خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-نگار احدپور اقبلاغ: امنیت و عدالت به عنوان دو اصل از اصول گریز ناپذیر و ضروری در حیات بشر و دو وظیفه از مسؤولیت‌های اجتناب ناپذیر قدرت سیاسی است. آنچه در این بحث مهم است، تعیین نسبت این دو با قدرت سیاسی و نیز تقدم کدامیک بر دیگری است. از نظر فکری - فلسفیِ برآمده از مکتب اهل بیت علیهم السلام از یک سو و در نظام فقهی - سیاسیِ آن، از سوی دیگر، مجموعه‌ای منسجم و مترابط و کارامد پدید می‌آید که در تمامی آنها، عدالت حرف اول و آخر را می‌زند.سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا در نسبت قدرت سیاسی با دو اصل «امنیّت» و «عدالت»، عدالت مقدم است یا امنیّت؟ مقدمه هر قدرت سیاسی، از آن هنگام که پا می‌گیرد، با دو پرسش امنیت و عدالت روبه روست و از این‌رو، ناگزیر است نسبتِ خود را با امنیت از یک سو و عدالت از سوی دیگر، مشخص و تنظیم کند. با دکتر اصغر افتخاری، جامعه شناس سیاسی و استاد دانشگاه امام صادق (ع) برای تبیین و بررسی نسبت بین عدالت و امنیت در جامعه اسلامی به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
دکتر اصغر افتخاری در گفت و گو با خبرنگار مهر بیان کرد: یکی از اهداف متعالی که بشر همواره و در طی قرن‌ها درصدد تحقق آن بوده؛ عدالت اجتماعی و بهره مندی از نتایج تحقق آن است. از نگاه قرآن، استقرار و اجرای عدالت در جامعه از مهمترین وظایف انبیا الهی به شمار می‌آید؛ از این رو اسلام به عنوان کامل‌ترین دین الهی و در رأس آن، وجود مقدس پیامبراکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) به عنوان مصلحان الهی به این اصل فطری توجه ویژه داشته و به تبیین آن پرداخته‌اند. امنیت نیز با تمام ابعاد و زمینه‌هایش، از ضروریات زندگی فردی و اجتماعی انسان بوده و عدم وجود آن، خلاء بزرگ و فصل مشترک بسیاری از مشکلات بشر در زندگی محسوب می‌شود.
آرامش رشد انسان، در سایه امنیت به دست می‌آید
افتخاری با بیان اینکه آرامش رشد انسان، در سایه امنیت به دست می‌آید، گفت: وجود حاکم و کارگزار عادل و حکومت عدالت محور و قوانین عادلانه، مقدمه‌ای برای ایجاد، بسط و گسترش امنیت در تمامی عرصه هاست. تحکیم پایه‌های حکومت و حفظ امنیت و اعمال اقتدار در بعد داخلی و خارجی، جز با برقراری عدالت ممکن نخواهد بود. عدالتی که در آن حق مظلومان از ظالمان، حق ضعفا از اقویا و حق فقرا از اغنیا بازستانده شود. عدالتی که موجب شود کسی به حقوق دیگران تعدی نکند.
وی افزود: اگر عدالت تحقق یابد ارکان جامعه به توازن می رسند و رضایت عمومی، جامعه را از هرج و مرج و تجاوز مصون می‌دارد. در جامعه‌ای که عدالت نباشد و اشراف به امتیازات ویژه برسند. حتی اگر عموم مردم از رفاه نسبی برخوردار باشند، مشاهده تبعیض، امنیت روانی جامعه را مخدوش کرده مردم گرفتار عقده‌های روانی شده و از حدود خود تجاوز می‌نمایند. در نتیجه دست به شورش می‌زند که پیامدی جز بی ثباتی و نامنی ندارد. علاوه بر آن در جامعه‌ای که افکار مردم آسیب پذیر بوده و به عادلانه بودن حاکم، کارگزاران و حکومت باور نداشته باشند، مقاومت در برابر دشمن خارجی هم با خطر جدی روبرو می‌شود؛ به بیان دیگر امنیت خارجی و بین الملل در گرو امنیت داخلی و آن نیز در گرو تحقق عدالت در سطح جامعه است؛ در واقع هرگز بدون حضور عدالت، افراد احساس امنیت و آرامش نمی‌کنند؛ چراکه پیوند محکمی بین عدالت و امنیت در جامعه و در ذهنیت تک تک اعضای آن وجود دارد.
