خبرگزاری مهر - گروه استانها – کورش دیباج: شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۱ بیست‌وهفتم شهریورماه را به‌عنوان روز شعر و ادب فارسی تعیین کرد. مناسبت این انتخاب هم سالروز وفات جناب محمدحسین بهجت تبریزی ملقب به شهریار بود. با این مصوبه که بازخوردهای مثبت و منفی فراوانی را در پی داشت روز شعر و ادب فارسی رسماً از سال ۱۳۸۲ وارد تقویم هجری شمسی شد. در آستانه بیست و یک‌ساله شدن این نام‌گذاری گفت‌وگویی با مریم صابری نصب، شاعر و مدرس دانشگاه پیرامون نتایج، آثار و فرصت‌های پیش روی این روز انجام داده‌ایم که مشروح آن را در ذیل ازنظر می‌گذرانید.
نام‌گذاری روزی به نام شعر و ادب فارسی امروزه چه کارکردی می‌تواند داشته باشد؟
خوشبختانه زبان فارسی یکی از زبان‌های ساختارمند و قاعده‌مند و شاخص در جهان است. زبان‌های زیادی در دنیا وجود دارد که معرفی و شناساندن آن‌ها بدون تلاش فراوان ممکن نیست. یک‌جهت اهمیت زبان فارسی قدمت و گذشتۀ آن به‌شمار می‌رود. ما در ادبیات خودمان فردوسی راداریم که بیش از هزار سال پیش یکی از ارزشمندترین آثار ادبی و حماسی جهان را تألیف کرده که آن را با اسطوره‌های اصیل جهانی مقایسه می‌کنند و از این مقایسه همیشه سربلند بیرون می‌آید.
باوجوداین پیشنۀ طولانی همین امروز هم وقتی فرزندان ما شاهنامه می‌خوانند با لایۀ اولیه اشعار آن مشکلی ندارند و این یعنی زبان فارسی در طول هزار سال توانسته خود را حفظ کند و همچنان تأثیرگذار باشد و احتیاجات ما را رفع کند. درحالی‌که بسیاری از کلمات، اصطلاحات و ساختار متن اثر کسی مثل شکسپیر را فرزندان امروز انگلیسی‌زبان بدون توضیح متوجه نمی‌شوند امّا زبان فارسی با کم‌ترین تغییر همچنان پابرجاست. این عدم‌تغییر به‌نظر بنده بنیان محکم و اساس درست‌زبان فارسی را نشان می‌دهد.
دنیا می‌داند که با ایجاد تنگناهای اقتصادی و سیاسی نمی‌توانند دیدگاه‌های خودشان را به یک ملّت تحمیل کنند. تنها راه حاکم شدن بر یک ملّت زبان و ادبیات است چون‌که هویت ملّی، فرهنگ و تاریخ و سایر داشته‌های یک ملّت با زبان منتقل و تبیین می‌شود. آن‌ها برای سلطه بر کشورها زبان آن کشور را تضعیف کرده و زبان خودشان را تقویت می‌کنند و موجه‌تر نشان می‌دهند تا مردم آنجا را با خودشان همراه کنند. به همین دلایل زبان اهمیت بالایی دارد و ما باید در روزهای خاص و به‌بهانه‌های مختلف راجع به زبان حرف بزنیم و گذشتۀ پرافتخار خودمان را نشان بدهیم. البتّه زبان و ادبیات فارسی آن‌قدر قدرت و قوت دارد که با هیچ هجومی از بین نمی‌رود.
از کارکردهای این روز صحبت کردید، درباره ظرفیت شعر و ادب فارسی در تمدن ایرانی و اسلامی صحبت کنید.
مردم سراسر ایران از هر نژاد و تیره و قبیله‌ای، نقش مهم و اساسی در گسترش، ظرفیت‌سازی و شیرینی زبان فارسی و فرهنگ و تمدن ایرانی داشته‌اند. همه ایرانیان در بستر تاریخ پرفرازونشیب خویش، چنین میراث ماندگاری را آفریده‌اند؛ میراثی که سرچشمه‌های هویت ملی ما را رقم زده است و حیات فکری و فرهنگی ایرانیان با آن پیوند دیرین، ماندگار و گسست ناپذیر داشته و دارد.
