خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: روابط ایران و روسیه در طول حدود دو دهه گذشته در ابعاد مختلفی با گسترش همراه بوده است که یکی از مهم‌ترین آنها روابط گردشگری است. این روابط با روی کار آمدن دولت سیزدهم در ایران به ویژه با لغو روادید بین گردشگران دو کشور با تحول عمده‌ای همراه شده است. توافق دو طرف در این زمینه در ابتدای جولای ۲۰۲۱ مورد تأیید نهایی قرار گرفت. طبق این توافق، شهروندان دو کشور توانستند بدون دریافت روادید برای مقاصد گردشگری از کشور طرف مقابل بازدید کنند، مشروط بر اینکه در یک گروه حداکثر ۵۰ نفره باشند و دوره سفر بیش از ۱۵ روز طول نکشد. توافق دو کشور در این زمینه در ابتدای مهر ۱۴۰۲ اجرایی شد و نخستین گروه از گردشگران ایرانی به قفقاز شمالی در روسیه شامل جمهوری‌های داغستان، چچن، اینگوشتیا، اوستیای شمالی وارد شدند. به نظر می‌رسد با توجه به سطح راهبردی روابط دو جانبه، اقدام دو کشور به لغو روادید و به طور کلی گسترش روابط گردشگری بین دو کشور فرصت‌های مختلفی را در اختیار آنها قرار می‌دهد.
اهمیت صنعت گردشگری برای ایران و روسیه
صنعت گردشگری برای هر دو کشور ایران و روسیه از اهمیت برخوردار است. قبل از همه‌گیری کروناویروس، ظرفیت گردشگری روسیه بیش از ۱۰ میلیون نفر بود و درآمد حاصل از آن نیز حدود ۱۰ میلیارد دلار برآورد شد. دیمیتری مدودف نخست وزیر وقت روسیه در سپتامبر ۲۰۱۹ استراتژی توسعه گردشگری در روسیه تا سال ۲۰۳۵ را ابلاغ کرد که هدف‌گذاری‌های اساسی آن رشد در صنعت گردشگری از ۳۱۵۸ میلیارد روبل به ۱۶۳۰۶ میلیارد روبل در سال ۲۰۳۵، افزایش دو برابری تعداد سفرهای توریستی داخلی، افزایش صادرات خدمات توریستی از ۸.۹ میلیارد دلار به ۲۸.۶ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۵ و افزایش سه‌برابری سرمایه‌گذاری در جهانگردی تا سال ۲۰۳۵ بود. در سال ۲۰۲۲ حدود یک میلیون شغل پیرامون صنعت گردشگری در روسیه ایجاد شد. در این بین هر چند برگزاری موفق مسابقات جام جهانی فوتبال در سال ۲۰۱۸، نگرش مثبت مردم کشورهای مختلف به روسیه را به همراه داشت؛ با این حال آغاز جنگ در اوکراین بر این موضوع تأثیرگذار بود.
برای ایران نیز این حوزه از اهمیت برخوردار است. ایران یکی از غنی‌ترین کشورهای دنیا در اماکن و جاذبه‌های گردشگری تاریخی، طبیعی و تفریحی است. بر مبنای آمارها ایران از بیش از چهار هزار جاذبه گردشگری برخوردار است و در این راستا رتبه دهم جاذبه‌های باستانی و تاریخی، رتبه پنجم جاذبه‌های طبیعی و رتبه سوم از نظر تنوع صنایع دستی را به خود اختصاص داده است. هر چند ایران علی رغم این ظرفیت‌ها از جایگاه مطلوبی در این صنعت برخوردار نیست، اما در سال‌های اخیر توجه به این حوزه در اقتصاد کشور افزایش یافته است. طبق آمار شورای جهانی سفر و گردشگری ( WTTC) ارزش این صنعت در ایران از ۲۰۲ میلیارد تومان در سال ۲۰۲۱ به ۴۵۴ هزار میلیارد تومان رسید. میزان شاغلان در این صنعت نیز در سال ۲۰۲۲ به ۱.۴۴ میلیون نفر رسید.
سهم گردشگری در اقتصاد ایران و روسیه
عرصه گردشگری از مهم‌ترین منابع درآمدی برای هر دو کشور ایران و روسیه است. در سال ۲۰۲۱ و قبل از آغاز عملیات ویژه روسیه در اوکراین، این کشور تنها در بخش گردشگری حدود ۶.۳۱ میلیارد دلار درآمد داشت. این میزان معادل ۰.۲۸ درصد از تولید ناخالص داخلی و تقریباً ۱۸ درصد از کل درآمدهای گردشگری بین المللی در اروپای شرقی است. در سال ۲۰۲۲ نیز علی رغم جنگ اوکراین و محدودیت‌های آن، گردشگری داخلی و بین المللی به طور مستقیم ۸۶۰ میلیارد روبل به تولید ناخالص داخلی روسیه کمک کرد. از سوی دیگر در ایران نیز صنعت گردشگری در سال ۲۰۲۲ در حدود ۴.۶ درصد کل اقتصاد کشور را تشکیل داد. درآمد حاصل از گردشگری خارجی برای ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۱.۹ میلیارد دلار، سال ۲۰۲۱ حدود ۲.۵ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۲ به ۶.۲ میلیارد دلار رسید.