این استاد دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به مفهوم عدالت در قرآن بیان کرد: در قرآن کریم از عدالت به عنوان مهمترین هدف بعثت پیامبران الهی سخن به میان آمده است، آنجا که خداوند در آیه ۲۵ سوره حدید می‌فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» همانا ما پیمبران خود را با ادلّه و معجزات فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان عدل نازل کردیم تا مردم به راستی و عدالت گرایند. و یا در آیه ۴۷ سوره مبارک یونس که می‌فرمایند: «وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ» و برای هر امتی رسولی است که هرگاه رسول آنها آمد (و حجت بر آنان تمام شد) میان آنها حکم به عدل شود و بر هیچکس (در کیفر و پاداش) ستم نخواهد شد.
امنیت خارجی و بین الملل در گرو امنیت داخلی و آن نیز در گرو تحقق عدالت در سطح جامعه است؛ در واقع هرگز بدون حضور عدالت، افراد احساس امنیت و آرامش نمی‌کنند؛ چراکه پیوند محکمی بین عدالت و امنیت در جامعه و در ذهنیت تک تک اعضای آن وجود دارد
وی با اشاره به آیه ۱۵ سوره مبارکه شوری خاطرنشان کرد: باتوجه به آیه شریفه «وَقُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ»، و بگو، به هر کتابی که خدل نازل کرده ایمان آورده‌ام و مأموریم در میان شما عدالت کنم». حضرت رسول (ص) به عنوان خاتم الانبیا و برترین پیامبران الهی، از سوی خداوند متعال مأمور برپا داشتن عدل و قسط در جامعه شد. ایشان با هدف تکامل مکارم اخلاقی، اجرای عدالت را سرلوحه خویش قرار داده و مساوات و برابری و اخوت را محقق ساختند. اما در این مسیر فقط به جنبه نظری در قالب پند و اندرز بسنده نکردند، بلکه موجبات کینه، حسد و انتقام جویی ها، یعنی تبعیضات حقوقی را از بین برده و وحدت و یگانگی اجتماعی را در جامعه‌ای متوازن بوجود آوردند. آن حضرت در برخورد با مردم و در اجرای قانون هیچگاه حکم خدا را تعطیل نکرده و همواره عدالت را برقرار نموده و به خداوند متعال قسم یاد کردند که در اجرای عدالت درباره هیچکس، سستی نخواهند کرد؛ اگرچه مجرم از نزدیک ترین خویشاوندان آن حضرت باشد.
افتخاری تصریح کرد: پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز در مورد اهمیت عادلانه بودن حکومت می‌فرمایند: «عَدْلُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَبْعِینَ سَنَة قِیَامٍ لَیْلُهَا وَ صِیَامٍ نَهَارُهَا وَ جَوْرُ سَاعَةٍ فِی حُکْمٍ أَشَدُّ وَ أَعْظَمُ عِنْدَ اَللَّهِ مِنَ اَلْمَعَاصِی سِتِّینَ سَنَة»، رسول خدا (ص) فرمود: یک ساعت به عدالت رفتار کردن بهتر از هفتاد سال عبادت است؛ که شب‌هایش را بیدار و روزهایش را روزه دار باشد، و یک ساعت حکم به ظلم کردن نزد خدا از گناهان شصت سال سخت‌تر و بزرگ‌تر است. در رفتار عادلانه پیامبر (ص) همین بس که در واپسین روزهای حیات خویش در مسجد مدینه فرمود: «هرکس حقی بر گردن من دارد برخیزد و اظهار کند؛ زیرا قصاص در این جهان آسان‌تر از قصاص روز رستاخیز است».
