خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری: تحقیقات در حوزه علوم پزشکی یکی از حوزه‌های پرچالش تحقیقاتی در سراسر نظام علمی است. تحقیقات در این حوزه از اثربخشی یک دارو تا پژوهش در چگونگی رفتار انسان‌ها را در برمی‌گیرد. بهداشت و درمان همواره به نتایج این تحقیقات نیازمند بوده‌اند تا بتوانند سلامت مردم جامعه را تأمین کنند.
وزارت بهداشت با دارا بودن بیش از ۸۰۰ مرکز تحقیقاتی متعلق به دانشگاه‌های علوم پزشکی و سازمان‌های وابسته یکی از بزرگترین‌های اکوسیستم‌های تحقیق و فناوری در کشور را شکل داده است. بر اساس آمار بیش از نیمی از تحقیقات کشور در حوزه علوم پزشکی توسط اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها صورت می‌گیرد. همین امر اهمیت تحقیقات علوم پزشکی در حوزه تولید علم و فناوری در کشور را نشان می‌دهد.
دکتر یونس پناهی، استاد تمام رشته داروسازی بالینی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله الاعظم در کسوت معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت درباره سیاست‌ها و برنامه‌های حوزه تحقیقات و فناوری دانشگاه‌های علوم پزشکی با خبرگزاری مهر گفتگو کرده و تصویری از اکوسیستم علم و فناوری حوزه علوم پزشکی ترسیم کرده است. در ادامه این گفتگو را می‌خوانیم:
* در سال‌های اخیر حوزه فناوری اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است از همین رو شرکت‌های دانش‌بنیان هم در حوزه سلامت رشد یافته‌اند، به نظر می‌رسد این شرکت‌ها موجب رشد هر چه بیشتر و تجاری‌سازی و فروش محصولات فناوری سلامت شده‌اند، ارزیابی شما از وضعیت رشد دانش‌بنیان‌ها در حوزه علوم پزشکی چیست؟
پناهی: وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان سلامت در سه سال متوالی رشد چشمگیری داشته است و از میزان ۷۶۲ شرکت در سال ۱۴۰۰ به ۱۲۳۶ شرکت در سال ۱۴۰۲ (ابتدای خردادماه ۱۴۰۲) رسیده است. این شرکت‌ها در سه حوزه «دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان»، «وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی» و «کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی» فعالیت می‌کنند و بیشترین رشد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان با رشدی ۴۰.۲۶ درصدی بوده است.
شرکت‌های فعال در «کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی» رشدی ۳۲.۱۱ درصدی و شرکت‌های فعال در «وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی» رشدی ۲۷.۶۳ درصدی را در سه اخیر تجربه کرده‌اند.
ضمن اینکه تعداد محصولات حوزه سلامت طی ۵ سال اخیر نیز رشد قابل توجهی داشته‌اند به گونه‌ای که افزایش ۲۶۹ در محصولات مجوزدار، افزایش تعداد ۵۶۷ در محصول نمونه اولیه و افزایش ۱۱۵ در محصول تجاری را شاهد هستیم.
وضعیت اکوسیستم فناوری طی یک‌سال گذشته در حوزه علوم پزشکی نشان می‌دهد که با ایجاد ۳ پارک علم و فناوری سلامت جدید تعداد پارک‌های علم و فناوری سلامت به ۱۶ پارک رسیده است. همچنین با تأسیس و راه اندازی ۸ مرکز رشد فناوری سلامت در مجموع ۹۸ مرکز رشد فناوری سلامت در کشور داریم. در کنار آنها ۷ مرکز نوآوری راه اندازی شده‌اند و ۴ مرکز نوآوری هم در حال اخذ مجوز از شورای گسترش دانشگاه‌های علوم پزشکی هستند. همه این موارد به اشتغال‌زایی ۷ هزار و ۹۶۶ نفر در شرکت‌ها و واحدهای فناور مستقر در مراکز رشد علوم پزشکی منجر شده است.
در بخش غیردولتی هم معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در ۶ صندوق غیر دولتی پژوهش و فناوری مشارکت داشته است که این مشارکت به حمایت مالی و اعطای گرنت به محققان علوم پزشکی منجر می‌شود.
در کنار این فعالیت‌ها، توانسته‌ایم دو رویداد فناورانه و هفتمین فن بازار ملی سلامت و اولین نمایشگاه دستاوردها و توانمندی‌های حوزه سلامت در را هم برگزار کنیم.
