسعه علوم پایه به
منظور گسترش مرزهای علم و پاسخگویی به نیازهای جامعه» و «افزایش بهره وری نهادها و زیرساخت‌ها در حوزه علوم پایه» بتوان این جایگاه را ارتقا داد.

در این زمینه لازم است اقداماتی از جمله الزام و تشویق طرح‌های مطالعاتی و تحقیقات کاربردی و توسعه‌ای به هزینه کرد بخشی از اعتبارات خود در پژوهش‌های علوم پایه مرتبط، تشویق نظریه پردازی در علوم پایه برای کشف مسیرهای جدید و میانبر علمی و بازنگری و ارتقای روش‌ها و محتوای آموزش علوم پایه در تمام سطوح تحصیلی صورت گیرد.

تقویت تعامل میان علوم پایه با سایر علوم و شبکه سازی مؤسسات آموزشی و پژوهشی در حوزه علوم پایه به منظور افزایش هماهنگی و همکاری و تقویت تحقیقات بین رشته‌ای از طریق اشتراک امکانات و تجهیزات، تقسیم کارهای پژوهشی و جذب نخبگان علمی از دیگر راهکارهایی است که می‌تواند به ارتقا این جایگاه کمک کند.