باوجودآن تکیه‌بر اهمیت زبان فارسی در مقام زبان مشترک و زبان ملی ایرانیان، نباید ما را به افکاری رهنمون شود که از اهمیت و ارزش دیگر زبان‌ها و گویش‌های رایج در کشور خود غافل شویم و آن را بخش‌هایی از میراث ماندگار فرهنگی و معنوی خود تلقی نکنی. امیدواریم همان‌گونه که تاکنون به تجربه ثابت‌شده است، تیغ تیز هیچ نژاد و تباری نتواند این رشته محکم دیرینه را از هم بگسلد؛ چنان‌که تیغ برای چنگیز، هلاکو، تیمور و دیگر تبارها هم نتوانست این رشته پیوند دیرینه را ببرد و از هم واگسلد. باری برای ایرانیان از هر قوم و نژاد، مذهب و مسلک، آنچه مهم است، ایرانی بودن، ایرانی ماندن و حراست از زبان شیرین فارسی است.
نام‌گذاری روزی به نام شعر و ادب و فارسی توانسته در سال‌های اخیر کمکی به این حوزه کند؟
پیش از این‌که بگوییم روز شعر و ادب کمکی به شعر و ادب فارسی می‌کند و یا توان جریان‌سازی دارد یا نه، باید بگوییم که این انتخاب یک وظیفۀ بر زمین‌مانده از جانب حاکمیت بود که باید انجام می‌شد. به‌عنوان‌مثال وقتی در روایات گفته می‌شود که انتخاب نام نیکو یا آموزش قرآن از وظایف پدرهاست، اگر هرکدام از این وظایف را انجام بدهد کسی دربار نتیجه از او سوال نمی‌کند. اینجا هم موضوع را باید همین‌طور ببینیم؛ حاکمیت وظیف خودش در قبال هنر ملّی ایرانیان را انجام داده است.
من مصر هستم که همه‌جا از این تعبیر هنر ملی ایرانی استفاده کنم. چراکه جز همین شعر هیچ‌کدام از هنرهای هفت‌گانه تماماً متعلق به فرهنگ ایرانی نیستند. به‌هرحال این اتفاق باید می‌افتاد امّا این‌که روز شعر و ادب فارسی در تقویم زندانی بشود و خاک بخورد یا حرکتی ایجاد بکند و مبدا اتفاقاتی باشد بر عهدۀ ما و مسئولین است که کاری انجام بدهیم یا ندهیم. من تا الان تحرک یا اراد منتج به نتیجه‌ای در این رابطه ندیدم ولی جسته‌وگریخته از این‌طرف و آن‌طرف خبر برنامه‌ریزی و ایده‌پردازی در این‌باره به‌گوش می‌رسد که باید صبر کنیم و ببینیم منتج به اقدام و نتیجه خواهد شد یا نه.
وقتی ما از هنر بومی و ملّی حرف می‌زنیم باید مثل کشتی که ورزش بومی و ملّی ماست و بین مردم حضور و بروز دارد و نفس می‌کشد و همه به آن علاقه دارند، شعر را به میان مردم بیاوریم. در سال‌های اخیر به‌غیراز چهار-پنج سال اوایل انقلاب و دفاع‌مقدس شعر و ادب فارسی به دو حوزه و مکان دربسته محدودشده است. یکی محافل شاعرانه نظیر کنگره‌ها، جشنواره‌ها، شعرخوانی‌ها که در انجمن‌های شاعرانه که اشعار در جمع شاعرها خوانده و شنیده می‌شود. دیگری هم فضاهای آکادمیک و دانشگاهی هستند که در آن‌ها شعر خوانده و نقد می‌گردد.
مردمی کردن شعر هم وظیفۀ متولیان فرهنگ است. من از دوستی که به کشور ترکیه سفرکرده بود شنیدم در مکان‌های عمومی و پرتردد این کشور مثل ساحل، بازار و جاهای دیگر شب‌شعر برگزار می‌شود. مجالسی که موردتوجه مردم بوده و در آن شعرا مستقیماً با مخاطبانشان ارتباط برقرار می‌کنند و این هنر در بین مردم جریان دارد. ما در کشورمان این تیپ کارها را نداریم یا خیلی کم داریم و آن‌قدر اتفاق نیفتاده که در برابر اجرای مقاومت می‌شود.
شعر و ادب فارسی چه نقشی در دیپلماسی جهانی دارد؟
امروزه همه سیاست‌گذاران فرهنگ و دیپلماسی دنیا می‌دانند که اگر بخواهند فرهنگ خودشان را به دنیا صادر کنند باید از ادبیات و هنر استفاده کنند. ما هم از شعر و ادبیات فارسی می‌توانیم برای اثرگذاری روی دنیا استفاده کنیم. این‌که ما به بچه‌هایمان در سنین خردسالی زبان انگلیسی می‌آموزیم فقط حروف الفبا و قواعد نگارشی آن را وارد مغزشان نمی‌کنیم بلکه جهان‌بینی او را برمبنای ادبیات و هنر انگلیسی پی‌ریزی می‌کنیم. بنابراین بیش از یک روز در سال را هم می‌توان به شعر و ادب فارسی اختصاص داد. که ما گاهی شعر و ادبیات را تنها به‌عنوان یک هنر نگاه می‌کنیم. درواقع ارزش آن را در حد یک هنر تزئینی و لوکس فرو می‌کاهیم.
