خبرگزاری مهر؛ گروه مجله: «کتاب را شارژ می‌کنیم یعنی چه؟» این یکی از تأمل برانگیزترین حاشیه‌های بازدید رهبر انقلاب از سی و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود. رهبر معظم انقلاب دیروز هم مانند سال‌های پیش از این نمایشگاه بازدید کردند؛ یکی از غرفه‌داران نمایشگاه درباره فروش زیاد یکی از کتاب‌های توضیح می‌دهد و خطاب به رهبری می‌گوید: «روزی ۲۰۰ الی ۲۵۰ بار این کتاب را شارژ می‌کنیم».
بعد از شنیدن این جمله، آقا با یک نگاه تأمل برانگیز می‌پرسند: «شارژ می‌کنیم یعنی چه؟!» سوالی که قطعاً مبنی بر ندانستن معنای کلمه شارژ؛ نیست بلکه به شنونده تلنگری درباره استفاده از لغات انگلیسی می‌زند. این حتماً یک تلنگر برای اهالی فرهنگ و ادب فارسی است؛ وقتی در نمایشگاه کتاب، یک غرفه‌دار در میزبانی از مهم‌ترین بازدیدکننده ناخواسته از واژه غیرضروری انگلیسی استفاده می‌کند، یعنی فراگیر شدن این ماجرا نگران‌کننده است.
البته زبان‌های زنده دنیا همیشه بر یک‌دیگر تأثیر متقابل می‌گذارند. همانطور که می‌دانید زبان فارسی هم یکی از همین زبان‌هاست. باید بدانید که حدود ۱۲۰ میلیون نفر در دنیا به زبان فارسی صحبت می‌کنند، به غیر از ایران، زبان اصلی گروه‌هایی از مردم تاجیکستان، ازبکستان، عراق، روسیه، آذربایجان و افغانستان نیز فارسی است.
امروز ۲۵ اردیبهشت ماه روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و همچنین روز پاسداشت زبان فارسی است. یکی از مسائلی که دغدغه‌مندان زبان فارسی از سال‌ها پیش نگران آن بوده‌اند ورود کلمات غیر فارسی به این زبان است؛ کلماتی که آنها را به عنوان «واژگان دخیل» می‌شناسند.
زبان فارسی به عنوان یک زبان زنده، بخشی از واژگان دخیل را پذیرفته است و بخشی دیگر را به همان شکل که در زبان مبدأ خودش به کار می‌رود رها کرده است. امروزه این واژگان دخیل به علت استفاده فراوان برای همگان پذیرفته شده است.
فاجعه فجازی
برخی بر این باورند که ظهور فضای مجازی نقش غیر قابل انکاری در پرکاربرد شدن کلمات انگلیسی در زبان فارسی دارد. به خصوص «بلاگرها یا اینفلوئنسرها» افرادی با دنبال کنندگان فراوان در «اینستاگرام» فضا را به سمتی برده‌اند که روزانه استفاده از واژگان غیرفارسی را برای مخاطبان خود عادی‌سازی می‌کنند. فضای پتلفرم‌های اجتماعی مانند یوتیوب هم به همین صورت است. کاربرانی که در «یوتیوب» فعالیت مستمر می‌کنند و با عنوان «یوتوبر» شناخته می‌شوند.
دامنه استفاده از این پلتفرم‌ها به قدری گسترده است که حتی به تازگی ایرانیان داخل کشور بسیاری از اینفلوئنسرهای خارجی را دنبال می‌کنند و از آنها الگوبرداری می‌کنند. تعدادی از آنها هم از خارج ایران اما با زبان فارسی برای ایرانیان داخل و خارج از کشور فعالیت می‌کنند. همین امر باعث شده در گفت و گوهای روزمره خودشان از کلمات انگلیسی استفاده کنند که برای مخاطبانشان نوعی خاص بودن را تداعی می‌کند.
