جواد وطنی کارگردان مستند «دیافراگم» که جزو فیلم‌های اکران آنلاین نوروزی است در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه به موضوعات و مسائل پژوهش‌محور علاقه دارد، عنوان کرد: به‌واسطه همین علاقه، موضوعات ریشه دار را که پژوهش خوبی داشته باشند، انتخاب می‌کنم از همین رو تجربه اول من یعنی فیلم مستند «ورس» کاری پژوهش‌محور است. جذابیت پژوهش، واکاوی تاریخ و پیدا کردن اسناد برای من سخت و لذت بخش است از این رو مستند «دیافراگرام» هم پژوهش‌محور است و در آن سراغ سوژه تاریخی رفتم و به تاریخی که صنعت ضبط صدا و موسیقی وارد ایران می‌شود، پرداخته ام.
وی درباره شکل گیری این مستند مطرح کرد: یکی از دوستانم مجموعه دار صفحه و تجهیزات ضبط گرامافون است و در ابتدا قرار بود راجع به او فیلم بسازم اما با تحقیق درباره ورود صنعت ضبط صدا به ایران و مشاهده گستردگی و جذابیت این صنعت توجه‌ام به این سوژه جلب شد و طرح گسترش پیدا کرد. در نهایت موضوع مستند از شخصیت محور بودن به موضوعی با گستردگی بیشتر با عنوان تحول ضبط صدا و موسیقی در ایران تغییر کرد و صنعت ضبط صدا از آغاز دوره قاجاریه تا پهلوی مورد بررسی قرار گرفت.
این کارگردان با اشاره به اینکه، فیلم در مورد تاریخچه تحول ضبط صدا و موسیقی در ایران و ورود یک فرهنگ و تأثیرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن روی جامعه است، عنوان کرد: زمانی که صنعت ضبط در اروپا اختراع می‌شود هنرمندان ما مجبور بودند برای ضبط و پیاده سازی صدا روی فنوگراف‌های اولیه به اروپا بروند تا زمانی که تهیه کنندگان صفحه تصمیم گرفتند این صنعت را وارد ایران کنند. اتفاق مهم این است که در کنار ضبط صفحه و موسیقی، تأثیرات سیاسی و اجتماعی را هم شاهد هستیم به عنوان مثال برای ضبط صفحه نیاز به تصنیف بود و بعد باید تصنیف نوشته می‌شد که این تصنیف‌ها حتی در دوره پهلوی اول هم مورد ممیزی قرار می‌گرفت و بر همین اساس حتی صدای نوازنده‌ها تحت کنترل بود و بعضاً در این میان اشعاری با رنگ و بوی سیاسی وجود داشته و حتی در برخی موارد جلوی کنسرت‌ها گرفته می‌شد که می‌توان جلوگیری از برگزاری کنسرت قمر را مثال زد.
برای ضبط صفحه نیاز به تصنیف بود و بعد باید تصنیف نوشته می‌شد که این‌تصنیف‌ها حتی در دوره پهلوی اول هم مورد ممیزی قرار می‌گرفت و بر همین اساس حتی صدای نوازنده‌ها تحت کنترل بود و بعضاً در این میان اشعاری با رنگ و بوی سیاسی وجود داشته و حتی در برخی موارد جلوی کنسرت‌ها گرفته می‌شد که می‌توان جلوگیری از برگزاری کنسرت قمر را مثال زد. وی افزود: اهمیت دیگر ورود این صنعت به ایران ماندگار شدن صدای مشهورترین خوانندگان این دوره‌های تاریخی است که اگر روی صفحه ماندگار نمی‌شدند الان چیزی از آن‌ها نداشتیم. در همین برهه بعضاً به‌واسطه به روز شدن تجهیزات ضبط و پخش صدا صفحات به سمت بازیافت می‌رفت و ممکن بود یک صدای ماندگار یا یک نسخه ارزشمند از بین برود اما صفحه داران و مجموعه داران ارزش این موارد را می‌دانستند و در حفظ این صفحات تلاش کردند.
این مستندساز با اشاره به اینکه در این مستند به سراغ آرشیوداران و متخصصان صنعت صدا رفته است، عنوان کرد: در این مستند به سراغ افرادی رفتم که زندگی آن‌ها درگیر صفحه‌های گرامافون و نظیر آن است و حتی افرادی که کار آن‌ها ضبط روی سیم بوده است. به نظرم آدم‌هایی که در حوزه آرشیو فعالیت می‌کنند گزینه‌ها و منابع ارزشمندی هستند مثلاً علیرضا میرعلی حقی که از پژوهشگران بزرگ تاریخ موسیقی است، علی ابوالخیریان که یکی از مجموعه دارها است، موسوی از تعمیرکاران و افراد دیگری که بخش‌های مختلف این فیلم مستند را تشکیل می‌دهند و از طریق این آدم‌ها متوجه سیر تاریخی و تحول این صنعت می‌شویم.
کارگردان مستند «روزهای اعتراض» ادامه داد: ورود صفحه‌ها به ایران باعث شد این صنعت به بخش‌های مختلف فرهنگی نفوذ پیدا کند که کانون پرورش فکری یکی از این مراکز است و در آن تعداد زیادی موسیقی و آواز کودکان ضبط شده و ماندگار است. با ورود صنعت ضبط صدا به ایران نقش آن در سینما را هم شاهد هستیم و حتی همزمان با تولید و نمایش فیلم، صدای خواننده فیلم روی صفحه گرامافون ضبط می‌شد و در مغازه‌های مجاور سینما به فروش می‌رسید.
وی یادآور شد: «دیافراگم» مستندنگاری ورود و تحول صنعت ضبط موسیقی روی صفحه‌های گرامافون و تأثیر فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی آن در ایران است که از دوره قاجاریه و زمان ناصرالدین شاه شروع و همزمان با ورود تکنولوژی جدید ضبط صدا نظیر ریل و کاست در دوره پهلوی دوم، منقضی می‌شود. البته امروزه به واسطه بازسازی هویت اجتماعی و نوستالژی، این صنعت احیا شده است و شاهد واردات گرامافون‌های هندی و چینی به ایران هستیم.
وطنی درباره سختی‌ها و چالش‌های تولید مستند پژوهش‌محور در ایران گفت: پیدا کردن اسناد، مدارک و متریال آرشیوی مورد نیاز مستند بسیار سخت است و سایت‌های مراکز اسناد، کتابخانه ملی و موزه موسیقی هنوز دسته بندی مناسبی ندارند و آثار محدودی می‌توان در آنجا یافت از همین رو باید به سراغ تحقیقات میدانی و آدم‌های مرتبط با این حوزه نظیر آرشیودارها و مجموعه‌دارها رفت و هزینه پرداخت کرد.
وی در پایان بیان کرد: در تولیدات مستند محور و تولیدات تلویزیونی کمترین رقم را به پژوهش اختصاص می‌دهند و این بسیار آسیب زننده است. بدون پژوهش و تحقیقات کتابخانه ای و میدانی، مستند پژوهش‌محور شکل نمی‌گیرد و این زمینه نیاز به توجه بیشتری دارد.
«دیافراگم» محصول مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی این روزها در صفحه «هنروتجربه» پلتفرم هاشور درحال اکران است.