وی بیان کرد: بنابراین عدالت به عنوان اصلی اساسی و بنیادین در سیره عملی، حکومتی و نظری پیامبر (ص) و ائمه معصومین (ع) از اهمیت و جایگاهی ویژه برخوردار است.
افتخاری با اشاره به جایگاه امنیت در دین اسلام عنوان کرد: از دیدگاه قرآن، امنیت یکی از اهداف استقرار حاکمیت خداوند و خلافت صالحان است؛ علاوه بر این براساس آیه ۳۳ سوره مبارکه مائده، تأمین امنیت از هداف جهاد و احساس امنیت از خصایص مؤمن به شمار آمده است؛ «إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ» سزای کسانی که با سزای کسانی که با [دوستداران] خدا و پیامبر او می‌جنگند و در زمین به فساد می‌کوشند جز این نیست که کشته شوند یا بر دار آویخته گردند یا دست و پایشان در خلاف جهت یکدیگر بریده شود یا از آن سرزمین تبعید گردند این رسوایی آنان در دنیاست و در آخرت عذابی بزرگ خواهند داشت.
وی هدف از صدور این دستورات را در این آیه شریفه که معروف به آیه محابه و افساد در زمین است، برقراری امنیت، مبارزه با تجاوز، شرارت و جنایت افرادی است که مردم را می‌ترسانند و امنیت جامعه را به خطر می‌اندازند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) بیان کرد: این مفهوم علاوه بر قرآن، در روایات اسلامی و شیعی نیز به فراوانی دیده می‌شود که نشان از گستره وسیع آن دارد؛ به طوری که تمامی عرصه‌های فردی و اجتماعی، فکری و روحی، اخلاقی و اعتقادی و دنیوی و اخروی را در بر می‌گیرد. حضرت رسول (ص) در بیان وسعت امنیت می‌فرمایند: «هرکس تنش سالم و در جماعت خویش ایمن است و قوت روز خویش را دارد، جهان سراسر ما اوست» همچنین ایشان در خصوص عظمت این نعمت الهی می‌فرمایند: «نِعْمَتَانِ مَکْفُورَتَانِ الْأَمْنُ وَ الْعَافِیَهُ» امنیت و سلامت دو نعمتی هستند که کفران می‌شوند. از نظر ایشان در گفتار بی کردار و دیدن بی آموزدن… و زندگی بدون سلامت و وطن بدون امنیت و شادمانی، خیری نیست. پس در جامعه‌ای که امنیت نیست، هیچ خیری نیست، بلکه باید آن را بدترین سرزمین دانست؛
امنیت، ضرورت است و عدالت اولویت
وی در ادامه خاطر نشان کرد: هر دو مفهوم عدالت و امنیت، دارای وجوه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بوده و هر دو ابعاد فردی و اجتماعی دارند. اما عدالت مفهومی بسیار کیفی و وسیع‌تر از امنیت داشته و در نتیجه از اهمیت و اولویت بیشتری نسبت به آن برخوردار است. تفاوت دیگر اینکه امنیت به نیاز بودن و زیستن اشاره دارد. در حالی که عدالت، اساس و پایه تمام نیازها و امیال بشری است؛ دست یابی به عدالت به مراتب مشکل تر از تلاش برای کسب امنیت است. عدالت برای تمامی بشر در تمامی دوران‌ها، امری آرمانی بوده است. به طوری که در راه تلاش برای تحقق و دستیابی به این اصل آرمانی، جان‌ها و مال‌ها فدا شده، اما امنیت امر مقبولی نبوده، بلکه تنها از سر ضرورت و نیاز، مورد توجه بشر قرار گرفته است، پس امنیت امری است ضروری ولی عدالت اولویت دارد. رابطه میان عدالت و امنیت چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی آن، رابطه‌ای متقابل و دو سویه است؛ بدین صورت که تحقق و اجرای عدالت باعث تأمین شده و از مهمترین عوامل ایجاد کنده آن در تمامی ابعاد و زمینه‌ها به شما می‌رود.