* یکی از فعالیت‌های مهم در حوزه تحقیقات و فناوری طراحی مسیر آینده است. از آنجا که منابع کشور محدود است نیاز است که محققان در راستای نیاز کشور حرکت کنند تا هم موضوع حرکت بر مرزهای دانش هم پاسخگویی اجتماعی به مسائل و مشکلات در کنار هم محقق شود. در این مسیر معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت چه تمهیداتی اندیشیده است؟
بر اساس برنامه و تعهدات وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در زمان کسب رأی اعتماد از مجلس شورای اسلامی، قرار بود که تحقیقات در علوم پزشکی را کاربردی کنیم و این تحقیقات در راستای حل مسائل و مشکلات کشور و مسئله محور باشد. برای پاسخ به این موضوع در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت تمام تهدیدات حوزه سلامت را در کشور رصد کردیم و در کمیته‌های مختلف، کارشناسی و ارزیابی شد و از مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌های علوم پزشکی استفاده کردیم و این تهدیدات حوزه سلامت را استخراج کردیم.
در واقع اینکه تحقیقات حوزه علوم پزشکی چگونه می‌تواند به این تهدیدات پاسخ دهد و در راستای نیازهای جامعه باشد را مشخص کردیم. از جمله تهدیدات سلامت می‌توان به بار بیماری‌ها اشاره کرد. ما برای اینکه بتوانیم تحقیقات علوم پزشکی را کاربردی کنیم باید این تحقیقات در راستای کاهش بار بیماری‌ها باشد. مقایسه‌ای که در طول سال‌های گذشته انجام شده، حرکت بیماری‌ها و برآیند آن نشان می‌دهد که بار بیماری‌ها از بیماری‌های واگیر به سمت بیماری‌های غیرواگیر حرکت کرده است.
بیماری‌های غیر واگیر مانند بیماری‌های قلب و عروق، بیماری‌های نورولوژی و مغز و اعصاب، بیماری‌های بدخیم و سرطان‌ها، بیماری‌های تنفسی و مسائل و مشکلات تروما و تصادفات هستند. این مجموعه عمده بیماری‌هایی هستند که می‌تواند تهدید باشند و هزینه‌های نظام سلامت را بالا ببرد و تورم ایجاد کند.
از جمله تهدیدات سلامت، می‌توان به «بار بیماری‌ها»، «جمعیت»، «تغییرات اقلیمی» و «رفتارها، سلامت روان، سلامت اجتماعی و اعتیاد» اشاره کرده که برای حل هر کدام از آنها به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور مأموریت دادیم تهدید دیگر موضوع «جمعیت» است. با ارتقا کیفیت زندگی مردم و افزایش امید به زندگی در زمینه جمعیت تعیین کننده است. یک زمانی امید به زندگی در کشور ما حدود ۵۰ سال بود و اکنون این میزان امید به زندگی به بالای ۷۰ سال رسیده است. وقتی امید به زندگی بالا باشد نشان می‌دهد که جامعه به سمت پیری می‌رود. اصل موضوع «پیری» مسائل و مشکلاتی را به دنبال دارد. متناسب با پیری، بدخیمی‌ها، پوکی استخوان، تروما و تصادفات و بیماری‌های فراموشی بیشتر می‌شود و مهم‌تر از آن وقتی جامعه به سمت پیری حرکت می‌کند باید رشد جمعیت و جوان شدن جمعیت هم باید جایگزین آن شود.
از آن جایی که در جامعه ما نرخ فرزندآوری یا (Total fertility rate) در عدد ۱.۸ است و در برخی از استان‌ها مانند استان گیلان، البرز، مازندران از این عدد پایین‌تر است، این موضوع را به عنوان یک مسئله مورد بررسی قرار دادیم. در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت این موضوع به عنوان یک اولویت به مراکز تحقیقاتی علوم پزشکی داده شده که چرایی کاهش جمعیت را بررسی کنند تا بتوانیم هم برای مسائل و مشکلات سالمندی و هم برای ریسک فاکتورهای خانواده‌ها و عدم تمایل خانواده‌های جوان به فرزندآوری را بررسی کنیم.