به طور مثال یک بلاگر مد و فشن از کلمه «Trend» بسیار استفاده می‌کند؛ بلاگرهای سفر به جای کلمه «بلیت» می‌گویند: «Ticket» و با دنبال کردن روزمره شبکه‌های اجتماعی خیلی‌هایمان عادت کرده‌ایم به جای تخفیف بگوییم: «Off». این تنها گوشه‌ای از ده‌ها مورد واژگان دخیل است که به واسطه شبکه‌های اجتماعی متداول شده است.
استفاده از این کلمات با نگارش و حروف فارسی هم عادی شده است و حتی کسانی که به زبان انگلیسی تسلط ابتدایی هم ندارند از این واژگان و عبارت‌ها استفاده می‌کنند؛ در بعضی موارد هم با تلفظ غلط! برای مثال بارها شنیده‌ایم که کلمه «Trend» را ترَند (Trand) تلفظ می‌کنند. با همه اینها حتی ادای اشتباه کلمات انگلیسی به آنها اعتماد به نفس می‌دهد.
«احمد ورپشتی» مدیر مسئول انتشارات «وارش» معتقد است چون عمدتاً در ایران از یک جریانی استفاده می‌کنیم و بیشتر مصرف کننده هستیم به همین دلیل به مرور زمان استفاده از این اصطلاحات برای همه عادت شده است. او در گفت‌وگو با مهر با اشاره به مصرف‌کننده بودن ایرانی‌ها اضافه می‌کند: «کار به جایی رسیده که نه می‌توان موضع گرفت نه می‌توان بی‌تفاوت بود.»
نوب‌های زبان فارسی
«لایو استریم» چیزی شبیه به پخش زنده برنامه‌های تلویزیونی است؛ به این صورت که با داشتن یک موبایل یا تبلت متصل به اینترنت و داشتن یکی از پلتفرم‌های پخش زنده به راحتی می‌توانید محتوای کاربران را به صورت زنده تماشا کنید یا خودتان آن را پخش کنید.
اصطلاح «گیم استریم» برای پخش بازی‌های ویدئویی به کار می‌رود و یکی از معروف‌ترین و محبوب‌ترین موارد استفاده از پخش‌های زنده محسوب می‌شود. کسانی که در زمینه بازی‌های ویدئویی فعالیت مجازی دارند، فیلم‌های بازی خود را به صورت زنده برای دنبال‌کنندگان به اشتراک می‌گذارند. «توییچ» شناخته‌شده‌ترین سکو برای پخش «گیم‌استریم» به شمار می‌رود و در ایران «آپارات» این امکان را برای کاربران خود فراهم کرده است است.
نکته قابل توجه این است که این بستر، به عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین تفریحات جوان و نوجوان تا حد زیادی آلوده به کلمات غیرفارسی و منشأ واژگان بیگانه به مکالمات روزمره نسل جدید است. کافی است یک ماه اوقات فراغت خود را در این فضا بگذرانید تا با حجم باورنکردنی از کلمات انگلیسی مواجه شوید.
کن یو اسپیک پرشین؟
«مهدی» یک استریمر نسل زدی متولد سال ۷۹ است که از حدود هشت سال پیش در زمینه بازی‌های ویدئویی فعالیت می‌کند. او در گفت‌وگو با مهر «Noob» را معروف‌ترین اصطلاح «گیمرها» معرفی می‌کند و می‌گوید منظور از این اصطلاح کسی است که تازه وارد بازی شده و بازی را بلد نیست: «گیمرها وقتی می‌خواهند بگویند اینترنت کسی مشکل دارد می‌گویند Lag دارد یا مثلاً به بازیکنی که در نقطه‌ای پنهان می‌شود تا بدون رویارویی به دیگران شلیک کند Camper می‌گویند.» مهدی معتقد است که برای برخی از این اصطلاحات جایگزین فارسی مناسب وجود دارد اما برای برخی دیگر نه.