افتخاری در ادامه گفت: امنیت نیز فراهم کننده بستر مناسب برای اجرای عدالت در سطح جامعه اسلامی است. به عبارت دیگر عدالت، امنیت، سست پایه و بدون نقطه اتکاء به شمار می‌رود. به عقیده امام علی (ع) در خطبه ۲۰۷ نهج البلاغه اگر مردم بر حکومت چیره شوند یا زمام دار بر رعیت ستم کند. وحدت کلمه از میان می‌رود. نشانه‌های ستم آشکار و نیرنگ بازی در دین فراوان می‌گردد. راه گسست سنت پیامبر (ص) متروک، هواپرستی فراوان، احکام دین تعطیل و بیماری‌های دل فراوان می‌گردد. در نتیجه تجاوز و تعدی مردم به حکومت و ظلم و ستم حکومت بر مردم، بی عدالتی در جامعه ایجاد و سرانجام امنیت در چنین جامعه‌ای از بین خواهد رفت.
آثار تحقق عدالت اجتماعی بر امنیت اجتماعی و اقتصادی جامعه
وی افزود: امنیت اجتماعی، امنیت جان، مال، ناموس، حیثیت و موقعیت فرد در ساحت اجتماع است که به دنبال ایجاد امنیت و آسایش جمعی و مدنی افراد از طریق ایجاد سازو کارهای مناسب در حوزه‌های گوناگون اجتماعی محقق می‌گردد. در اندیشه اسلامی، امنیت فردی و اجتماعی را باید در سایه عدالت؛ یعنی رعایت حقوق اجتماعی افراد، دفاع از مطلومان و تلاش برای احقاق حقوق آنها، مخالفت با هرگونه تعدی و تجاوز، مبارزه با تبعیض، تأمین برابری و رفاه اجتماعی و حفظ آزادی‌های مشروع در چارچوب معیارهای انسانی و الهی جستجو کرد؛ از این رو امنیت اجتماعی مبتنی بر عدالت که در آن حقوق انسان‌ها از هر نوع تجاوز و تعرض مصونیت داشته باشد. از آرمان‌های اصیل بشری و از توصیه‌های دین مبین اسلام است. اگر در جامعه‌ای عدالت اجتماعی برقرار باشد، به طور طبیعی آن جامعه دوام و ثبات داشته و در مسیر تأمین آسایش و رفاه گام برخواهد داشت و در نهایت امنیت اجتماعی افراد را در ساحت اجتماع به ارمغان می‌آورد. از این روست که جوامع کافری چون عاد و ثمود، با وجود کفر اعتقادی، به سبب مراعات عدالت در مرتبه و سطحی از سطوح توانستند به حیات خود ادامه دهند. اما اگر جامعه‌ای فاقد عدالت باشد، آن جامعه به علت عدم وجود امنیت اجتماعی نمی‌تواند پایدار باقی بماند و با بحران درونی از هم می پاشد.
