به گزارش بازرگانی خبرگزاری مهر، انتقال فناوری کشت بافت گیاهی از انگلستان به ایران آن هم در شرایط بحران سیاسی و در حالیکه انگلیس تنها دارنده انحصاری این تکنولوژی در جهان بود، کار آسانی به نظر نمی‌آمد اما با دو سال تلاش شبانه‌روزی، این غیرممکن، ممکن شد و حالا ایران به یکی از دارندگان انگشت‌شمار این فناوری در دنیا تبدیل شده است.
حسن ورشوچی، مدیرعامل شرکت کشت و صنعت رعنا، ۳۰ سال پیش توانست این دانش را به ایران منتقل کند چراکه باور داشت اگرچه کاری سخت اما با تلاش و پشتکار، شدنی است. هدف و آرمان اصلی او این بود که با نهال‌های تولیدی کشت بافت، نخلستان‌های سوخته خوزستان و جنوب ایران را آباد کند.
مشروح گفت‌وگو با حسن ورشوچی، بنیانگذار صنعت کشت بافت گیاهی در ایران را در ادامه می‌خوانید.
چه شد که تصمیم گرفتید فناوری کشت بافت گیاهی را به ایران منتقل کنید؟
این موضوع برمی‌گردد به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که باعث شد حدود سه و نیم میلیون نخل در مناطق خرماخیز و جنگ‌زده جنوب کشورمان به‌خصوص خوزستان، نابود شود. بازسازی این نخلستان‌ها نیازمند نهال خرما بود که تأمین این تعداد با روش سنتی پاجوش غیرممکن می‌نمود. برآورد کرده بودند که تأمین این همه نهاده به روش پاجوش، حدود ۸۰ سال طول می‌کشد اما با استفاده از فناوری کشت بافت گیاهی از هر پاجوش بالغ‌بر ۱۰ هزار اصله نهال امکان تکثیر است.
انتقال فناوری کشت بافت چه مدت طول کشید؟
در سال ۱۳۷۰ مطالعات اولیه انجام شد و درنهایت تا سال ۱۳۷۲ توانستیم با راه‌اندازی مجتمع بیوتکنولوژی رعنا، این فناوری را از انگلیس به ایران بیاوریم. برای این همه تلاش هم فقط و فقط یک هدف داشتم و آن هم بازسازی نخلستان‌های آسیب‌دیده از جنگ تحمیلی بود. توضیحات بیشتر در این‌باره را ارجاع می‌دهم به کتاب «نخل و رعنا» که از سوی معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری دولت دوازدهم تهیه، تدوین و چاپ شده است. اگرچه فقط اندکی از مرارت‌ها و زحماتی که برای انتقال این تکنولوژی به ایران متحمل شدیم در آن آمده است.
کار را در کجا شروع کردید؟
در منطقه صفادشت ملارد. ابتدا به صورت پایلوت کار را آغاز کردیم و چون تجربه احداث اتاق تمیز تا پیش از این در ایران وجود نداشت و محدود به اتاق عمل بیمارستان‌ها می‌شد بنابراین دانش و تجربه کافی در مقیاس و استاندارد مورد نیاز مرکز کشت بافت گیاهی هم فراهم نبود. کار سخت بود اما این اتاق و دیگر بخش‌ها با استاندارد و دستورالعمل و نظارت شرکت انگلیسی ساخته و آماده شد که تا ۱۰ برابر تمیزتر از اتاق عمل بیمارستان است. ۷ سال طول کشید تا ساختمان آزمایشگاه ساخته شده و کارشناسان و متخصصان خارجی آن را تأیید کنند.
در مرحله پایلوت چند اصله نهال تولید کردید؟
با احتیاط جلو می‌رفتیم. با اینکه آمادگی داشتیم در مقیاس بالا تولید کنیم ولی ناآشنایی نخلکار چی؟ خریدار کجا؟ آیا او آمادگی داشت که این نهال را بخرد و بکارد؟ مشتری کجاست؟
ولی شما با یک بازار سه و نیم میلیونی روبه‌رو بودید؟
بله؛ اما فروختن نهال کشت بافت به نخلکاری که سال‌های سال، با پاجوش بیش از یک متر سروکار داشت و حالا می‌خواست نهال ۱۵، ۲۰ سانتی ما را بخرد و کشت کند بدون اینکه میوه آن را دیده و مطمئن باشد، سخت بود. فقط هم نهال خرما نبود؛ در مورد نهال گردو هم علاوه‌بر تردیدی که بهره‌برداران کشاورزی داشتند از اینکه از گردوی پیوندی یک متری به نهال ۱۵ سانتی کشت بافتی روی بیاورند، برایشان قابل قبول نبود و نمی‌توانستند باور کنند که چنین نهال‌هایی به بار خواهد نشست.