او دو دلیل اصلی را عامل رواج استفاده از کلمات انگلیسی بین بازیکن‌ها می‌داند: «در قسمت تنظیمات بازی‌های معروف، زبان می‌تواند تغییر کند؛ اما زبان فارسی جزو گزینه‌ها نیست.» و عقیده دارد بازیکن‌هایی که سن کمی دارند ممکن است زبان انگلیسی را نیاموخته باشند و با ترجمه فارسی راحت‌تر باشند؛ اما وقتی از همان اول بازی را با اصطلاحات انگلیسی یاد می‌گیرند دیگر نمی‌توانند از جایگزین فارسی آن استفاده کنند.
مهدی عامل دیگر رواج اصطلاحات انگلیسی را «استریمرها» می‌داند: «کسانی که به بازی ویدئویی علاقه‌مند هستند حتماً ویدئوهای استریمرها را تماشا می‌کنند و از آنها الگو بر می‌دارند. وقتی یک استریمر از کلمات و اصطلاحات انگلیسی استفاده می‌کند؛ بازیکن تازه وارد هم این کلمات را یاد می‌گیرد و سعی می‌کند به جای فارسی از آنها استفاده کند.»
وی در مورد نظارت و دغدغه سکوهای داخلی پخش زنده مانند «آپارات» درباره استفاده از واژگان انگلیسی می‌گوید: «تنها دغدغه آنها این است که تبلیغات انجام نشود و محتوا اخلاقی باشد. دغدغه‌ای مبنی بر الزام استریمرها بر استفاده از واژگان فارسی ندارند.»
از نظر او نکته مهم این است که این عبارت‌های غیرفارسی به مکالمات روزمره آنها نفوذ می‌کند. این جوان یادآوری می‌کند که مدت‌هاست دهه هشتادی‌ها و دهه هفتادی‌ها حتی خارج از بازی ویدئویی هم از کلمات انگلیسی استفاده می‌کنند: «نسل جوان این نوع مکالمه را «باکلاس» می‌دانند؛ من کسانی را می‌شناسم که به چند زبان زنده دنیا مسلط هستند اما هرگز به اندازه کسی که حتی به انگلیسی چندان مسلط نیست از کلمات غیرفارسی استفاده نمی‌کنند.»
دوست؛ درس؛ خانواده
نباید فراموش کرد سیستم آموزشی یکی از دستگاه‌های مهمی است که می‌تواند از ادامه‌دار شدن این جریان جلوگیری کند. اولین پیشنهاد افراد مختلف در جواب این سوال که» چه باید کرد؟» این است: «آموزش از سنین پایین». خبرنگار مهر برای آنکه این موضوع را در پایه‌ها و نقاط متفاوت بررسی کند، به سراغ معلمانی رفته که در پایه‌های متفاوت دانش‌آموز دارند و مدرسه آنها نیز در موقعیت‌های جغرافی متفاوتی است.
«فاطمه» معلم متوسطه اول در یک مدرسه در شهر البرز است که می‌گوید شاگردانش یا از این اصطلاحات استفاده نمی‌کنند یا اگر هم استفاده کنند به ندرت پیش می‌آید که از اصطلاحاتی خارج از عرف استفاده کنند. او می‌گوید خانواده شاگردانش از قشری هستند که خود را درگیر این نوع مکالمه نکرده‌اند همچنین این جریان هنوز به شاگردان این مدرسه در البرز نرسیده است که این موضوع خوشحال کننده‌ای است.
اما «ریحانه سادات» معلم کلاس اول ابتدایی از یک مدرسه در جنوب شرقی تهران نظر دیگری دارد و می‌گوید: «از دانش‌آموزان کلاس سومی و پایه‌های بالاتر کلماتی مثل Cute و Time زیاد به گوش می‌رسد». او می‌گوید بیشتر آنها به زبان انگلیسی مسلط نیستند و این لغات را از فضای مجازی یاد گرفته‌اند.