موضوع دیگری که به عنوان تهدید حوزه سلامت شناخته می‌شود «تغییرات اقلیمی» است. امروزه بحث بی‌آبی، تغییرات اقلیم و به تبع آن مباحث امنیت غذایی از بحث‌های جدی حوزه سلامت است. ما در حوزه تحقیقات این را به عنوان یک اولویت در نظر گرفته‌ایم که بتوانیم درباره موضوعاتی از جمله بی‌آبی، ریزگردها، مسمومیت‌های مواد غذایی سبد خانوار تحقیقات جامع انجام دهیم.
موضوع مهم دیگری که به عنوان تهدید سلامت در مرکز تحقیقات ما قرار گرفته است مسئله «رفتارها، سلامت روان، سلامت اجتماعی و اعتیاد» است. مأموریت‌های واگذار شده به دانشگاه‌های علوم پزشکی متأثر از وجود زیرساخت‌های تحقیقاتی و اعضای هیأت علمی و متخصصان مربوطه است. البته واگذاری مأموریت‌ها به این معنی نیست که دانشگاه‌ها کار دیگری انجام ندهند، بلکه این اقدام به معنی هدایت در یک مسیر تحقیقاتی ویژه است.
به همین منظور به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور مأموریت دادیم که به این موضوعات بپردازند. در همین زمینه تحقیقات موضوعی درباره «جمعیت و جوانی جمعیت» به دانشگاه‌های کلان منطقه یک مانند گیلان و مازندران واگذار شده است. به طور نمونه دانشگاه علوم پزشکی تهران که دارای زیرساخت تحقیقاتی و هیأت علمی مرتبط است را درباره بیماری‌های غیرواگیر از جمله دیابت مأمور کرده‌ایم. نمونه دیگر واگذاری مأموریت تحقیقات درباره امنیت غذایی به انستیتو تغذیه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی است، ضمن اینکه این دانشگاه، مأموریت تحقیق درباره سرطان‌ها را برعهده دارد. تغییر چهره سرطان‌ها از دستگاه گوارش به روده و کلورکتال نیز از جمله اولویت‌های تحقیقاتی است.
در نمونه دیگری دانشگاه علوم پزشکی اصفهان مأموریت تحقیقات درباره بیماری‌های قلب و عروق را برعهده دارد. دانشگاه‌های علوم پزشکی مناطق جنوبی کشور از جمله زاهدان و بندرعباس به دلیل شیوع پرفشاری خون، مأموریت بررسی کنترل و ارزیابی و ریسک فاکتورهای فشار خون را برعهده گرفته‌اند. دانشگاه علوم پزشکی اهواز مسائل ریزگردها و بیماری‌های تنفسی و بیماری‌های ناشی از ریزگردها، نفت و هیدروکربن‌ها و دانشگاه علوم پزشکی دزفول تغییرات اقلیمی را بررسی می‌کنند. دانشگاه علوم پزشکی مشهد به همراه دانشگاه علوم پزشکی تبریز در حوزه داروهای بیولوژی و با فناوری‌های نوین تحقیقات می‌کنند.
* شاخص اعطای مأموریت‌های کلان به دانشگاه‌های علوم پزشکی بر چه مبنایی بوده است؟
به تمام دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور مسئله محور و متناسب با نیازهای حوزه سلامت، مأموریت داده‌ایم و هر دانشگاهی این کار را توسط مراکز تحقیقاتی خودشان انجام خواهند داد. به این معنی که اگر یک مأموریتی داده شده است پیش از این مرکز تحقیقاتی متناسب با آن مأموریت در آن دانشگاه فعال شده است. ضمن اینکه زیرساخت‌ها و هیأت علمی مرتبط با آن مأموریت هم در آن مرکز وجود دارد.
موضوع دیگری که وعده داده بودیم به سرانجام برسانیم «شبکه‌های تحقیقاتی» بود. ایجاد شبکه به این معنی است که مراکز تحقیقاتی حول یک محور کار کنند. عموم مراکز تحقیقاتی در کشور کارهای ایزوله انجام می‌دهند و هر مرکز هم می‌خواهد اداره خود را تشکیل دهد اما ما در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت سعی کردیم این فضا را تغییر داده و مراکز تحقیقاتی را به سمت شبکه‌سازی ببریم. اکنون هر مرکز تحقیقاتی می‌توانند یک پژوهشکده باشند و هر سه پژوهشکده می‌توانند یک پژوهشگاه باشند.