دکتر افتخاری با اشاره به آیاتی از قرآن کریم، ظلم و تجاوز به حقوق دیگران را از جمله آثار تهدید امنیت اجتماعی خواند و گفت:: براساس آیات قرآن کریم و احادیث، مهمترین خطرهایی که امنیت جامعه بشری را تهدید می‌کنند، عبارتند از ظلم، اختلاف، تفرقه و عدم وحدت و تجاوز به حقوق دیگران. بنابراین تأمین اجتماعی دارای ساختار چندوجهی است که نمی‌توان تنها با تکیه بر قدرت، امنیت اجتماعی جامعه را تأمین کرد. دولتمردانی که بخواهند جامعه آنها از امنیت کامل برخوردار باشد. باید نسبت به تأمین حقوق اجتماعی تک تک افراد جامعه اقدام و حداکثر تلاش خود را به کار گیرند تا اختلافات کاهش یافته و وحدت کلمه تقویت گردد. عدل و انصاف در تمامی ابعاد و حوزه‌ها گسترده، با ظلم و تعدی و تجاوز به طور جد مبارزه شود و در نهایت مردم به مشارکت در این امور تشویق گردند. چراکه هرچه اختلافات و تجاوز به حقوق دیگران کمتر و مشارکت عمومی در فرآیندهای اجتماعی بیشتر باشد، جامعه از امنیت کامل‌تر و آرامش افزون‌تری برخوردار خواهد بود. در بحث امنیت اجتماعی حفظ و مراعات حقوق مؤمنان به طور خاص و همه انسان‌ها به طور عام، اولین نکته‌ای که در آیات نورانی قرآن کریم و روایات صادره از معصومین (ع) جلب توجه می‌کند. از نظر قرآن، تجاوز به حقوق افراد امری ناپسند و نادرست است: «وَتَأْکُلُونَ التُّرَاثَ أَکْلًا لَمًّا» «وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا» سوره مبارکه فجر آیه ۱۹ «و میراث را (از راه مشروع و نامشروع) جمع کرده می خورید» «و مال و ثروت را بسیار دوست دارید و بخاطر آن گناهان زیادی مرتکب می شوید» و افرادی که به این حقوق تعدی و دست درازی می‌کنند قابل تعقیب و شایسته تنبیه و مجازات هستند.
عضو عیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام افزود: در صورت نبود وحدت و عدم اتحاد در جامعه و عدم مشارکت عموم مردم در فرآیندهای مهم و سرنوشت ساز اجتماعی، در فضای تفرقه و اختلاف، هیچیک از افراد، از سوی حکومت و دیگران مصونیت و امنیت لازم را نداشته و منازعات قومی، نژادی و مذهبی به شد افزایش پیدا خواهد کرد. بدیهی است در چنین شرایط و فضایی، فرصت مناسب برای دشمنان فراهم شده تا با استفاده از اختلاف و تفرقه و دامن زدن و برجسته نمودن عوامل ایجاد آنها، راه را برای دخالت در امور کشور و تعدی و تجاوز خود باز کنند. از این رو امیرمومنان (ع) در خطبه ۲۹ نهج البلاغه خطاب به گروهی از یاران متفرق و پراکنده خود، همان‌هایی که ریاکارانه درپی تظاهر و ظاهر سازی بودند، می‌فرمایند: «أَیُّهَا النَّاسُ الْمُجْتَمِعَةُ أَبْدَانُهُمْ الْمُخْتَلِفَةُ أَهْوَاؤُهُمْ کَلَامُکُمْ یُوهِی الصُّمَّ الصِّلَابَ وَ فِعْلُکُمْ یُطْمِعُ فِیکُمُ الْأَعْدَاءَ»؛ ای مردمی که بدن‌هایتان با هم مجتمع است، اما خواسته‌ها و انگیزه‌هایتان متفاوت است! سخنتان سنگ سخت را خرد می‌کند، در حالی که عملکرد تفرقه امیزتان دشمنان را در اذیت و آزار رساندن و پیروی بر شما به طمع می‌اندازد.