«زینب» هم یکی دیگر از معلمانی است که تجربه خود را از شنیدن اصطلاحات انگلیسی غیرضروری از زبان شاگردان کلاس چهارمی‌اش می‌گوید. او در یک مدرسه واقع در منطقه ۱۴ تهران مشغول به تدریس است و با تأسف اقرار می‌کند شاگرانش زیاد از این اصطلاحات استفاده می‌کنند. او علت را فضای مجازی می‌داند: «تکیه کلام‌هایی که در ویدئوهای فضای مجازی تکرار می‌شود، یکی از عوامل رواج این اصطلاحات هستند. همچنین تاثیرپذیری و تقلید از بچه‌هایی که از این کلمات استفاده می‌کنند باعث می‌شود این موضوع فراگیر شود.»
البته زینب معتقد است نوع مکالمه بچه‌ها صرفاً به فضای آموزشی ربط ندارد و تأثیرگذاری خانواده و دوستان بسیار مهم است. او در نهایت «رسانه داخلی» را مقصر می‌داند و می‌گوید به علت بی‌محتوایی رسانه داخلی جوانان و نوجوانان به رسانه‌های خارجی رو می‌آورند و با این آسیب مواجه شده‌اند.
چرا عربی نه؟
اگر به یاد داشته باشید سال‌های گذشته شاهد انتقادهای شدیدی نسبت به کاربرد لغات عربی در زبان فارسی بوده‌ایم؛ این در حالی بود که شکل نوشتاری حروف فارسی و عربی تقریباً با هم یکسان است و عربی فقط چهار حرف از فارسی کم دارد. همچنین، عربی و فارسی از سده‌ها پیش با هم پیوند داشته و داد و ستد واژگانی در آنها مشهود بوده است؛ حتی شاعران فارسی زبان سرشناسی همچون حافظ و سعدی در بخشی از سروده‌های ماندگار خود از زبان عربی وام گرفته‌اند. با همه اینها و بدون توجه به این پیشنیه درهم‌آمیخته، انتقادات تند و تیزی مطرح می‌شد.
اما حالا در روزهایی که شاهد ورود بی‌رویه کلمات انگلیسی به مکالمه‌های روزمره نسل‌های جوان و نوجوان ایرانی هستیم، صدای اعتراضی شنیده نمی‌شود و کسی نگران آن نیست که چرا خیلی از فارسی‌زبانان این روزها به جای «بامزه» می‌گویند «کیوت»، به جای «باحال» می‌گویند «کول» و ده‌ها مثال و مصداق دیگر! در چنین شرایطی سوال این است که چرا روزگاری ورود واژگان عربی به مذاق برخی ناخوشایند می‌آمد اما همان‌ها چطور با استفاده از واژگان انگلیسی و حتی فرانسوی مشکلی ندارند؟
برخی معتقدند استفاده از واژگان دخیل خصوصاً کلمات انگلیسی، در زندگی روزمره با هدف «فخر فروشی» انجام می‌شود. خصوصاً جوانان و نوجوانان هنگام استفاده از واژگان انگلیسی حس خودبرتربینی دارند. آنها در محتوای مجازی و اینترنتی ویدیوهایی را می‌پسندند که سازندگانش مقابل دوربین دو کلمه در میان یک کلمه انگلیسی استفاده کنند، حتی در میان دوستان و آشنایان و در مکالمه روزمره آن شخص را الگوی خود قرار می‌دهند که این اصطلاحات را بلد باشد.
«فریاد ناصری» شاعر و مدیر نشر «حکمت کلمه» معتقد است جوانان و نوجوانان برای داشتن حس تمایز از اصطلاحات انگلیسی در زندگی روزمره استفاده می‌کنند. او در گفت‌وگو با مهر می‌گوید: «این حس تمایز باید در جای دیگری برای آنها اتفاق می‌افتاد اما متأسفانه در زبان فارسی خودش را نشان داده است.»
ناصری «خارج از عرف بودن» را دلیل نسل جوان برای انتخاب واژگان انگلیسی در مکالمه‌ها می‌داند. او معتقد است: «تمایز یعنی؛ من متفاوت هستم. شاید باید این طور بگوییم که نسل جوان می‌خواهد متفاوت باشد و هم می‌خواهد بگوید طرز فکرش هم متفاوت است».