توافق گردشگری دوجانبه
صنعت گردشگری در کنار همکاری‌های دوجانبه اقتصادی، سیاسی، انرژی هسته‌ای ایران همواره مورد توجه دو کشور بوده و همکاری‌های مشترک بین دو کشور در این زمینه شکل گرفته است. برای مثال در اردیبهشت ۱۴۰۲ یک تفاهم‌نامه همکاری گردشگری بین دو کشور به امضا رسید. مهم‌ترین اهداف تهران و مسکو در این همکاری شامل تقویت گردشگری به عنوان مقصد جذاب برای همکاری، پشتیبانی از افزایش تعداد گردشگران در دو کشور، توسعه منابع انسانی در بخش‌های گردشگری، کمک به نوآوری در این حوزه به ویژه با روش‌های معرفی جاذبه‌ها، میراث فرهنگی، طبیعی و تفریحی، ایران و روسیه، تبادل کارشناسان در بخش گردشگری، تبادل تجارب، اطلاعات مربوط به گسترش، مدیریت و توسعه انواع گردشگری تاریخی، فرهنگی، طبیعت‌گردی و ایجاد راه‌های گردشگری دریایی جدید بود.
ایران و روسیه؛ مقصد گردشگری یکدیگر
رفت و آمد گردشگران بین ایران و روسیه به دلایل همجواری جغرافیایی همواره در جریان است. در سال ۲۰۲۲ تعداد گردشگران بین دو کشور به رقم ۴۲۴۰۰ نفر رسید که نسبت به سال ۲۰۲۱ دو برابر شد. همچنین در شش ماهه ابتدایی سال ۲۰۲۳ ایرانیان بعد از گردشگران چینی، ترکیه‌ای، ترکمنستانی و آلمانی، در رده پنجم بیشترین تعداد گردشگران به روسیه را تشکیل داده‌اند. از سوی دیگر هر چند بیشتر گردشگران خارجی در ایران را گردشگران عراق، جمهوری آذربایجان، ترکیه، پاکستان و کویت تشکیل می‌دهند، اما در همان مدت مشابه مذکور، حدود ۲۲ هزار گردشگر روس با ویزا وارد ایران شدند.
منافع گردشگری برای دو کشور
علاوه بر منافع اقتصادی، افزایش همکاری‌های گردشگری نقش بارزی در آینده روابط و منافع دو کشور در سطوح سیاسی و فرهنگی داراست. در حوزه سیاسی از یک طرف در سال‌های اخیر به دلیل درگیری روسیه با جنگ اوکراین و تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا علیه این کشور به همراه تشدید تحریم‌ها و فشار حداکثری علیه ایران از سال ۲۰۱۸ و خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ایران، هر دو کشور با محدودیت فروش انرژی در بازارهای جهانی روبرو شده‌اند. استفاده از ارزهای داخلی دو کشور که یک راه جدی مقابله با تحریم‌ها است، در ادامه استمرار فعالیت این صنعت بین دو کشور دارای اهمیت است و می‌تواند بار تحریم‌ها را کاهش دهد. از طرف دیگر، گردشگری نقش بسیار مهمی در تغییر نگاه دو کشور به یکدیگر به ویژه در قالب افزایش ارتباطات بین دو ملت دارد. آن گونه که کاظم جلالی سفیر ایران در روسیه معتقد است: «برخی‌ها در داخل روسیه ایران‌هراسی می‌کنند و برخی‌ها هم در داخل ایران روس‌هراسی می‌کنند. ما فکر می‌کنیم که این روس‌هراسی ریشه در القائات غرب به دو کشور دارد و نمی‌خواهد که این دو کشور در کنار هم بتوانند از ظرفیت‌های هم به خوبی استفاده کنند.»
نتیجه
به نظر می‌رسد که صنعت گردشگری برای ایران به ویژه در شرایط مواجهه با تحریم‌ها بسیار حیاتی به نظر می‌رسد. به همین دلیل آن گونه مدیرعامل کانون جهانگردی و اتومبیل‌رانی ایران اظهار داشت، ایران به بیش از ۵۰ کشور پیشنهاد لغو روادید را داده است. در همین راستا به نظر می‌رسد که لغو روادید بین ایران و روسیه می‌تواند ظرفیت‌های طرفین را در این باره افزایش داده و فصل جدیدی از روابط را بین آنها ایجاد کند. در نظر داشتن مواردی همچون افزایش ظرفیت پروازها، توسعه زیرساخت‌ها از جمله در حوزه حمل و نقل در داخل کشور و هماهنگی بیشتر بین نهادهای امنیتی از جمله پلیس و آژانس‌های گردشگری می‌تواند از سوی طرف ایران در دستور کار قرار داده شود. از سوی دیگر در طرف روس نیز آن گونه که کاظم جلالی سفیر ایران در روسیه می‌گوید: «برخوردهای بهتر در فرودگاه‌های روسیه با ایرانی‌ها، تلاش روسیه برای افزایش ظرفیت گردشگری خود، برقراری بیشتر پروازها بین مسکو - تهران و سن پیترزبورگ – تهران توسط خطوط هوایی دو کشور و گسترش پروازها به شهرهای دیگر ایران مثل رشت، تبریز، ساری، کیش، شیراز و یک سری از شهرهای ایران و شهرهای آستاراخان و کازان می‌تواند مؤثر باشد.»
سجاد مرادی کلارده؛ پژوهشگر حوزه بین‌الملل