این تغییر به این منظور انجام شد که مراکز تحقیقاتی با تخصص‌های مختلف در کنار هم قرار بگیرند و هر مرکز تحقیقاتی آزمایشگاه و دستگاه و پرسنل جداگانه نداشته باشد. این تمرکز کمک می‌کند که به هر یک از پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌ها آزمایشگاه جامع داده شود و تجهیزات آزمایشگاهی آنها تکمیل شود تا بتوان با کمترین هزینه بیشترین بازدهی را داشت.
مسئله دیگری که در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت به عنوان تغییرات کاربردی تحقیقات و فناوری ایجاد کردیم، موضوع «عدالت در پژوهش» بود.
برای اولین بار در طول تاریخ ایجاد وزارت بهداشت، بودجه‌های تحقیقات دستگاه‌های اجرایی که به بودجه‌های یک درصد مشهور هستند را میان همه دانشگاه‌ها توزیع کردیم. اسفندماه ۱۴۰۱ بیش از ۲۷۰ میلیارد تومان به همه دانشگاه‌های علوم پزشکی متناسب با برنامه داده شد.
* در راستای اجرایی‌سازی شعار سال «رشد تولید؛ مهار تورم» در حوزه تحقیقات علوم پزشکی برنامه‌ای طراحی شده است؟
در راستای اجرایی‌سازی شعار سال «رشد تولید؛ مهار تورم» در حوزه تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت تاکید بر این است که با کاهش و کنترل بار بیماری‌ها، هزینه‌های نظام سلامت را کم کنیم تا تقاضا بیشتر نشود. ضمن اینکه ما سعی داریم تحقیقات را به سمت پیشگیری ببریم. منتظر نمی‌شویم که انسان‌ها بیمار شوند بلکه تاکید اصلی تحقیقات این است که با اصلاح شیوه‌های زندگی، تغییر تغذیه و مسائل مرتبط با تحرک و کنترل ریسک فاکتورهایی از جمله فشار خون، چربی خون و وزن به سمت پیشگیری حرکت کند. در واقع تحقیقات در این حوزه حمایت می‌شوند تا از بیماری افراد جامعه پیشگیری شود تا هزینه‌های بیماری‌ها نیز به تبع آن کنترل شود.
تولید علم و مرجعیت علمی در علوم پزشکی برای ما در وزارت بهداشت از اهمیت زیادی برخوردار است. تاکید اصلی ما در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت بر این است که مجموعه تحقیقات و پژوهش‌ها منجر به تولید علم و نگارش مقالات شود تا بتوان به مرجعیت علمی رسید. اما تولید مقاله هدف غایی نیست. اگر پژوهشی منجر به تولید مقاله می‌شود تازه در ابتدای راه قرار دارد و بلکه باید آن را ادامه دهد تا از آن یک محصول دارویی، یک تجهیزات پزشکی، یک پروتکل درمانی، یا یک تغییر در رفتار مردم استخراج شود.
دو شورای عالی تحقیقات و شورای عالی فناوری در وزارت بهداشت برای نخستین بار شکل گرفت، خروجی تصمیمات این شوراها چه بوده است و به چه تصمیماتی انجامیده است؟
ما در راستای سروسامان دادن به تحقیقات در کشور و اینکه نتایج کل تحقیقات در یک بخش متمرکز شود، شورای عالی تحقیقات را در وزارت بهداشت شکل داده‌ایم. ریاست این شورا برعهده وزیر بهداشت است و معاون تحقیقات و فناوری هم نایب رئیس این شورا است. شورا از اعضای حقیقی و حقوقی تشکیل می‌شود، اعضای حقوقی شامل معاونان وزیر و اعضای حقیقی شامل ۵ پژوهشگر و نخبگان برجسته کشور هستند.
اعضای شورای عالی تحقیقات در وزارت بهداشت مسئولیت نیازسنجی مراکز تحقیقاتی و پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه را برعهده دارند. در حوزه‌های تحقیقاتی مختلف نیازها را دریافت می‌کنیم و متناسب با آن آینده‌پژوهی و آینده‌نگاری می‌شود و سیاستگذاری کلان تحقیقات شامل تحقیقات کاربردی و مسئله محوری انجام می‌شود و نتایج این کار در قالب سیاست‌های تحقیقاتی در اختیار دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی قرار می‌گیرد.