افتخاری تصریح کرد: بدبینی مردم به زمامداران و کارگزاران، به سبب مشاهده اقدامات ناعادلانه و ستم کارانه آنها موحب دل سردی و تضعیف حمایت آنان از سیاست‌ها و عملکردهای حکومت و نظام می‌شود. اطمینان بخشی، ایجاد فضای خوش بینی و دل گرمی نسبت به عملکرد ارکان حکومت، از اقدامات اساسی دولت‌ها و از ساز و کارهای حکومت در ایجاد و استقرار امنیت است. با استحکام رابطه مردم و حکومت، ضمن تحقق توسعه مادی و معنوی کشور در تمامی ابعاد و از بین رفتن عوامل و زمینه‌های داخلی ناامنی، طمع دشمنان نیز برای ایجاد اخلال در نظم عمومی جامعه و هرگونه اقدام علیه منافع ملی، استقلال، حاکمیت و امنیت کشور ناکام خواهد ماند. از این رو هرچه حکومت و نظام سیاسی، با رفتار و منش عادلانه به اقشار مختلف مردم و آحاد جامعه توجه بیشتری داشته باشد و در جهت تأمین رفاه و آسایش و برابر آنان در تمامی عرصه‌ها و زمینه‌ها گام‌های بلندتر و مؤثر تری بردارد. این پیوند مستحکم‌تر و در نتیجه آن، نظام از ایمنی و ثبات بیشتری برخوردار خواهد بود.
تأثیر تحقق عدالت اجتماعی بر امنیت اقتصادی جامعه اسلامی
وی در ادامه عنوان کرد: امنیت اقتصادی، به منزله احساس ایمنی و امنیت مردم در مورد اموال خود، وجود نظارت همه جانبه، مؤثر و کافی بر نظام تولید و توزیع، عرضه و تقاضا و راه‌های کسب درآمد آحاد جامعه، عدم احتکار کالا و انحصار گرایی، تعادل در قیمت‌ها، خرید و فروش، جلوگیری از تکاثر، ربا و رشوه، مبارزه جدی با فقر؛ اخذ مالیات و زکات توسط حکومت با مدارا و رعایت عدل و انصاف از افراد جامعه است.
افتخاری گفت: انگیزه بسیاری از ناآرامی‌ها، شورش‌ها و اعتراضات اجتماعی، عدم برخورداری، محرومیت و شکاف طبقاتی است که در بین برخی از گروه‌های جامعه وجود دارد. به کارگیری و بهره مندی از ساز و کارهای اقتصادی اسلام، شکاف‌های طبقاتی کمتر و محرومیت‌ها کاهش می‌یابد؛ در نتیجه از بروز تفاوت‌های فاحش و فاصله‌های طبقاتی زیاد اقتصادی در بین آحاد جامعه جلوگیری می‌گردد. یکی از این ساز و کارها در اسلام، دریافت خمس و زکات از اقشار مختلف برای ریشه کن نمودن فقر و محرومیت از سطح جامعه است. خمس و زکات از مالیات‌های ثابت اسلامی و از جمله راهکارهای سامان دهی اقتصادی حکومت اسلامی به منظور تثبیت امنیت آن به ویژه در بعد اقتصادی است. برابر دستورات شرع مقدس، حکومت اسلامی بخشی از بودجه خود را از طریق خمس و زکات تأمین و در اموری که در فقه مشخص گردیده است. مصرف می‌نماید. البته باید دانست این دریافت مالیات خود دارای شرایطی است که باید از طرف حکومت مورد توجه قرار گرفته و عمال حکومت بایستی برای آن عمل نماید.
وی در پایان با بیان اینکه یکی از عوامل ایجاد ناامنی در جامعه و در بعد اقتصادی؛ فقر است. تصریح کرد: برابر روایات ائمه معصومین (ع)، علاوه بر اینکه فقر، ناامنی را در پی دارد. مایه اخلال و ضعف در ایمان شده و امنیت معنوی افراد و جامعه را نیز به مخاطره می‌اندازد. چنانچه پیامبر اکرم (ص) در این مورد می‌فرمایند: «کاد الفقر ان یکون کف را؛ نزدیک است که فقر به کفر بیانجامد».