پس چه کردید؟
ابتدا یک تعداد داوطلب در جنوب پیدا کردیم و نهال‌ها را به صورت رایگان و بلاعوض در اختیار آنها قرار دادیم. آنها وقتی رشد سریع و باورنکردنی نهال‌ها را دیدند و شرایط فراهم شد، قانع شدند.
نهال کشت بافتی تولید ایران صادر هم می‌شود؟
بله؛ ما به کشورهایی ازجمله تایلند، هند، اندونزی، عراق، کویت و کشورهای حوزه خلیج‌فارس مانند امارات و قطر و اخیراً کشور مکزیک صادرات داشته‌ایم و درخواست‌های زیادی همچنان برای صادرات محصول داریم. البته درخواست‌های متعددی هم از سراسر دنیا برای انتقال تکنولوژی داشته‌ایم که تاکنون در دستور کار شرکت قرار نگرفته است.
نهال تولیدی رعنا از طریق سازمان حفظ نباتات بررسی و برای آن گواهی بهداشت صادر می‌شود که نهال عاری از آلودگی است. سپس مؤسسه ثبت و گواهی بذر و نهال، نمونه‌برداری و تأیید می‌کند که نهال اصیل است. اگرچه رعنا یک نمونه از هر نهال تولیدی خود را به مؤسسه بین‌المللی Biogeves فرانسه نیز ارسال و گواهی اصالت دریافت می‌کند که برای صادرات، این تأییدیه اخیر، ضرورت قطعی دارد.
ظرفیت تولید رعنا چقدر است؟ آیا توان پاسخ‌دهی به نیاز داخل و خارج را دارد؟
اولویت ما همیشه و در درجه اول، بازار داخلی بوده است. در اصل دلیل به وجود آمدن این شرکت با تحمل همه مشکلات، تأمین نیاز باغداران کشورمان بوده آن هم در شرایطی که آب و خاک از بحران‌های روز صنعت کشاورزی است. ظرفیت اسمی ما سالانه ۵۰۰ هزار اصله نهال خرما یا ۶ میلیون نهال دیگر است. متأسفانه از چند سال پیش واردات نهال خرما به کشور صورت گرفته که باعث سردرگمی باغداران شده است. مقرر است هر تقاضای کالای وارداتی باید از مراجع تخصصی آن شامل تشکل بخش خصوصی و … استعلام شود که چنانچه در داخل تولید می‌شود و پاسخگوی نیاز متقاضی است، اجازه واردات ندهند. دیگر اینکه بنابر فرمایش مقام معظم رهبری، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و قانون حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی کشور، واردات کالاهای مشابه ممنوع است اما متأسفانه با صدور چندین مجوز واردات نهال روبه‌رو هستیم.
یکی از فرصت‌های پیش‌روی این صنعت، بازارهای رو به رشد در آمریکای جنوبی، آفریقا، خاور دور و خاورمیانه است که همین بازارها در صورت همراهی نهادهای ذی‌ربط و دولتی کشور می‌توانند به بستری مهم برای صادرات و ارزآوری به نفع کشورمان تبدیل شوند. به باور من حوزه کشت بافت گیاهی پتانسیل آن را دارد که با تدوین مقررات حمایتی صحیح و به موقع نه تنها درباره خرما و گردو بلکه درمورد همه گونه‌های گیاهی به یکی از مهمترین حوزه‌های صادرات غیرنفتی تبدیل شود.
قیمت نهال خرمای کشت بافتی رعنا چقدر است؟
تا سال گذشته هر اصله نهال بنابر نوع رقم بین ۴۰۰ تا ۹۰۰ هزار تومان بود ولی در سال جاری (۱۴۰۲) به‌دلیل افزایش تورم و افزایش قیمت تمام شده مواد اولیه به ۵۰۰ هزار تومان تا یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان رسیده است.