به نظر می‌رسد استفاده از لغات انگلیسی برای شخص یک نکته مثبت است و او تصور می‌کند که این طور به خود جایگاه شخصیتی بالایی می‌دهد؛ اما اگر همان شخص لغات عربی را به کار ببرد ممکن است نکته مثبتی به چشم نیاید و حتی مورد انتقاد قرار بگیرد. فارغ از اینکه استفاده از واژگان بیگانه به طور کلی موضوع حساسی است اما تفاوت و تبعیضی که میان واژگان زبان‌های مختلف به چشم می‌خورد می‌تواند نگران‌کننده باشد.
معادل انگلیسی «قورمه‌سبزی»
همانطور که گفته شد واژگان بیگانه از زبان‌هایی مانند انگلیسی و فرانسوی از سال‌ها پیش به زبان فارسی وارد شده‌اند. «مرسی» مثال آسانی از ورود واژگان فرانسوی است که از حدود صد سال پیش اتفاق افتاد. صاحب‌نظران معتقدند دلیل این موضوع رفت و آمد ایرانیان به اروپا و همچنین رواج ترجمه است.
برخی از این واژگان معادل فارسی دارند و برای برخی دیگر به دلایلی معادل دقیقی وجود ندارد. واژگانی مثل ایمیل، کامپیوتر و… از دسته واژگانی هستند که با پیشرفت استفاده از آنها اجتناب‌ناپذیر بود. با توجه به اینکه مبدأ این تکنولوژی غرب بود و روز به روز استفاده از محصولات این صنعت فراگیرتر می‌شد، چاره‌ای جز به کار بردن واژه‌های غیرفارسی نبود و آن روزها به نظر می‌رسید این موضوع چندان زبان فارسی را به خطر نمی‌اندازند.
«فرهنگستان زبان و ادب فارسی» از چند سال پیش تلاش کرد برای مواردی که معادل فارسی ندارند، واژه جایگزینی پیشنهاد دهد. شاید به کار بردن «رایانه» به جای «کامپیوتر» آنچنان غیرممکن به نظر نمی‌آمد؛ اما «خمیراک» به جای «پاستا»، «دندان آبی» به جای «بلوتوث» و حتی «دوگوشی» به جای «هدفون» پیشنهاداتی بود که مشخص بود مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
فرهنگستان زبان و ادب فارسی تلاش مستمری برای معادل‌سازی واژگان بیگانه انجام داده و حتی بعضی از اصطلاحات علمی کتب درسی را هم معادل‌سازی کرده‌اند؛ به طور مثال سلول را «یاخته» نام گذاشته‌اند. اما سوال مهم این است که اصطلاحات علمی، دستگاه‌های رایانه‌ای و فناورانه، یا حتی نام غذاهای بین المللی نیاز به معادل‌سازی در زبان فارسی آسیبی دارد و ورود آنها خطری برای زبان فارسی ایجاد می‌کند؟ آیا انگلیسی زبان‌ها باید برای «قورمه سبزی» یک معادل بسازند؟
کلام آخر
نوشتن یک مطلب یا چند مطلب درباره این آسیب قطعاً نمی‌تواند از چنین جریانی جلوگیری کند. اما اگر هر خانواده دغدغه داشته باشد، از خودش شروع کند و در کنار آموزش کلمات انگلیسی از سنین کم، به توانایی «درست فارسی حرف زدن» هم اهمیت بدهد، یک قدم به سمت جلو برداشته است.
از طرف دیگر دستگاه‌های نظارتی که بر فعالیت بلاگرهای اینستاگرامی، یوتوبرها و استریمرها نظارت دارند باید در کنار مسائل اخلاقی به موضوعات فرهنگی نیز توجه کنند و مسؤولیت آن را بر عهده بگیرند. اگر حفظ سلامت زبان فارسی دغدغه و در اولویت باشد حتماً بخش زیادی از این آسیب که روز به روز جدی‌تر می‌شود، قابل درمان است.