شعر و ادبیات فارسی یک هنر کاربردی است که باید در زندگی ما و تربیت بچه‌های ما وارد بشود. شعر فارسی سراسر حکمت و معرفت و عرفان و دین و اخلاق و عشق است. متأسفانه ما امروز از ادبیات فارسی برای امور تربیتی استفاده نمی‌کنیم.
باوجود شعرا و ادبای فراوان در تاریخ شعر و ادب فارسی شما موفق نام‌گذاری این روزبه مناسبت سالروز درگذشت استاد شهریار هستید؟
ما نباید در این‌باره مجادله کنیم که چرا سالروز درگذشت شهریار به‌عنوان روز شعر و ادب فارسی انتخاب‌شده است. حافظ و فردوسی و سعدی و سایرین روز خودشان رادارند و ما در آن روزها دربارۀ شعر و ادبیات حرف می‌زنیم. شهریار شایستگی‌های زیادی دارد. این آدم پلی است بین شعر گذشته و امروز. شهریار حتماً با تجربیات نیما همراه می‌شود و به زبان آذری شعر نیمایی می‌گوید و سعی می‌کند با تحولات ادبی منطبق شود. شاید به این اعتبار کسی مثل شهریار که پایبند به اصول شناخته‌شدۀ شعر فارسی بوده و درعین‌حال از شعر و ادبیات جدید هم استقبال می‌کند آدم مناسبی است برای این کار. ما باید دنبال بهانه بگردیم برای صحبت کردن دربارۀ زبان و ادبیات و فرهنگ ایران؛ این مسئله اهمیت بالایی دارد.
چه استفاده‌ای می‌توان از این روز داشت؟
وقتی یک روز در تقویم به موضوعی اختصاص پیدا می‌کند فرصتی است برای تبلیغ آن موضوع در رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی سایر فضاهای موجود. ما هم باید از این فرصت استفاده کنیم و بیش از روزهای دیگر بکوشیم برای معرفی ادبیات فارسی به نسل جوان و جدید که به اعتقاد بنده آشنایی بسیار اندکی با ادبیات فارسی دارند. به همین دلیل ما زبان مشترکی با نسل جدید کشورمان نداریم چراکه نظام شخصیتی آن‌ها بر پایۀ گنجینه ادبیات فارسی رشد نکرده است و تحت تأثیر شبکه‌های ماهواره‌ای و فضای مجازی هستند. بنابراین ما نقاط و ادبیات مشترک کمی با آن‌ها داریم.
جدی‌ترین و مهم‌ترین کاری که دستگاه‌ها و فعالین فرهنگی جامعه می‌توانند در راستای کم کردن شکاف فرهنگی بین نسلی انجام بدهند همین معرفی شعرا و ادبای بزرگ تاریخ فرهنگ فارسی به‌شمار می‌رود.
از بزرگانی همچون رودکی و کسایی و فردوسی گرفته تا شعرای روزگار خودمان که در بین ما نفس می‌کشند و آثار ادبی خلق می‌کنند. هر کسی که در این راه قدمی بردارد درراه اصلاح کاستی‌های فرهنگی-تربیتی روزگارمان قدم برداشته است. بازهم تأکید می‌کنم که ما باید راه‌کارهای تبلیغی برای شناساندن ادبیات فارسی به‌طور اعم و ادبا و شعرای فارسی‌زبان به‌طور خاص به نسل جوان جامعه را متناسب با زبان خودشان پیدا کنیم. گنجینه ادبیات فارسی ما را از دنیا بی‌نیاز می‌کند و ما هنوز به‌اندازه پر مگسی هم از آن برنداشته‌ایم.
کشورهای دیگر با تخیل مرد عنکبوتی و بت‌من و سوپرمن درست می‌کنند. ما در ادبیات فارسی قهرمان‌های جذاب‌تری داریم که از ظرفیت آن‌ها استفاده نکرده‌ایم. ما اگر از سهراب‌ها و رستم‌ها و یا قصه سیمرغ منطق‌الطیر انیمیشن بسازیم هم برای جوان‌های خودمان و هم برای دنیا جذاب خواهد بود ولی ما به‌قدر ران ملخی هم از این دریای پر درّ و گوهر استفاده نکرده‌ایم چون نسبت به آن بی‌تفاوت بوده‌ایم. روز شعر و ادب فارسی می‌تواند فرصتی باشد برای رجوع مجدد ما به گنجینۀ ادب فارسی.