در حال حاضر رعنا، نهال چه ارقام و واریته‌هایی از خرما را تولید می‌کند؟
با ۴ واریته زاهدی، برحی، پیارم و توری آغاز کردیم که درنهایت به ۱۲ واریته رسید. در حال حاضر ارقام مجول، پیارم، زاهدی، برحی و بریم در خط تولید قرار دارد، ضمن اینکه ما امکان تولید براساس سفارش ارقام بومی کشورهای خارجی طبق انعقاد قرارداد انحصاری را داریم.
الان رعنا به چه جایگاهی در دنیا و ایران رسیده است؟
اکنون در ایران تنها تولیدکننده نهال کشت بافت خرما و در دنیا هم جزو ۷ کشور برتر دارنده فناوری کشت بافت خرما هستیم. کشور انگلیس مقام اول و ایران جایگاه دوم را دارد. سپس فرانسه، آمریکا، رژیم اشغالگر صهیونیستی، اسپانیا و مراکش قرار دارند. رعنا، به‌عنوان نخستین شرکت دانش‌بنیان در بخش کشاورزی و نخستین شرکت صادراتی نهال کشت بافتی در سطح کشور شناخته شده است. در کشورهای تایلند و عراق نهال خرمای تولیدی رعنا با برند رعنا شناخته شده و بهره‌برداران این کشورها مشتاق خرید نخل کشت بافتی رعنا هستند. کشور عراق در پی جنگ‌های متعدد بالغ‌بر ۴۳ میلیون نخل از دست داده است. این بازار متعلق به ایران است و ما می‌توانیم نهال مورد نیاز این کشور را تولید و صادر کنیم.
آیا صنعت کشت بافت گیاهی به بلوغ خود رسیده است؟
بله! ولی فراموش نکنید که هرگونه گیاهی که تکثیر آن برای نخستین بار با کاربرد فناوری کشت بافت صورت می‌گیرد سال‌ها نیاز به تجربه دارد تا پروتکل تکثیر آن در مقیاس انبوه کامل و آماده بهره‌برداری شود. نکته مهم دیگر اینکه تولیدکننده نهال از طریق کشت بافت الزاماً از دانش مدیریت کاشت، داشت و برداشت در عرصه برخوردار نیست تا آن را به بهره‌بردار منتقل کند و این مهم به عهده مراکز تحقیقاتی وزارت جهاد کشاورزی و دیگر مراکز مشابه است. به زبان ساده‌تر وقتی صنعتی از جنس فناوری و دانش خاص برخوردار است در عمل نیاز به آموزش بهره‌بردار دارد اما بهره‌برداران آموزش کافی نمی‌بینند و فکر می‌کنند همان رفتاری که با یک نهال سنتی دارند همانگونه هم می‌توانند با نهال کشت بافتی رفتار کنند.
چالش‌های اصلی شما چیست؟
بهتر است بگوییم موانع و عوامل بازدارنده؛ موانعی که هر یک باعث بازدارندگی در بخش‌های تولید، واردات، مواد اولیه و صادرات شده‌اند. در بخش تولید شاهد تقابل نابرابری بخش دولتی با رعنا بودیم. علاوه‌بر این عدم آگاهی از تفکیک موضوع فعالیت مجتمع رعنا از مدیریت نخلستان‌های خرما و باغات گردو که اولی شامل تکثیر نهال با کاربرد فناوری کشت بافت و تحویل نهال اصیل و دومی کاربرد دانش کشاورزی (رشته باغداری) در امر مدیریت نخلستان‌ها و باغات گردو است، موجب شد که هرگونه خسارات ناشی از ضعف مدیریت در عرصه (شامل کاشت، داشت و برداشت) متوجه تکثیرکننده نهال شود. همچنین ایجاد موانع مختلف در امر صدور مجوزها اعم از پروانه بهره‌برداری و مجوزهای تولید و خودتحریمی حاکم در دستگاه‌های اجرایی، سبب کندی و پیچیدگی در بخش اقتصادی کشور شده است.
از سوی دیگر صدور مجوزهای غیرقانونی واردات نهال، بی‌توجه به تولیدات داخل و به‌دنبال آن ورود نهال قاچاق بی‌هویت و همچنین تولید نهال تقلبی و توزیع در بازار، ضربات جبران‌ناپذیری به تولیدکنندگان داخلی و دستاوردهای ملی زده است.