نکته مهم در این زمینه، برخلاف سنوات گذشته که تحقیقات شکل مستقل از نیازهای کشوری داشت و مدیران مربوطه چندان در جریان پژوهش‌ها قرار نمی‌گرفتند، این تغییر را ایجاد کرده‌ایم که بتوانیم تحقیقات را کاربردی کنیم، معاونت‌های مختلف از جمله درمان، غذا و دارو، بهداشت، آموزش نیازهای پژوهشی خود را در اختیار ما قرار می‌دهند و مصوبات این حوزه هم در اختیار معاونت‌ها قرار می‌گیرد. در ادامه دانشگاه‌ها نیز از این مصوبات آگاه می‌شوند و دانشگاه‌ها متناسب با زیرساخت و اعضای هیأت علمی این اولویت‌ها را اجرایی می‌کند.
در این بخش یک مسئولیت هم برعهده مراکز تحقیقاتی وابسته به سازمان‌ها است. خوشبختانه برخی از این تصمیمات توسط این دسته از مراکز تحقیقاتی اجرایی می‌شود. به طور نمونه اگر بخواهیم در زمینه نیروی انسانی حوزه سلامت تحقیقی داشته باشیم، مرکز تحقیقات معاونت توسعه و مدیریت منابع می‌تواند این مهم را برعهده بگیرد. در نمونه دیگر می‌توان به نحوه حمایت بیمه‌ها اشاره کرد که این کار برعهده مرکز تحقیقاتی سازمان بیمه سلامت است.
در حوزه سلامت موضوعاتی مانند تجویز دارو، درخواست آزمایش و درخواست‌های پاراکلینیکی و تناسب آن با نیازهای بیماران از اهمیت زیادی برخوردار است و بسیاری از همکاران معتقدند که باید در این زمینه نیازهای واقعی مشخص شود، این موضوع یکی از مأموریت‌های تحقیقاتی مهمی است که به یکی از دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور واگذار کردیم تا در این زمینه مطالعه صورت گیرد.
شورای عالی فناوری سلامت نیز با ریاست وزیر بهداشت و نایب رئیسی معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت شکل گرفته است. این شورا هم علاوه بر اعضای حقیقی و حقوقی، دو نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی و یک نفر به نمایندگی از معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس جمهور در این شورا حضور دارند. معاونت علمی ریاست جمهوری ظرفیت بزرگی را برای حمایت طرح‌های تحقیقاتی دارد. این نهاد دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی علوم پزشکی را از طریق معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت مورد حمایت قرار می‌دهد، در واقع حمایت از طریق معاونت علمی ریاست جمهوری و نظارت بر این حمایت برعهده ما خواهد بود.
از همین رو در نشست مشترک میان معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس جمهور با معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت برگزار و مقرر شد به منظور پیشگیری از مطالعات و تحقیقات تکراری، نظارت برعهده وزارت بهداشت باشد. ضمن اینکه نیازسنجی از سوی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت صورت گرفته و در حال حاضر نیازهای اصلی کشور مشخص شده است و اشراف به این مسئله وجود دارد.
* موضوع تولید علم در سال‌های اخیر به یکی از مباحث مهم در نظام علمی کشور بدل شده است، برای افزایش شتاب تولید علمی در علوم پزشکی چه برنامه‌ای دارید؟
یکی از سیاست‌های جدی وزارت بهداشت در حوزه تحقیقات؛ تولید علم، فناوری و مرجعیت علمی است. تولید علم باید به فناوری منتج شود و در عین حال به مرجعیت علمی دست پیدا کنیم. سرعت تولید علم در حوزه علوم پزشکی در حال حاضر خوب است اما سرعت بیشتری در این زمینه نیاز داریم. عدم کاهش شتاب تولید علم خواسته مقام معظم رهبری و مسئولان رده بالای کشوری است. برای عدم کاهش این شتاب، مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها باید در راستای نیاز به تولید علم بپردازند تا بتوانیم موقعیت‌های خودمان را در منطقه و جهان ارتقا بدهیم.
در حوزه نوآوری در سال ۲۰۱۴ رتبه ایران ۱۲۰ دنیا بوده است اما به تدریج این رتبه ارتقا یافت و در سال ۲۰۲۲ به رتبه ۵۳ دنیا رسیده است و ما در وزارت بهداشت برنامه‌ریزی کرده‌ایم که باید این رتبه را به جایگاه ۳۵ ارتقا بدهیم تا جایگاه جمهوری اسلامی ایران در منطقه و جهان بهبود یابد.