در بخش واردات مواد اولیه باید گفت که به دلیل حساسیت تکثیر نهال کشت بافتی، مواد اولیه مورد نیاز آزمایشگاه شامل مواد شیمیایی، هورمن‌ها، ویتامین‌ها و بستر نهال (PeatMoss) باید از تولیدکنندگان معتبر تأمین شود و باتوجه به تحریم‌ها در شرایط فعلی، تهیه این مواد یکی از بزرگترین مشکلات رعنا و شرکت‌های مشابه است. اگرچه تاکنون توانسته‌ایم از نمایندگی‌های رسمی شرکت‌های تولیدکننده، این مواد را با قیمت‌های چندبرابری تهیه کنیم.
در بخش صادرات نهال نیز از ابتدای آغاز فعالیت صادراتی ما تا به حال عامل بازدارنده، قرار دادن اغلب گونه‌ها (ارقام) مورد نظر برای صادرات در فهرست ممنوعه به عنوان ذخایر ژنتیکی توسط وزارت جهاد کشاورزی بوده است. این ممنوعیت همواره در شرایطی اعمال شده که ارگان متولی صدور مجوز صادراتی، دلیل متقن و موجهی برای ذخیره ژنتیکی آن رقم ارائه نکرده و این موضوع مانع بزرگی سر راه صادرات شده است. عامل دیگر بازدارنده در صادرات، نقل و انتقال ارز و رفع تعهد ارزی پس از محموله صادراتی است.
راهکار مقابله با واردات نهال‌های بی‌هویت و توزیع نهال‌های تقلبی چیست؟
متأسفانه در این آشفته‌بازار عده‌ای شروع به تولید نهال تقلبی کرده‌اند. به این صورت که هسته‌های خرما را در سبدهای بزرگ، سبز می‌کنند و سپس آنها را به گلدان‌های استاندارد رعنا منتقل می‌کنند، شناسه‌های رعنا روی آنها می‌چسبانند، سربرگ تقلبی رعنا، فاکتور رعنا و مهر رعنا را جعل می‌کنند و به نام نهال کشت بافت رعنا به باغدار می‌فروشند. برای این مهم شکایت کردیم و پرونده تشکیل دادیم. اکنون یک ملغمه‌ای در بازار به وجود آمده است؛ نهال وارداتی با مجوز به ظاهر قانونی، نهال قاچاق وارداتی و تولید نهال تقلبی.
نهال‌های تقلبی هم چند نوع هستند؛ یک تعداد نهال‌های تقلبی را به اسم رقم‌های خرمای خاص، گران‌تر می‌فروشند یا نهالی را که به روش بذری تولید شده به اسم نهال کشت بافت می‌فروشند اما پس از ۵ سال کاشتن، بار نمی‌دهد. این نابسامانی در بازار نهال، دودش به چشم باغدار می‌رود. باغدار نمی‌داند نهال باکیفیت و اصیل را از کجا بخرد و مرجعی هم نیست که پاسخگو باشد و باغدار و بهره‌بردار را راهنمایی کند. در این میان اتفاقی که می‌افتد این است که رعنا باید پاسخگوی باغدارانی باشد که نهال تقلبی و قاچاق به اسم و برند رعنا خریده و متضرر شده‌اند. موضوع قاچاق و تقلب در کالاهای دیگر هم هست اما در بخش کشاورزی، حساسیت‌های خاص خود را دارد چون آلوده و نامرغوب بودن آنها، یعنی هدر رفتن سرمایه‌های ملی ازجمله آب، خاک، نهاده‌ها و...
رعنا تاکنون تصمیم نگرفته وارد موضوع آموزش باغداران بشود؟
فعالیت ما تکثیر نهال با کاربرد فناوری کشت بافت از شاخه‌های علم بیوتکنولوژی گیاهی است. ورود به عرصه و مدیریت باغ، دانش دیگری را می‌طلبد که رشته باغبانی است و ربطی به بیوتکنولوژی گیاهی ندارد. تا زمانی که سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی به وظیفه ذاتی خود که همانا آموزش بهره‌برداران است در مدیریت عرصه عمل نکند و در کنار ما نقش مکمل را نداشته باشد این پازل کامل نمی‌شود.
به آنها که در ابتدای راه هستند چه می‌گوئید؟
به جوانان و دانشجویان دانشگاه‌ها می‌گویم که به فکر کارآفرینی، خلاقیت و نوآوری باشند و برای خودشان کار و تلاش کنند و به باروری برسند. بی‌گدار به آب نزنند و کم‌کم توسعه بدهند. سخت است اما شدنی است.